Äleumettık jelıler men internet täueldılıgınıŋ aldyn alu. Jaŋa zaman tetıgı

Qazırgı zamanda tehnologiianyŋ damuymen bırge internet pen äleumettık jelıler bızdıŋ ömırımızdıŋ ajyramas bölıgıne ainaldy. Olar aqparat almasu, bailanys ornatu, jūmys ısteu, bılım alu jäne köŋıl köteru siiaqty köptegen qajettılıkterımızdı qamtamasyz etıp otyr. Alaida, internet pen äleumettık jelılerdıŋ qoldanylu aiasynda jaŋa täueldılık türlerı paida boluda. İnternet täueldılıgı men äleumettık jelılerdıŋ täueldılıgıqazırgı qoǧamnyŋ özektı mäselesıne ainalǧan. Būl qūbylystardyŋ psihologiialyq, äleumettık jäne fizikalyq saldary bar, olar adamnyŋ ömır sapasyna, psihikalyq densaulyǧyna terıs äser etuı mümkın. Osyǧan bailanysty internet pen äleumettık jelılerge täueldılıktıŋ aldyn alu mäselesı asa maŋyzdy bolyp tabylady.

Äleumettık jelıler men internet täueldılıgınıŋ sipaty

Äleumettık jelıler täueldılıgı — būl adamnyŋ äleumettık jelılerde, onyŋ ışınde Facebook, Instagram, TikTok, Twitter, VK jäne basqalarda köp uaqyt ötkızuge degen qajettılıgın sezınuı. Qoldanuşy ünemı jaŋalyqtardy baqylap, habarlamalardy tekserıp, laik basu nemese pıkır jazu arqyly äleumettık maqūldauǧa ie boludy közdeidı. Būl täueldılık adamnyŋ jeke ömırıne, jūmysyna jäne basqa da maŋyzdy aspektılerıne ziian keltırıp, ömırın basqaruǧa qiyndyq tudyrady. İnternet täueldılıgı keŋırek mäsele retınde sipattalady. Būl termin adamdardyŋ internettı tym ūzaq uaqyt paidalanuyn, onyŋ ışınde oiyndar oinau, beinemazmūndardy köru, chattarda söilesu nemese basqa da onlain äreketterdı asyra qoldanudy bıldıredı. İnternetke täueldılık fizikalyq jäne psihologiialyq jaǧdaidyŋ naşarlauyna, oqudan, jūmystan qalyp qoiuǧa, sondai-aq, äleumettık oqşaulanuǧa alyp keledı.

Äleumettık jelıler men internet täueldılıgınıŋ sebepterı

İnternet pen äleumettık jelılerdıŋ täueldılıgın tudyratyn bırqatar sebepter bar:

1. Psihologiialyq faktorlar: Adamdar äleumettık maqūldau men tanyluǧa ūmtylady. Äleumettık jelılerde «laik» alu, pıkırler men bölısulerdıŋ boluy adamda uaqytşa psihologiialyq qanaǧattanu sezımın tudyrady. Būl prosess dopamin (qanaǧattanu gormony) öndırısın arttyrady, būl öz kezegınde täueldılıktı küşeitedı.
2. Kerı bailanys pen şeksız aqparat aǧymy: Äleumettık jelıler men internet ärdaiym jaŋaryp otyratyn aqparat közderı bolyp tabylady. Adamdar üzdıksız jaŋa aqparat alyp otyrudy qalaidy, öitkenı būl olardy intellektualdyq tūrǧydan qanaǧattandyrady, bıraq sonymen qatar olardy virtualdy älemde ūzaq uaqyt boluǧa itermeleidı.
3. Äleumettık orta men mınez-qūlyq normalary: Qazırgı qoǧamda äleumettık jelılerde belsendı bolu köbınese jaqsy äleumettık märtebe men tanymaldyqtyŋ belgısı retınde qabyldanady. Adamdar özderın tanytu üşın köp uaqytyn onlain ötkızıp, virtualdy ömırdı şynaiy ömırden artyq köredı.
4. Emosionaldy qaşu: İnternet pen äleumettık jelıler — būl şynaiy ömırdegı stressten nemese küizelısten qaşu täsılı. Köptegen adamdar auyr emosiialardan, äleumettık mäselelerden nemese qarjylyq qiyndyqtardan qūtylu üşın internetke nemese äleumettık jelılerge kırıp ketedı.

Äleumettık jelıler men internet täueldılıgınıŋ saldary

İnternet pen äleumettık jelılerge täueldılıktıŋ bırneşe jaǧymsyz äserlerı boluy mümkın:

• Fizikalyq densaulyqqa äserı: Ūzaq uaqyt boiy kompiuter nemese mobildı qūrylǧylar qoldanu közdıŋ köru qabıletınıŋ naşarlauyna, bas auruyna, omyrtqa aurularyna äkeluı mümkın.
• Psihikalyq densaulyqqa äserı: Täueldılık depressiia, mazasyzdyq, ūiqysyzdyq, äleumettık oqşaulanu siiaqty psihologiialyq mäselelerdı tudyruy mümkın.
• Äleumettık qatynastardyŋ būzyluy: Virtualdy älemde köp uaqyt ötkızu şynaiy ömırdegı qarym-qatynastardy älsıretıp, adamdy jalǧyzdyqqa äkeluı mümkın. Būl, äsırese, jastar arasynda baiqalady.
• Önımdılıktıŋ tömendeuı: Adamdar jūmysta nemese oquda uaqyttyŋ köp bölıgın äleumettık jelıler men internetke arnaǧandyqtan, olardyŋ önımdılıgı tömendeidı, būl käsıbi jäne oqu jetıstıkterınıŋ tömendeuıne äkeledı.
• Qūmar oiyndar men onlain oiyndarǧa täueldılık: İnternet arqyly oiyndar oinau täueldılıktıŋ bır türıne ainalyp, köptegen jastar men eresekterdıŋ psihikalyq densaulyǧyna ziian keltıredı.

Äleumettık jelıler men internet täueldılıgınıŋ aldyn alu şaralary

İnternet pen äleumettık jelılerge täueldılıktıŋ aldyn alu üşın bırneşe tiımdı şaralar bar. Būl şaralar tek jeke adamǧa ǧana emes, sondai-aq qoǧamdyq jäne memlekettık deŋgeide de qolǧa alynuy tiıs.

1. Aqparattyq kampaniialar men aǧartu jūmystary

Äleumettık jelıler men internet täueldılıgınıŋ aldyn alu üşın halyqty aqparattandyru jūmystaryn jürgızu qajet. Mysaly, mektepterde, joǧary oqu oryndarynda jäne jūmys oryndarynda aqparattyq nauqandar, leksiialar men treningter ūiymdastyru arqyly internet täueldılıgınıŋ terıs saldaryn tüsındıruge bolady. Qazaqstanda soŋǧy jyldary «Jastar arasynda internet täueldılıgınıŋ aldyn alu» taqyrybynda türlı konferensiialar men seminarlar ötkızıle bastady. Būl şaralar jastardy tek qana internettıŋ emes, sonymen qatar äleumettık jelılerdıŋ de ziiandy äserlerınen saqtandyruǧa baǧyttalǧan.

2. Sifrlyq sauattylyqty arttyru

İnternet pen äleumettık jelılerdı tiımdı ärı qauıpsız paidalanudyŋ maŋyzy zor. Sondyqtan, mektepter men kolledjderde sifrlyq sauattylyq baǧdarlamalaryn engızu qajet. Būl baǧdarlamalar jastarǧa internettı dūrys paidalanudy, jeke mälımetterdı qorǧaudy jäne onlain ortanyŋ psihologiialyq äserınen saqtanudy üiretedı.

3. Ekran uaqytyna şekteu qoiu

Üide nemese mektepte internetke degen uaqyt şekteulerın engızu — būl täueldılıktıŋ aldyn alu üşın tiımdı ädıs. Mysaly, balalar men jasöspırımder üşın smartfon men kompiuterge künıne tek belgılı bır uaqyt ışınde ǧana kıruge rūqsat etuge bolady. Ata-analar men pedagogtar būl rette ülken röl atqarady, sebebı olar balalardyŋ internettı qanşalyqty jiı jäne qalai paidalanatynyn baqylauǧa mümkındık alady.

4. Psihologiialyq kömek jäne terapiia

İnternet täueldılıgıne ūşyraǧan adamdarǧa psihoterapevt nemese psihologtyŋ kömegı qajet boluy mümkın. Kognitivtı mınez-qūlyq terapiiasy (KMT) siiaqty ädıster internetke täueldılıktı jeŋuge kömektesedı. Būl ädıs adamnyŋ internettı qoldanu ädetterın, onyŋ emosiialyq jäne mınez-qūlyqtyq tūrǧydan saldaryn zerttep, olardy tüzetuge baǧyttalǧan.

5. Balans pen uaqytty basqaru daǧdylaryn damytu

Adamdarǧa öz uaqytyn dūrys josparlau men basqarudy üiretu maŋyzdy. Mysaly, kündelıktı tapsyrmalardy oryndau üşın arnaiy taspalar men uaqytty basqaru baǧdarlamalaryn qoldanu arqyly adam internetke täueldı bolmai, maŋyzdy ıstermen şūǧyldana alady.

6. Qūqyqtyq retteu

Qūqyqtyq tūrǧydan da internet pen äleumettık jelılerde oryn alatyn ziiandy kontentke, onlain qūmar oiyndarǧa jäne basqa da terıs ädetterge qarsy zaŋnamalyq şaralar engızıluı mümkın. Mysaly, ükımet internet täueldılıgınen zardap şekkenderge kömek körsetetın arnaiy baǧdarlamalar jasap, äleumettık jelılerde terıs äser etu mümkındıkterın retteitın zaŋdar qabyldai alady. Äleumettık jelıler men internettıŋ artyq paidalanyluy qazırgı qoǧamdaǧy maŋyzdy mäselelerdıŋ bırı bolyp tabylady. Būl täueldılık tek psihologiialyq, äleumettık, bıraq fizikalyq saldarǧa da äkeluı mümkın. Sondyqtan internet täueldılıgınıŋ aldyn alu üşın aqparattyq kampaniialar, sifrlyq sauattylyqty arttyru, psihologiialyq kömek körsetu, uaqytty basqaru daǧdylaryn damytu siiaqty şaralardy qolǧa alu qajet