Älihan BAIMENOV, Halyqaralyq jäne QR toǧyzqūmalaq qauymdastyǧynyŋ töraǧasy:
– Bügınde Olimpiada oiyndary baǧdarlamasynda köptegen eldıŋ ūlttyq oiyndary bar. Ökınışke qarai, qazaqtyŋ bırde-bır ūlttyq oiyny Olimpiada tūrmaq, Aziia oiyndary baǧdarlamasynda joq. Bıraz uaqyt qazaq küresın halyqaralyq arenaǧa şyǧaruǧa talpynyp jürmız. Baz bıreuler «qazaq küresınen görı, toǧyzqūmalaqty halyqaralyq arenaǧa şyǧaru ötımdı» degen pıkırde. Toǧyzqūmalaq qauymdastyǧynyŋ basşysy retınde osyǧan ne der edıŋız?
– Düniejüzılık Olimpiada oiyndary baǧdarlamasyna enıp, sport älemıne taralǧan oiyndardyŋ barlyǧy da äiteuır bır ūlttyŋ töl sportynan bastau alyp, arna tartqany tüsınıktı. Ärine, olardy bır el bırınşı bolyp qazırgı zaman sporty retınde alǧa şyǧarǧan. Mysaly, sadaq tartu sporty. Sadaq tartu sporty Olimpiada oiyndary baǧdarlamasyna engen. Al sadaq kezınde soǧys qūraly retınde är zamanda, är elde qoldanyldy. Qazaqta da, basqa ūlttarda da bolǧan. Tıptı aǧylşyndar men fransuzdar arasyndaǧy ūzaq merzımdı soǧys kezınde qai eldıŋ sadaqşylary alystan atyp, alǧa şyqsa, solar basymdyq alatyn bolǧan. Al toǧyzqūmalaqqa keler bolsaq, mūnda jaǧdai basqaşa. Baiqasaŋyz, şahmat ta Olimpiada oiyndary baǧdarlamasyna kırmeidı. Sebebı ziiatkerlık oiyndar öz aldyna bölek. 1896 jyldan bastalatyn qazırgı zamannyŋ Olimpiadasy negızı tän şynyqtyruǧa baǧyttalǧan, ziiatkerlık emes sporttyŋ basqa türlerıne arnalǧan. Al qazaqşa küreske toqtalar bolsaq, kezınde Halyqaralyq Olimpiada komitetınıŋ özındık erekşelıgı bolǧan. Olimpiadany qabyldaityn el onyŋ qūramyna bır sport türın engıze alǧan. Osyndai jolmen japondar Olimpiada oiyndary baǧdarlamasyna voleiboldy kırgızgen. Japon halqy dziudony da Olimpiadaǧa qosty. Küres jäne şyǧys jekpe-jekterı ışınde kärıster taekvondony da kırgızdı. Al köp elge taraǧan sambo älı Olimpiada baǧdarlamasyna kıre almai jür. Sebebı keiıngı kezde qandai da bır sport türın Olimpiada oiyndary baǧdarlamasyna engızu qiyndap kettı, kürdelı proseske ainaldy. Negızı, eŋ bastysy Olimpiada oiyndary baǧdarlamasyna kıru emes, būl – ekınşı mäsele. Bırınşı mäsele – bızdıŋ ūlttyq önerımızdı, sonyŋ ışınde ūlttyq sportymyzdy jer jüzıne tanytu. Halyqaralyq jarystar ötkızu, älem bırınşılıgın ötkızu. Älem bırınşılıgın ötkızu – ol Olimpiada oiyndarynyŋ bır tarauy.
– Köptegen elder men ūlttardyŋ toǧyzqūmalaqqa ūqsas oiyndary bar. Al bız toǧyzqūmalaqty halyqaralyq arenaǧa şyǧaryp, örkendetıp jatsaq, olar «būl – bızdıŋ ūlttyq oiynymyz» dep jabysyp jürmei me?
– Joq, jabyspaidy. Bız qazırdıŋ özınde toǧyzqūmalaqty halyqaralyq deŋgeige şyǧardyq. Qyrǧyzdar «toguzkurul» dep ataidy. Olardyŋ būl oiyndary toǧyzqūmalaqqa tym jaqyn. Ündı halqy «kalak» dep ataidy. Türıkterdıkı men ekeuınıkı tym qarapaiym: alty da alty. Bızde 162 qūmalaq bolsa, olarda – 72 qūmalaq qana. Būl – qarapaiym türı. Ötkende türıkter seminar ötkızdı. Sonda HVI ǧasyrda salynǧan suretterden şaihanada kalak oinap otyrǧan bır körınıs tapqandaryn alǧa tartty. Sol kezde men mynadai bır ūsynys jasap jıberdım. Bız osyndai jolmen jyljymaqşymyz. Solardyŋ ökılderın bırte-bırte toǧyzqūmalaq qauymdastyǧyna kırgıze bermekpız. Sol arqyly olardyŋ töl oiyndarymen qatar, sol elde toǧyzqūmalaqty damytamyz. Keiın olar toǧyzqūmalaqtyŋ artyqşylyǧyn bılgennen keiın özderı bızge qarai oiysa beredı dep oilaimyn. Sebebı olarǧa «özderıŋnıŋ töl oiyndaryŋdy jauyp tastaŋdar» dep aituǧa bolmaidy. Qaita osyndai jolmen toǧyzqūmalaqty basqa elge sıŋıre beru kerek. Endı bız tuysqan halyq bolǧan soŋ, ädet-ǧūrpymyz da, änderımız de, äuenderımız de, tılımız de ūqsas bolǧan sekıldı, ūlttyq oiyndarymyzda da ūqsastyq bar. Ol bızdıŋ tūrmys-saltymyzǧa, mädenietımızge, tabiǧi erekşelıkterımızge bailanysty. Mysaly, kökpar qyrǧyzda da bar. Jalpy, keibır mäselelerge bailanysty bız özımızdıŋ töl oiyndarymyzdy maqtanyşpen paş etuımız kerek. Bıraq ortaq taralǧan tūstarynyŋ bar ekendıgın jasyrmai, qysylmai aitu kerek.
– Jalpy, däl qazır toǧyzqūmalaq oiynynyŋ halyqaralyq arenadaǧy tynysy qalai? Osydan 1-1,5 jyl būryn şetelderde halyqaralyq turnirler men seminarlar ötkıze bastap edıŋızder…
– Öz tarihynda talai mädeni, ruhani qyspaqqa ūşyrasa da, XX ǧasyrdyŋ 20-30 jyldary mädeni genosidtı basynan keşırse de, qazaq halqy Täuelsızdıgımızdıŋ arqasynda üzıle jazdaǧan ūrpaqtar ündestıgın jaŋǧyrtu zamanyna jettı. Sonyŋ bır baǧyty retınde qazırgı kezde ūlttyq oiyndardy jaŋǧyrtu, örkendetu jaŋa deŋgeige köterıldı. Toǧyzqūmalaq – qazaq halqynyŋ älemdık örkenietke qosqan ülesı boluymen qatar, jastardy tärbieleudıŋ, olardyŋ zerdesın, oilau jüiesın qalyptastyrudyŋ maŋyzdy qūraly. Qazırgı aqparattyq tehnologiialar zamanynda keleşek ūrpaqty tek mektep pänderı arqyly ǧana emes, osyndai ūlttyq oiyndarymyz arqyly da tärbieleu maŋyzdy. Ūlttyŋ bäsekelestıkke qabılettılıgın arttyruda da tän saulyǧy men ziiatkerlıktıŋ orny erekşe.
Soŋǧy jyldary ziiatkerlık toǧyzqūmalaq oiyny joǧarǧy qarqynmen damyp keledı. QR toǧyzqūmalaq qauymdastyǧynyŋ, QR Turizm jäne sport ministrlıgınıŋ, sondai-aq oblystyq äkımşılıkterdıŋ qoldauy arqasynda būl oiynmen şūǧyldanuşylardyŋ sany jüz myŋǧa jaqyndady.
Toǧyzqūmalaqqa halyqaralyq deŋgeide de qyzyǧuşylyq artyp keledı. Qazır toǧyzqūmalaqpen tek şeteldegı qazaqtar ǧana emes, Angliia, Germaniia, İspaniia, Chehiia, Resei, Türkiia, Fransiia, Ukraina, Qytai, Kanada, AQŞ memleketterınde jergılıktı tūrǧyndar da äuestenude. Toǧyzqūmalaq üş ret: 2006 jyly – Londonda, 2008 jäne 2009 jyldary Chehiiada düniejüzılık ziiatkerlık Olimpiadanyŋ baǧdarlamasyna endı.
2007 jyly Makedoniianyŋ Ohrid qalasynda ötken Türkı tıldes halyqtardyŋ jastar qūryltaiynda 40 elden kelgen 240 delegatqa ūlttyq oiynnan seminar ötkızıldı. Şeteldegı qazaqtar jäne toǧyzqūmalaq nasihattauşylary üşın Angliiada (2009 j.), Qytaida (2008 j.), Türkiiada (2007, 2008, 2009 jj.), Özbekstanda (2009, 2010 jj.), Reseide (2007, 2008 jj.), Fransiiada (2009, 2010 jj.) bırneşe ädıstemelık tanystyru şaralary men jarystar ūiymdastyryldy.
2008 jyldyŋ 1-8 mausym künderı QR Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ jüldesı üşın ötken halyqaralyq jarys barysynda el sportşylary şetelden kelgen delegattarmen bırlese otyryp, Halyqaralyq toǧyzqūmalaq qauymdastyǧyn qūrdy.
2009 jyly şetelderde alty halyqaralyq jarys, tört halyqaralyq seminar ötkızılse, öz ışımızde QR Prezidentınıŋ jüldesı üşın HIII halyqaralyq jarys, alty respublikalyq resmi chempionat, toǧyz respublikalyq reitingtık jarys, II Jastar oiyndary, IV «Aqbidai» auyl oiyndarynyŋ spartakiadasy, Joǧarǧy oqu oryndary arasyndaǧy V jazǧy universiada sekıldı ıs-şaralar ötkızıldı. Sondai-aq 2009 jyly tūŋǧyş ret Aziia chempionaty ötkızıldı. Biyl küzde Astanada älem chempionatyn ötkızemız.
– Toǧyzqūmalaq oiynyn zaman talabyna sai deŋgeide nasihattau üşın ony kompiuterge engızuge bola ma? Kompiuterge otyryp alyp, futbol jäne basqa da oiyndar oinaityndar köp qoi. Däl osylai toǧyzqūmalaq oinasaq degen tılek – būl.
– 2009 jyldyŋ 15 qyrküiegınen bastap älemdık ǧalamtorda toǧyzqūmalaq ziiatkerlık oiyn retınde tırkelıp, www.iggamecenter.com saitynda toǧyzqūmalaqtyŋ onlain jüiesınde oinaityn baǧdarlamasy jasaldy. Osy saitqa kırıp, törtkül dünienıŋ myqty oi şeberlerımen elektrondyq baǧdarlamada toǧyzqūmalaq oinauǧa bolady. Mūny jasaǧan – Kanada azamaty. Toǧyzqūmalaq osy saittaǧy ziiatkerlık oiyndar arasynda tanymaldyǧy jaǧynan alǧaşqy ondyqtan tüsıp körgen joq. Tıptı keibır aida besınşı nemese altynşy oryndarǧa da köterılıp jür. 2009 jyldyŋ 1 nauryzynan bastap aqparattyq keŋıstıkte toǧyzqūmalaqty nasihattau üşın jaŋawww.9kumalak.kz saity halyqtyŋ nazaryna ūsynyldy. Toǧyzqūmalaqtyŋ bala tärbiesındegı rölın arttyru üşın mektepterge fakultativtık sabaq retınde engızu qajet dep oilaimyn. Ol üşın dene şynyqtyru pänınıŋ mūǧalımderın daiyndaityn joǧary oqu oryndarynda toǧyzqūmalaqty mındettı pän retınde oqytu kerek. Sonda barlyq mekteptegı dene şynyqtyru mūǧalımderı toǧyzqūmalaq negızderın bıletın bolady.
– Saittaǧy nūsqasyn Kanada azamaty jasady dedıŋız. Ol mūny sızderdıŋ tapsyrystaryŋyz boiynşa jasady ma, joq älde öz erkımen «düniege äkeldı» me?
– Bızdı 2006 jyly Londonda ötken ziiatkerlık oiyndar Olimpiadasyna bırınşı ret qatystyrǧannan keiın-aq toǧyzqūmalaq turaly aqpar älemnıŋ tükpır-tükpırıne tarai bastady. Sodan soŋ älgı saitty jasauşy adam (Arti Sandler)bızdıŋ mamandarmen habarlasyp, qosymşa aqparat alyp, toǧyzqūmalaqty saitqa salǧan. Ziiatkerlık oiyndardan tūratyn būl sait oǧan deiın jūmys ıstep tūrǧan bolatyn.
– Al toǧyzqūmalaq brend retınde tırkelgen be?
– Resmi türde, halyqaralyq deŋgeide brend retınde tırkelgen joq, bıraq halyqaralyq qauymdastyǧy bar. Halyqaralyq arenaǧa şyqty, törtkül düniege tarai bastady.
– Ūlttyq oiynymyzdyŋ osy türın Qazaqstanda damytu üşın qarjyny qaidan alasyzdar?
– Bırınşıden, 2007 jyldyŋ ekınşı jartysynan bastap Sport, Mädeniet ministrlıkterı toǧyzqūmalaqqa köŋıl bölıp, biudjetten qarjylai kömek körsete bastady. Ekınşıden, bızde bırneşe ısker adamdar bar. Olar ūlt janaşyry bolǧandyqtan, toǧyzqūmalaqty damytuǧa atsalysyp otyrady. Bız federasiia retınde sondai adamdarmen qarym-qatynas ornatyp, solardyŋ mümkındıkterın toǧyzqūmalaqty damytuǧa jūmyldyruymyz kerek.
– Qandai da bır el özınıŋ ūlttyq sportyn halyqaralyq arenaǧa şyǧaryp, damytqysy kelse, aqşany tögedı. Osy sport türımen ainalysuǧa qyzyǧuşylyq tanytqan elge onyŋ kerek-jaraqtaryn tegın taratady. Bızde osy mäsele qandai jaǧdaida?
– Būl oraida bız toǧyzqūmalaqtyŋ erejesın älemnıŋ bırneşe tılderıne audardyq. Alǧaş ret Astanada qazaq, orys jäne aǧylşyn tılderınde basyp şyǧardyq. Halyqaralyq saittarǧa toǧyzqūmalaq erejesın aǧylşyn tılınde engızıp qoidyq. Endıgı oiymyz – toǧyzqūmalaq taqtasynyŋ arzan äzırlenetın standarttyq türıne qol jetkızu. Osy baǧytta jūmys ıstep jatyrmyz. Europadaǧy qazaqtarǧa, Türkiia qazaqtaryna, sondai-aq toǧyzqūmalaq oinai bastaǧan bırneşe elderdıŋ ökılderıne ädıstemelık nūsqaular men taqtany halyqaralyq jarystarǧa barǧan saiyn aparyp berıp, tegın tarattyq.
– Osy bır tamaşa töl önerımızdıŋ «toǧyzqūmalaq» degen atauy şūbalaŋqy siiaqty. Ärı aǧylşyntıldıler tūrmaq, orystıldılerdıŋ özderı anyq aita almaityn «ǧ», «q» jäne «ū» sekıldı ärıpterımız bar. Mümkın, zaman ürdısıne qarai toǧyzqūmalaq atauyn özgertu kerek şyǧar? Oimaqtai äp-ädemı atau oilap tabuǧa bolmai ma?
– Däl qazır men onyŋ qajetı joq dep oilaimyn. Bızdıŋ bırınşı kezektegı maqsatymyz – osy töl önerımızdı qarqyndy türde damytu. Şyn mänınde jūrtty qyzyqtyratyn oiyn bolsa, atauy kedergı bola qoimas. Saitta «toguzkumalak» dep jazylyp tūr.
– Deputattardyŋ, ministrlerdıŋ, oblys äkımderınıŋ arasynda toǧyzqūmalaq oinai bıletınderı bar ma? Mümkın bırınşı kezekte osyndai halyq qalaulylary arasynda turnir ötkızu kerek şyǧar.
– Men endı olardyŋ barlyǧyn bırdei jaqsy bıle bermeimın. Bıreu üiınde oinar, endı bıreu balasynyŋ toǧyzqūmalaq oinaǧanyn qalaityn bolar. Bıraq bıraz adamdardy kezdestırdım, «menıŋ tuysqanym oinaidy, menıŋ balam oinaidy» deidı kezdese qalǧanda. Ondailar köp. Al aqyn-jazuşylar arasynda toǧyzqūmalaq oinaityndary bırşama. Osydan 60 jyldai būryn joǧalta jazdaǧan asyl mūramyz – toǧyzqūmalaqty qaita jandandyryp, halyqqa qaita qauyştyru ısınıŋ basy-qasynda ūly Mūhtar Äuezovpen bırge Q.Quanyşbaev, Ş.İbraev bolǧan edı. Sız bızge jaqsy oi salyp otyrsyz, būl özımızdıŋ de aldaǧy josparlarymyzdyŋ bırı edı. Endı jazuşylar, ǧalymdar arasynda, bır sözben aitqanda, ziialy qauym köp jinalǧan ortalarda toǧyzqūmalaqty nasihattap, jarystar ötkızudı qolǧa almaqpyz.
Foto: sk-sport.kz
Kez kelgen ūlt mädenietınıŋ qūramdas bölıgı retınde tän saulyǧy, dene tärbiesı, sporttyq jäne ziiatkerlık oiyndardyŋ özındık orny bar. Ūlttyq sport pen oiyndardyŋ qosymşa erekşelıgı, olar älemdık mädeniet pen örkenietke qosqan är halyqtyŋ özındık ülesı bolyp tabylady. Endeşe, qazaqtyŋ ūlttyq sporty men oiyndarynyŋ bügıngı ahualyn saralap, onyŋ bolaşaq biıkterıne bastaityn baǧyttardy anyqtau – bızdıŋ azamattyq ta, ūrpaqtyq ta paryzymyz. Toǧyzqūmalaqtyŋ kez kelgen jarysyn aşarda bız, toǧyzqūmalaq qauymdastyǧynyŋ basşylary, bır oidy naqtylap jetkızemız: «Būl jarysta ūtylatyn eşkım joq. Ūtatyn – qazaqtyŋ ziiatkerlıgı, ūtatyn – qazaqtyŋ mädenietı». Osy oi barlyq ūlttyq sport türlerıne qatysty.
Aldaǧy maqsat – zaman talǧamyna sai naqtyly jospar jasau jäne jüzege asyru. Qazaqstanda jinaǧan täjıribenı endıgı kezekte toǧyzqūmalaqty halyqaralyq deŋgeide damytumen tyǧyz bailanystyruymyz kerek. Osy arqyly töl oiynymyzdyŋ damu aiasyn keŋeitıp, ūlt mädenietı men ziiatkerlıgın nasihattauǧa qol jetkızgımız keledı. Toǧyzqūmalaqty ūlt deŋgeiınde jaŋǧyrtu kezeŋınen keiıngı damytudyŋ jaŋa biıgı – ony törtkül düniege tanytu, älemnıŋ ziiatkerlık oiyndary sanatynan laiyqty oryn aluy üşın aianbai ter tögu.
ūtymdy oi
Toǧyzqūmalaq türkı halyqtaryn bırıktıru ısıne öz ülesın qosa alatyn ziiatkerlık oiyn bolady dep oilaimyn. Sondyqtan bız türkı düniesı akademiiasy jūmysyna osy toǧyzqūmalaqty qosqymyz keledı. Euraziianyŋ en dalasyn jailaǧan türkı halyqtarynyŋ adamzattyŋ mädenietı men ruhaniiatyna qosqan ülesı zor. Jūmyr jerde basqa halyqtarmen tyǧyz bailanysa otyryp ömır sürgen babalarymyz basqa etnostarmen aralasa otyryp, türlı mädeni-tıldık qarym-qatynasqa tüstı. Ol mädenietterdıŋ ışınde örkeniet deŋgeiıne köterılgen Qytai, İran, ündı, grek mädenietterı bar. Bıraq qanşama eldermen aralas-qūralas bolsa da, osy künge deiın özındık mädeni bolmysyn joǧaltpady.
Nūrǧazy SASAEV
«Alaş ainasy»
