Tötenşe jaǧdai kezınde aqparat taratudyŋ talaptary qandai? Bloger nege qamaldy? Mediamaman Aqtaudaǧy apatta habar taratudyŋ etikalyq qyryn taldaidy.
25 jeltoqsan künı Aqtau maŋynda Azerbaijan Airlines äue kompaniiasynyŋ ūşaǧy apatqa ūşyrady. Oqiǧa ornynan jedel türde būqaralyq aqparat qūraldary habar taratty. Äleumettık jelılerde apat bolǧan jerdegı videolar aşyq türde jariialanyp jatty. Belgılı, salmaqty degen jurnalisterdıŋ özı äleumettık jelıde osyǧan bardy. Ūşaq bortynda 67 adam (62 jolauşy jäne 5 ekipaj müşesı), Resei, Äzırbaijan, Qazaqstan jäne Qyrǧyzstan azamattary bolǧan. 38 adam qūrban boldy. Qazaqstannyŋ alty azamatynyŋ bärı qaza tapty.
Al Oŋtüstık Koreiada 29 jeltoqsanda Jeju Air äue kompaniiasynyŋ jolauşylar ūşaǧy apatqa ūşyrady. Ūşaq Bangkoktan Muan halyqaralyq äuejaiyna qonu kezınde ūşu-qonu jolaǧynan şyǧyp, qorşauǧa soǧylǧan. Bortta 181 adam bolǧan, onyŋ ışınde 175 jolauşy jäne 6 ekipaj müşesı. Oqiǧadan 179 adam qaza tauyp, tek ekı ekipaj müşesı aman qaldy. Būl oqiǧada da basynda etikalyq talap saqtalǧanymen, soŋynan ūşaqtyŋ dualǧa soǧylǧan sätı videomen tarap kettı. Etikaǧa jügıngen arnalar ūşaqtyŋ soǧylǧan sätın körsetpei, soǧylar tūstan videony toqtatyp otyrǧan.
Aqtaudaǧy apatta qūqyq qorǧau organy qyzmetkerınıŋ zaŋdy talabyna baǧynbai ūşaq apatynan keiıngı jaǧdaidy dronmen videoǧa tüsırgen bloger Azamat Särsenbaev 10 täulıkke äkımşılık qamauǧa alyndy. Sondai-aq, Premer-ministrdıŋ orynbasary Qanat Bozymbaev jurnalistermen ötken brifingte oqiǧa ornynda qaza bolǧandardyŋ mürdesın tüsırıp, aşyqtan-aşyq jariialaǧan jandardyŋ kım ekenı anyqtalatynyn jäne tiıstı jazasyn alatynyn aitty.
Jalpy osyndai apatty jaǧdai kezınde qalai aqparat taratu keregı jaily jurnalist, «Mınber» jurnalisterdı qoldau ortalyǧynyŋ jetekşısı Esengül Käpqyzymen sūhbattastyq.
- Jurnalist tötenşe jaǧdai kezınde aqpartty qalai taratu kerek?
- Käsıbi jurnalister qauymdastyǧynyŋ mediaetikaǧa bailanysty qabyldaǧan qaǧidasy bar. Sonyŋ negızgılerınıŋ bırı ziiandy azaitu (minimizing harm) dep atalady. Iаǧni, paidaŋdy tigızbeseŋ de ziianyŋ timesın degen qaǧida bar. Tragediia kezınde zardap şekkender men olardyŋ tuystaryna ziian tigızbeuge tyrysu kerek. Mäselen, apatty oqiǧa kezınde tüsırılgen foto, videony taratuda saq bolu qajet. Mūndai kezde sensasiia tudyrmai, halyqqa aqparatty şynaiy jetkızu maŋyzdy.
Bıraq, zardap şekken adamdardyŋ aty-jönı, jeke aqparattaryn bırden jariialai salmau kerek. Aman bolǧan jaǧdaida özderınen nemese tuystarynan kelısımın alu qajet. Jurnalistık etikada qanqasap bolǧan beinelerdı taratuǧa öte qatty nazar audarady. Öitkenı mūndai dünielerdı paidalanu zardap şekken adamdarǧa qaitadan ziianyn tigızuı mümkın.
Sondyqtan jariialaityn materialdarǧa saqtyqpen qaraǧan dūrys. Bıraq, jedel aqparat taratu kezınde dilemmalarǧa ūşyraimyz. Bır jaǧynda aqparat taratu tūrsa, ekınşı jaǧynda etika tūrady. Jurnalisterdıŋ basşylyqqa alǧan qūndylyqtaryna özderı qaişy keletın kezder öte köp bolady. Mysaly, oqiǧa ornynan aqparat taratqanda halyqty şynaiy sendıre alasyŋ. Degenmen, osy jerden taratu kerek dep, qan josa beinelerdı körsetuge taǧy bolmaidy. Būl zardap şekkenderge ǧana emes, jalpy adamzattyŋ jüregıne qaiau salady.
Mäselen, Angliiada taralǧan aqparat adamdardyŋ psihikasyna qanşalyqty kerı äser etetının basty nazarǧa alady. Eger adamdar aqparattan zardap şektım dep şaǧym jasasa, sony taratqan adamǧa aiyppūl salynady. Sonymen qatar, olarda balalar uaqyty degen bar. Taŋerteŋgı altydan keşkı toǧyzǧa deiın bala köruı mümkın dep, qanqasap videolardy bermeuge tyrysady. Keşke körsetkennıŋ özınde de adamdardyŋ psihikasy kötere almaidy dep az ǧana uaqytta körsetedı. Merilend universitetınıŋ professory Karl Sessens Stepptıŋ «jurnalistikadaǧy bäseke jurnalisterdı qatıgezdıkke jeteleude. Onymen küresu mümkın bolmai jatyr» degen sözı bar. Rasynda qazır aqparatty jedel taratu basşylyqqa alynyp, etika ekınşı orynda qalyp barady.
Jurnalist aqparatty taratqan kezde bırınşıden bıreuge ziiany tiıp ketpei me degendı köbırek oilanu qajet. Ekınşıden, zardap şekkenderdıŋ osaldyǧyn paidalanyp, olardyŋ rūqsatynsyz aqparat taratpau kerek. Üşınşıden, suret, video taratqanda qaitys bolǧan adamdy jäne qandy körsetuge bolmaidy. Sensasiia jasauǧa ūmtylyp, adamdardyŋ jylap emosiia körsetıp jatqanyn jariialau etikaǧa qaişy.
- Aqtauda bolǧan ūşaq apatyna qatysty aqparat taratqanda jurnalistık etika saqtaldy ma?
- Bızdıŋ jurnalisterdıŋ sensasiia jasauǧa ūmtylǧany, aqparatty teksermei, oŋdy-soldy taratqandary dūrys bolmady. Haipty emes, oqiǧaǧa qatysy bar adamdardyŋ jaǧdaiyn oilauymyz kerek. Oqiǧa ornyn dronmen tüsırgen blogerdı 10 künge qamap tastady. Öitkenı onyŋ tüsıruge rūqsaty bolmady. Bıraq onyŋ tüsırgen videosy älemdık aqparat qūraldarynda da jariialanyp jatty. Būl da bır qaişylyq. Eger lisenziiaǧa ie media mamandar sol jerde jürgende basqaşa boluşy edı.
- Sūhbatyŋyzǧa raqmet!
Merei Myrzaǧaliqyzy
«Adyrna» ūlttyq portaly
