Tarihta «jaŋa kezeŋ» dep sanalatyn kezeŋ bolady. Ondaida belgılı bır saiasi qūrylystardyŋ ǧana emes, küllı qoǧamdyq tırşılıktıŋ tūtastai tügel özgeruı talap etıledı. Bızdıŋ bügıngı kezeŋderımız sondai qūbylystardyŋ jaqyndaǧandaryn sezdıredı. Osydan tuyndaityn ūlttyq memleket ideiasy ūlttyŋ dästürı men salt-sanasyna, ädet-ǧūrpyna kelıp tıreledı. Keibır azamattarymyz jahandanu däuırı bastaldy, ūlttyq memleketter tarih sahnasynan ketedı dep säuegeilık aitady. Al ekınşı oişyldar kerısınşe keiıngı özgerıster ūlttyq memlekettıŋ salt-sanasynyŋ, dästürınıŋ öşuı emes, örleuınıŋ aiqyn körınısı ekenın däleldep otyr. Endeşe adamzat qoǧamynda bolyp jatqan qūbylystarǧa bailanysty bızdıŋ öz ūlttyq bolmysymyzda, ūlttyq sanamyzda qandai özgerıster boluy yqtimal? Būǧan jauap tabu üşın özımızdıŋ ötken jolymyzǧa, ūstanyp kelgen salt-dästürımızge köz jügırtpei bolmaidy.
Ūlttyq sana degenımızdıŋ özı de är adamnyŋ jeke azamattyq sanasy siiaqty, är ūlttyŋ öz tırşılıgın özı baǧdarlauy, özınıŋ barar jerın, şyǧar biıgın özı belgıleuı, özınıŋ aldyna özı maqsat qoia bıluı dep tüsınemız.
Osyǧan orai Qazaqtyŋ körnektı qalamgerı Äbış Kekılbaev aitqandai, «dästür-ädeppen, ädet-ǧūryppen, myŋ jyldap qalyptasqan daǧdymen küresu esuastyq. Bıraq onyŋ bärın jaŋa jaǧdaiǧa laiyqtamai, jaŋǧyrtpai, sol qalpynda ūstanuǧa tyrysu – öz aiaǧyŋdy özıŋ tūsap, öz qolyŋdy özıŋ kısendeumen bara-bar».
Endeşe onyŋ boiyndaǧy qazır qol bailau bolatyndai qasietterdı jaǧdaiǧa yŋǧailap jetıldırıp, al būryn jasampazdyǧyn jaǧdai bolmaǧandyqtan tanyta almai kelgen jaqsy qasietı men tärbielık mänı bar dästürımızdı qaitadan jaŋǧyrtyp, jarqyratyp aşa tüsudı qolǧa alǧan jön degen oidamyz. Bızdıŋ ūlttyq salt-dästürımızben psihologiiamyzda täuır qasiettermen qatar arylatyn qasietterımızdıŋ bar ekenın bılemız. Olardyŋ qauıptı de, qauıpsız de jaqtary bolyp keldı. Qauıptenbeitın jerı oşarylyp otyryp qaluǧa, toqmeiılsıp toqyrap qaluǧa jol berılmeitındıgı.Qauıp şaqyratyn jerı keŋıstıktegı tūraqsyzdyqtyŋ ruhani tūraqsyzdyqqa ūrynuy, elgezektıktıŋ ūşqarlyqqa ūlasuy yqtimal ekendıgı. Bızdıŋ jaŋa zamanǧa kışıpeiıldıgımız sondai: keide öz qoǧamymyzda atymen joq şataqtardy özımız ızdep taba qoiǧyşpyz. Mysaly, otyzynşy jyldary taptyq qatynastar älı keŋınen etek jaia qoimaǧan bızdıŋ ärqaiyn qauym tap jaularyn qūrtu jolyndaǧy küreste basqa jūrttyŋ bärınen ozyp kettık. Özımızdıŋ tamyrymyzǧa özımız balta şaptyq. Sol siiaqty jahandanamyz eken dep özımızdıŋ eŋ joǧarǧy adamgerşılıgımızdı asqaqtatyp kele jatqan, adam tärbiesınde ülken maŋyzy bar salt-dästürımızben ädet-ǧūryptarymyzǧa da özımız şabuyl jasaudan saqtanǧan jön.
Üş myŋ jyldyq tarihy bar qazaqtyŋ salt-dästürı men mädenietı jalǧastyq nätijesınde keiıngı ūrpaqqa, bügıngı kezeŋge qandai deŋgeide kelıp otyr degen oi kım-kımdı de mazalaityn bolar. Mädeniettı, ūlttyq salt-dästür men ädet-ǧūryptan bölek alyp qarau ülken qatelık. Mädeniettıŋ közı bolyp kelgen ata-babalarymyz ruhani qūndylyqtardy boilaryna jinap, ūrpaqtan-ūrpaqqa daryta bıldı. Bızge jetıp jürgen ūlttyq dästür men ädet-ǧūryptyŋ bärı de osyny aŋǧartady. Mädenietımızdıŋ asyl mūralaryn eksponat türınde ǧana köretın kei jastarymyz tüsınbei taŋdanatyn siiaqty. Batysqa elıkteuşılık mädenietımızdıŋ öresın künnen-künge taryltyp şekteulı assosiialar tuǧyzuda. Ärine, qazırgı Batys elderınıŋ joǧary damyǧan mädenietın,önerdegı, ǧylymdaǧy jetıstıkterın joqqa şyǧaruǧa da bolmaidy. Solai bola tūrǧanymen ülgı aluǧa bolmaityn jaǧymsyz jaqtary jetıp artylady.
Elbasymyz N.Ä.Nazarbaev «Qazaqstan – 2050» Strategiiasy – qalyptasqan memlekettıŋ jaŋa saiasi baǧyty» atty Qazaqstan halqyna Joldauynda: Dästür men mädeniet – ūlttyŋ genetikalyq kody. Patşalyqtyŋ, töŋkerıs dümpuı men totalitarizmnıŋ barlyq auyrtpalyǧy men qiynşylyqtaryna qaramastan, bızdıŋ elımızdıŋ aumaǧynda tūratyn qazaqtar jäne basqa da halyqtardyŋ ökılderı özderınıŋ mädeni erekşelıkterın saqtai aldy. Täuelsızdık jyldarynda jahandanu men vesterndenuge qaramastan bızdıŋ mädeni ırgetasymyz beki tüstı. Qazaqstan – bıregei el. Bızdıŋ qoǧamda ärtürlı mädeni elementter bır-bırımen bırıkken jäne bırın-bırı tolyqtyryp tūrady, bırıne-bırı när berıp tūrady.Bız özımızdıŋ ūlttyq mädenietımız ben dästürlerımızdı osy äraluandyǧymen jäne ūlylyǧymen qosyp qorǧauymyz kerek, mädeni igılıgımızdı bölşektep bolsa da jinastyruymyz kerek» degen bolatyn.
Qazaq mädenietı men ädet-ǧūrpynyŋ, salt-dästürınıŋ joǧary ekendıgı düniejüzındegı örkeniettı elderge erteden belgılı bolǧan Qazaq elıne, onyŋ salty men dästürıne, mädenietıne degen qyzyǧuşylyqty ärıden bastamai-aq, XVIII-HIH ǧasyrdan bastasaq, ataqty ǧalymdar V.Jukovskii, V.Dal siiaqtylar nemese M.Potanin halqymyzdyŋ ädet-ǧūrpy men salt-dästürın taŋdana qyzyǧyp jürıp jinap jariialaǧan eŋbekterı būǧan dälel bola alady.
Bızder 30-40 jyldary tuǧan azamattar auyz ädebietıne degen qūştarlyǧymyz myqty bolǧandyǧy sondai, jyr aitatyn adamdar auylymyzdyŋ bır üiıne kele qalsa, sol maŋǧa tügel jinalyp taŋ atqanşa jyr tyŋdaityn edık. Bızdıŋ elımızde jyr aitatyndardyŋ ışınen menıŋ özım közımmen körıp jyryn tyŋdaǧan jyrşylary Aitqūl, Toqsanbai, Qazihan, Tūrarbek, Bürkıtbai, Äbdırahman aqsaqaldar «Qarasai-Qazi», «Alpamys», «Qobylandy», «Manas», «Mūŋlyq-Zarlyq», «Qozy-Körpeş – Baian Sūlu», «Qyz Jıbek» dastandaryn, Abyl, Qaşaǧan, Aqtan, Nūrym, Mūrat, Äbubäkır, Bala-Oraz jyrlaryn, aitystaryn jatqa aitatyn. Mıne, osyndai ruhta tärbielengen ūrpaqtardyŋ ökılderı qazırdıŋ özınde är salada jūmys atqaryp jür. Solardyŋ bırı menıŋ özım.
Künı bügınge deiın qazaq mädenietıne kemsıte qarap, Europa mädenietıne tabynudan arylar emespız. Meselen, qazaqtyŋ salt-dästürı, mädenietı tömen, äiel teŋdıgı bolmaǧan, qyzdar teŋıne qosyla almaǧan, malǧa satyp küŋ esebınde ūstaǧan degendei pıkırlerge taldau jasap qaralyqşy. Qazır de, būryn da kez kelgen ata-ana körgendı, ädeptı qyzdy kelın etıp tüsırgenın jaqsy körmei me? Osyǧan orai, balasyna qyz qarap, özderınıŋ ūnatqan adamynyŋ qyzyna balasynyŋ kelısımımen qūda tüsırıp aittyryp alu salty būryn bolǧan, qazır de bar. Bır üidıŋ älpeştep otyrǧan balasyn kelın etıp öz üiıne bırjolata alatyn bolǧandyqtan, oǧan syi-syiapat beru nemese qalyŋmalyn berudı satyp alǧan nemese qyzdy satqan dep tüsınuge bola ma? Nemese qyz ūzatatyn üi jarlylau bolǧan jaǧdaida toi şyǧynyna qyzdyŋ jasauy üşın aldyn ala mal berıp kömektesetın bolǧan. Bız būdan adamgerşılıktı, bırıne-bırı kömektesudı, dostyqty, adamdyq qasiettıŋ eŋ joǧary mädenietın körıp otyrǧan joqpyz ba? Qazaqtyŋ mädenietı asqaqtap, salt-dästürı men ädet-ǧūrpy jalaulap tūrǧan kezderde alǧan kelın küieuımen ajyrasatyn, törkınıne qaityp ketetın ūnamsyz jaǧdailar bolmaǧan. Eger de qosylǧan küieuı qaitys bolǧan uaqyttyŋ özınde jyl sadaqasy ötkennen keiın sol auyldyŋ aqsaqal qariialary, kelınnıŋ kelısuımen özınıŋ qalaǧan qainysyna nemese qaiynaǧasyna qosyp otyrǧan. Ol üşın de kelınnıŋ törkınıne baryp aldynan ötıp, ata-anasynan kelısım alatyn bolǧan. Jesır qalǧan kelındı odan tuǧan balany rūqsat berıp, basqa adamǧa tūrmysqa şyǧuyna, bırınşıden, ar körse, ekınşıden, jesır ana, jetım bala etıp jıbermei balasynyŋ şaŋyraǧyn qūlatpai, qiyndyqqa ūşyratpai qamqorlyqqa osylai alyp otyrǧan. Söitıp, qazaq otbasynda adamgerşılık tūrǧysynan eŋ joǧary mädeniettı ūstanyp kelgen.
Qazaqta analar qyzdarynyŋ tärbiesın öz qoldaryna alatyn bolǧan. «Qyzǧa qyryq üiden tyiym», «Qyzdyŋ joly jıŋışke» degen astarly sözderdı es bılıp, etek jaba bastaǧan kezınen-aq tüsındırgen. Ärbır ana qyzdaryna bolaşaqta tūrmys qūryp ana bolatyndaryn, otau köterıp perzent süietının, süiıp qosylǧan qosaǧyn syilau, er adam eldıŋ aǧasy ekendıgın, onyŋ betın qaitarmai, arazdaspai, tatulyqty būzbai jürudıŋ joldaryn tüsındırıp kelgen. Aqyldy analar qyzdaryna jatpai-tūrmai nekelenbei tūryp jynystyq qatynas jasauy öz baqytyn özı mert etkenı, aq nekelı küieuınıŋ közıne şöp salu öte kesapatty, qylmys ekenın tüsındırıp, jüregıne berık ūialatuǧa tyrysqan. Qyz tärbiesındegı salt-dästür men ädet-ǧūryptardyŋ tärbielık mänı zor, ūzatylǧan qyzdyŋ töŋıregındegı bır-ekı saltymyzǧa ǧana toqtai keteiık.
Tūrmystyq jaǧdailary joǧary, bai adamdar qyzdaryn ūzatqanda alty qanat otauyn da daiarlap beretın bolǧan. Nekesı qiylǧan jastardy otauy köterılıp daiar tūrsa otauyna kırgızedı. Jastarǧa otau tıgılgen jaǧdaida äuelı jeŋgelerı qalyŋdyqty kırgızedı. Kırgen qalyŋdyq şaŋyraqqa iılıp sälem etedı, sodan soŋ sol jaq qanatqa baryp bır tızerlep otyrady. Sol kezde üige küieu jıgıttı kırgızedı. Küieu törge baryp otyrady. Küieu men qalyŋdyqqa erıp kelgen ülkendı-kışılı adamdar jaŋa köterılgen otauǧa qūtty bolsyn aityp, şaşu şaşyp, körımdıkterın beredı. Äkelgen būiymdary bolsa keregenıŋ basyna ıledı. Sol jerde Qūdai jolyna dep mal soiylyp, aqsaqaldar kelıp astan auyz tiıp, jas jūbailarǧa batalaryn beredı. Jeŋgelerı otauǧa nemese jastarǧa arnalǧan orynǧa şymyldyq qūryp, jıgıt pen qalyŋdyqqa arnap tösek salyp, üstıne aq neke dep aq jıbek jaiyp, ekı jasty oŋaşa qaldyrady. Būl tündı aq neke tünı dep ataidy. Būl tünde qyzdyŋ bolaşaq jarynyŋ aldyndaǧy arynyŋ adaldyǧy men abyroiynyŋ biıktıgı däleldenedı. Qalyŋdyqtyŋ adaldyq qasiettı taza saqtap, zaŋdy nekege deiın etegı aşylmai qūtty ornyna qonuy qyzdyŋ özınıŋ ǧana emes, elı men ata-anasynyŋ, tuystarynyŋ, naǧaşylarynyŋ mereiın üstem etıp, abyroiyn asyryp, bolaşaq otbasynyŋ tatu-tättı, köŋıldı ömır süruınıŋ negızı qalanady.
Qazaqtyŋ qyzdary özınen jasy ülken adamdardyŋ aldynan kese köldeneŋ ötpegen. Eger de jasy ülken adam söilep jatsa, qandai tyǧyz jūmys bolyp qalsa da sözın bölmei soŋyn kütken. Kelınder taŋerteŋ ata-enesın ūiqydan oiatpai erte tūryp üi şaruasyn tyndyryp, asyn äzırlep, atasynyŋ däret alatyn suyna deiın jylytyp, daiarlap qoiatyn bolǧan. Kelınder jasy ülkenderge, tuystyq jaǧynan jaqyndaryna iılıp täjım etıp sälem beretın bolǧan. Osy ädet-ǧūryptan jasy ülken adamdy syilaudyŋ eŋ üzık mädenietın ǧana köruge bolady.
Sol siiaqty ata-enelerınıŋ qaiynaǧa, qaiynınılerınıŋ, qaiynsıŋlılerınıŋ attaryn atamai, ata-ene, ülken üidegı qaiynaǧa, kışı üidegı qaiynaǧa, kışı bala, kenje bala, qaiynsıŋlılerın syrǧalym, şaşbaulym, t.s.s. dep at qoiatyn bolǧan. Osyǧan orai atyn atamaidy degennen şyqqan bır küldırgı äŋgımenı aita keteiın. Bır kelınnıŋ atasynyŋ aty Özenbai, Enesınıŋ aty Gülbūlaq, qaiynaǧalarynyŋ aty Qoilybai, Qasqyrbai, qaiynınılerınıŋ attary Qairaqbai, Pyşaqbai bolǧan eken. Bır künı kelın su aluǧa barsa, atasy arǧy jaǧynan aiqailap: «Būlaqtyŋ arǧy jaǧynda, özennıŋ bergı jaǧynda qoiǧa qasqyr tidı, üige tez baryp balalarǧa habarla, qairaqty, pyşaqtardy ala kelsın» deptı. Kelın tezdetıp üige kelıp, «syldyramanyŋ arǧy jaǧynda, sarqyramanyŋ bergı jaǧynda, maŋyramaǧa ūlyma tiıptı, atam kesetınder men janymalardy alyp, tez kelsın dep jatyr» degen eken. Osy äŋgımenıŋ astarynan qazaqtyŋ salt-dästürınıŋ, mädenietınıŋ qandai ekendıgın anyq baiqauǧa bolatyn siiaqty. Qazaq qyzdarynyŋ parasattylyǧy men aqyldylyǧy, mädeniettılıgı ärtürlı variantta aŋyz äŋgımege ainalyp otyrǧan. Sonyŋ bırın aityp berudı dūrys körıp otyrmyn. Būrynyraqta atalarymyzdyŋ attan tüspei jorytyp jürgen kezderınde 7, 8 jyl el körmei, endı ǧana joryqtan oralyp, el şetıne kelıp, bır qūdyqtyŋ basyna attaryn suaruǧa būrylyp kelse, taldyrmaş qyz bala sälem berıp, solardyŋ ışındegı egde tartqan bır kısınıŋ atynyŋ tartpasyn bosatyp, jügenınıŋ sulyǧyn alyp erekşe ıltipat körsetıptı. Osyny baiqaǧan joryqşylardyŋ bırı «äi, şyraǧym, osynşama adamnyŋ ışınen myna kısıge erekşe qūrmet körsetuıŋız qalai?» dep sūraǧanda, qyz: «Būl kısı menıŋ naǧaşy äkemnıŋ jalǧyz qyzynyŋ küieuı edı» dep jauap berıptı. Sonda jolauşylar baldyzy boldy ǧoi desıp, attaryn suaryp, jaŋaǧy erekşe qūrmettelgen adamnyŋ auyly sol jerden qaşyq emes eken, sol auylǧa jürıp ketıptı. Jolda kele jatyp, «jaŋaǧy balany tanydyŋyz ba?» dep sūraǧanda, elden ketkelı jetı, segız jyl boldy, jas adamdar özgerıp ketedı, tanyta qoia ma, auylǧa barǧasyn sūrastyryp bılermız» deptı de qoiypty. Qaisy bıreulerı şamasy jienıŋ-au dese, ekınşılerı naǧaşy qaryndasy bolu kerek dep, tolyq ajyrata almaumen auylǧa kelıptı. Köp jyldar dalada joryqta jürıp, elge aman oralu degen ülken toi emes pe?! Auyl quanyştyŋ äbıgerımen, qonaq kütu qamyna kırısıp te ketse kerek. Sol kezde malyn suaryp bolyp, qyz bala da üige kelıptı. Üige kelgen qyz qonaqtarǧa sälem bermegesın, anasy renjıp: «Äkeŋ bastaǧan eldıŋ azamattary jaudan aman-esen oralyp otyr, nege sälem bermeisıŋ» degende, «men jaŋa sudyŋ basynda kezdesıp, körısıp, amandasqanmyn» dep jauap berıptı. Osy äŋgımenı estıgende qyzdyŋ äkesı de, qasyndaǧy adamdar da balanyŋ sabyrlylyǧy men aqyldylyǧyna, parasatyna qairan qalsa kerek.
Būryn qazaq saltynda äiel adamdar erekşe qūrmettelıp, syilanyp kelgen. Elge belgılı, künı keşege deiın qazaq qyzdary basyna qyzyl oramal tartyp keldı. Ol onyŋ qyz bala ekendıgınıŋ belgısı bolyp esepteldı. Qyz kelın bolyp tüskennen keiın onyŋ oramaly özgeredı, basyna aq oramal tartady. Ondaida oramalyn özgerttı dep aitylady. Būl sözdıŋ astarynda qyz ūzatylyp basqa elge kelın bolǧanyn bıldıredı. Basyna qyzyl oramal tartqan äiel kelse, onyŋ qyz bala ekendıgı belgılı bolyp, onyŋ qasynda türlı dörekı äzılder, ūnamsyz sözder aitylmaǧan. Qazaq qyz balany törıne şyǧaryp syilaǧan. Būl dästür qyz balany ädeptı, körgendı, ülkendı syilai bıletın jäne aqyldylyqqa tärbieleudıŋ joly dep tüsınemız. Qaiyrymdylyq, bauyrmaldyq, dostastyq tūrǧysynda bızdıŋ ūlttyq salt-dästürımızdı eŋ joǧarǧy deŋgeige qoiuǧa äbden bolady. Qazaq üiıne kezdeisoq kelgen adamǧa tanityn bolsyn, tanymaityn bolsyn joǧary şyǧyŋyz dep törın ūsynady. Ol adam «şatysyp kırıppın, ızdegenım basqa üi edı» dep rahmetın aityp ketetın jaǧdaida, «as auyz tiıŋız» dep nan nemese basqa da taǧam ūsynady. Mūndai dästür qazaqtan basqa ūltta joq bolar, sırä.
Qazaq ülken ūlyna enşı berıp, şaŋyraǧyn köterıp, aldyna mal salyp, bölek üi etıp şyǧaryp otyrady. Kışı ūlyn qolynda ūstaidy. Äiteke bidıŋ ösietınde: «Ülken balaǧa enşı tise, kışı balaǧa mūra, ülken aǧaǧa tör būiyrsa, kenje ınıge qara oryn būiyrǧan» degen söz osyny aŋǧartady. Ata-ananyŋ şaŋyraǧy kışı balaǧa qalyp otyrǧan. Ǧylymda būl saltty minorat ürdısı dep ataidy. Būl qaǧida köşpelılerdıŋ tek qana oşaq basy qarym-qatynasynda emes, saiasi memlekettık qūrylymynda da qatty qadaǧalanǧan. Eger aǧaiyn arasynda tuystyq jolmen tabysa almai jürgenderge «ökıl aǧa», «noqta aǧa» etıp tabystyru da osy qaǧidalarǧa kıredı. Qazaq üşın tatulyqtyŋ, tūtastyqtyŋ asqaq ölşemı – ekı tuyp, bırı qalu, sondyqtan da bükıl ūltymyzdy ekı tuyp, bır qalǧan etıp körsetu ideologiiasyn ūstanǧan.
Ärine, mūny aitqanda eskıden kele jatqan, sanaŋa sıŋıp qalǧan ädet-ǧūryptardyŋ barlyǧyn dūrys, qazırgı elımızdıŋ qazırgı ūstanyp otyrǧan saiasaty men ūlttyq ideologiiasyna tolyq qoldanu kerek degendık emes. Keibır qoldanylyp kele jatqan ürdısterge Äiteke biden bastap narazylyq körsetıp, ony özgertuın talap etken. Äsırese qazaq qauymyn örge basuǧa kedergı keltırer kertartpa dästürlerge batyl qarsy şyqqan. Qazaq adamdy, azamatty atategıne qarap emes, qabıletıne qarap baǧalaǧan. Sol arqyly halqyna qamqor, elıne pana bola alarlyq şyn asyldarmen, şyn arystardyŋ köbeie tüsuıne yqpal etken. Äsırese qazaqqa öz-özın tūtas el qylyp basqarar uaqyttyŋ kelgendıgın airyqşa basa körsetkendıgınde. Eşkımge esesın jıbermes bi, batyrlyqpen qosa, körşı eldermen tatu bolyp, tıl tabysa alar mämılegerlıkke de qatty män berude bızdıŋ Äiteke siiaqty bilerımızdıŋ müddelı bolǧandyǧyn aitqanymyz jön bolar. Bızdıŋ elımız – qazaqtyŋ kösemı halyqtyq mūrattyŋ köksegen biıgıne emın-erkın köterıle alatyn maitalman bolsa eken dep tıleidı. El mūraty jolyndaǧy sol ūǧym, sol maqsat bilık jolyndaǧy kürestıŋ qūrbandyǧyna şalynyp ketpese bolar edı dep uaiymdady.Sol babalarymyzdyŋ köksegen armandary qazır oryndalyp otyrǧanyna täube deimız.
Sonymen qatar qazaq jūrtynyŋ qazaq bolyp, bırtūtas elge ainaluynda, örkendeuınde aituly han-sūltandarymyzben, batyrlarymyzben bırge kösem bilerımız de airyqşa üles qosqan. Qazaq elı temır būǧauly türme salmaǧan, şyŋyrau-zyndan qazbaǧan. Būl turasyn aitqanda, älemge äigılep, tu etıp köteruge tūratyn qoǧamdaǧy adamgerşılık mädeniettıŋ eŋ joǧary şegı desek qatelespespız. Düniejüzı halyqtarynyŋ salt-dästürı men ädet-ǧūrpynyŋ adam tärbiesındegı mūndai örelı bolǧanyn ūşyratu qiyn. Qazaq degen halyqtyŋ adam balasyna degen ǧibratty filosofiialyq tūrǧyda zerdelengen, aqylşy bilerımızdıŋ ūstanymy, oi-tolǧamdarymen būl bekıp otyrǧan.
Osyǧan orai Qazaqstannyŋ halyq jazuşysy, Eŋbek Erı, memleket jäne qoǧam qairatkerı Äbış Kekılbaevtyŋ qazaq bilerı turaly äŋgımesınen üzındı keltırıp aiaqtaǧym kelıp otyr:
– Alaqandai Sairam Ūly jüz toby kelgende kärı-jasy aiaǧynan tık tūryp, äkesın kütkendei elpek qaǧar-dy, Orta jüz toby kelgende aǧasynyŋ aldynan şyqqandai qūraq ūşar-dy, Kışı jüz toby kelgende qiyrdan qiqar ınısı kelgendei mäz-meiram bolar-dy. Osyndai aruaqty jerde üş jüzdıŋ basyn qosyp ötkızgen jiyndarda auzynan qūs tıstegen biler men şeşenderdıŋ sözınen adam tärbiesınıŋ eŋ şyŋynda tūratyn qazaqtyŋ salt-dästürlerı men dualy maqal-mätelderı tuyndap, halyqqa tarap jatatyn bolǧan. Sol kezderde äuelden tuyp el üstınde kün keşken kielı tūqym törelerdıŋ emes, halyqtyŋ özınen örıp, halyqtyŋ özı qamşy ūstatqan jaby tūqym – qyzyl tılın bezegen bilerdıŋ abyroiy aspandap şyǧa kelgen-dı. Sūltandardyŋ ne marqasqalaryna bır taipanyŋ tızgını ne tiıp, ne timei jürgende, ottıldı, oraq auyzdy bilerge bır-bır ūlystyŋ tızgını būiyrdy. Qazaqtyŋ törınde Täukeden keiıngı aruaqty adamdar da solar bolyp aldy, Ūly jüzdıŋ tızgını de, qamşysy da üisın Töle bidıŋ, Orta jüzdıŋ tızgını de, qamşysy da arǧyn Qazybektıŋ, Kışı jüzdıŋ tızgını de, qamşysy da älım Äitekenıŋ qolyna köştı. Halyq ne dese, o desın, bıraq ol üş jorǧanyŋ jūrt aldynda bır-bırımen kermar kelgenın eşkım körgen emes. Bırı bastap bergen äŋgımenı ekınşısı qostai jönelgende toty qūstyŋ qauyrsynyndai qūlpyryp, aiaqastynan ajarlanyp jüre beruşı edı. Sol üşeuınıŋ auzynyŋ duasyndai bırlık bergende qazaqtyŋ jūldyzy qalai-qalai jarqyrar edı. Qandai qiyn tüiındı de Äiteke bauyzdap, Qazybek ūşalap, Töle müşelep berer edı. Qandai qiqar däukesıŋ de Äiteke aitqanda – qūlaq aspasqa, Qazybek aitqanda – qūptamasqa, Töle aitqanda – töresı osy dep jyǧyla ketpeske jaǧdaiy joq-ty. Äiteke jaryp aitady, Qazybek qazyp aitady, Töle tauyp aitady degen de sodan qalǧan-dy. Üş arys qazaq olardy söiletıp qoiyp, qaqaǧan qaŋtarda arqar sorpasyn ışkendei busanyp, tal boiy tügel erıp, balbyrap otyrar edı-au. Tıptı qaralar dau qaralyp, şeşıler tüiın şeşılıp bıtkesın de taraǧylary kelmei üş bidıŋ auzyna qarap tamsanyp baǧar-dy. Osy joly da Äz täukenı küllı qazaqqa han sailap, Sūpy Äjını küllı qazaqqa pır sailap jetı jarǧynyŋ josyǧyn qabyldaǧan ūly jiyn aiaqtalǧasyn da jiylǧan jūrt, «erteŋ elge barǧanda aita baralyq» üş bi bızge ne deidı eken? Sony estıp ketkımız keledı dep tyrp etpei tūryp alǧan-dy.
– Sonda üş biden ne sūraisyzdar? – degen-dı han Täuke.
– Üş bi bızge eŋ äuelı zaman qūlqynan üş auyz söz aitsyn – desken jūrt.
Sonda töbenıŋ basyna qamşysyn ūstap Töle bi şyqqan-dy.
– O, äleumet , qalai osy, jylqy bıtken köp kısınesıp ketken joq pa, äiel bıtken köp kısımsınıp ketken joq pa? – dep qaita tüsıp ketken-dı.
Odan keiın töbege Qazybek köterılıp, sonau mūnartqan kök jiekke qarap tūryp:
– Jylqy bıtken köp kısınese, el şetınde bır dübır jeteiın dep jürgenı bolmasyn, äielder köp kısımsınse qadırlerınıŋ öteiın dep jürgenı bolmasyn, – dep topqa qaita qosylǧan-dy.
– Äiteke qamşysyn kökke köterıp:
– El şetıne dübır jetse, atyŋnyŋ jaly panaŋ bolar, kök sauytyŋ qatyn, kök naizaŋ balaŋ bolar degen-dı.
Qaraqūrym halyq ün-tünsız bastaryn şūlǧyǧan-dy.
– Endı ne sūraisyŋdar ? – degen han Täuke.
– Endı üş bi bızge kärılık pen jastyq haqynda ne mäslihat qosady eken? – degen jiylǧan köp.
– Üi syrtynda töbeŋ bolsa – ertteulı tūrǧan atyŋ ǧoi, el ışınde qariiaŋ bolsa – jazuly tūrǧan hatyŋ ǧoi, – degen-dı Töle.
– Jaltyldaidy eken dep jastyqty sökpe, bärıŋnıŋ şyqqan tegıŋ sol, qaljyŋdaidy eken dep qarttyqty sökpe, erteŋgı jeter şegıŋ sol! – degen Qazybek.
– Ar satyp alǧan ataqtan ter satyp alǧan mal artyq, Saqalyn tosqan kärıden eŋbegın tosqan bala artyq! – degen Äiteke.
– Taǧy ne bılgılerıŋ keledı, – degen Täuke.
– Endı bızge üş bi jomarttyqtyŋ qandaiy jaman, saraŋdyqtyŋ qandaiy jaqsy – sony aitsyn, – dep öŋeştegen bır şūnaq qūlaq, qu aqsaqal.
Suaittyŋ kuäge jomarttyǧy, moldanyŋ duaǧa jomarttyǧy jaman, – dedı Töle.
– Jomarttyqtyŋ jäne bır jaman türı: erkektıŋ jetekke köŋılşektıgı, ūrǧaşynyŋ etekke köŋılşektıgı, – dedı Qazybek,
– Duaǧa jomart molda malynan qaǧylar, kuäge jomart suait abyroiynan qaǧylar, jıgıttıŋ köŋılşektıgı – atynyŋ sory, äieldıŋ köŋılşektıgı … sory, eŋ jaman jomarttyq – uädege jomarttyq, – dedı Äiteke.
– Eŋ jaqsy saraŋdyq: qasyŋ sūraǧanda barǧa saraŋdyq, dosyŋ sūraǧanda joqqa saraŋdyq, – dedı Töle qamşysyn qolyna qaityp alyp.
Körseqyzardyŋ aldynda – jaryŋa saraŋdyq, ainaldyrǧan aurudyŋ aldynda janyŋa sarandyq lazym, – dedı Qazybek köp aldynda qaita şyǧyp.
– Tamyr men tamyrdyŋ arasynda boqşaǧa saraŋdyq, dospen dostyŋ arasynda bopsaǧa saraŋdyq, – dedı Äiteke ekı bidıŋ soŋyn ala söilep.
Jūrt būl joly bır-bırıne bas izesıp jelpınısıp qalysty.
– Taǧy qoiar sūraqtaryŋ bar ma? – dedı Täuke.
– Endı üş bi bızge ūl men qyz haqynda ne aitar eken? – dedı köpşılık.
– Ūl össe – ūrpaq, qyz össe – örıs, – dedı Töle.
– Ūl bala aptyqqannan ölsın, qyz bala tūnşyqqannan ölsın, – dedı Qazybek.
– Däuletıŋnıŋ qadırın ūlyŋ öskende bılesıŋ, abyroiyŋnyŋ qadırın qyzyŋ öskende bılersıŋ, – dedı Äiteke.
– Endı üş jorǧa erlı-zaiypty ekeu turaly bırdeŋe aitsyn, – dedı bıreu jiylǧan jūrtty du küldırıp.
– Jaraqtydan qūtqarsa atyŋ mūra, jalǧyzdyqtan qūtqarsa qatyn mūra, – dedı Töle.
– Tösekte qyzyq körmegen, tamūqta jany şoşymas, jar qūşyp bauyry küimegen, ūl süiıp ernı tūşymas, – dedı Qazybek.
– Azynaǧan aiǧyrdy üiırınde kör, aŋqyldaǧan erkektı üiınde kör, – dedı Äiteke.
– Endı de sūraqtaryŋ bar ma? – degen han Täuke.
– Üş bi bızge endı adam qūlqynan üş auyz söz aitsyn! – degen jiylǧan jūrt sol tyrp etpegen qalpy.
Qamşysyn alyp Töle bi qaita ortaǧa şyǧyp:
– Biıkke şyqsaŋ – köŋılıŋ aşylar, jaqsymen tıldesseŋ – zeiınıŋ aşylar, – deptı.
– Aty jamannyŋ armany keter, balasy jamannyŋ därmenı keter, Allanyŋ süigenı – azan, halyqtyŋ süigenı – qazan. Kültöbege jaqyn auyl bızdıkı eken. Jinalǧan köp äleumet, jürıp däm tatyŋdar, – deptı. (Äbış Kekılbaev 3-tom, 298, 299-better. 1999 j.).
Osy bır üş bidıŋ aitqan sözderıne taldau jasap qarasaŋyzdar ūlttyŋ salt-dästürı de, ädet-ǧūrpy da, onyŋ joǧary mädenietı de tolyǧymen qamtylǧan asyl qazyna ekendıgı körınıp tūrǧan joq pa?!
Bektūr TÖLEUǦALİŪLY,
Qazaqstannyŋ Mädeniet qairatkerı
jäne Qūrmettı jurnalisı, Qazaqstan
Jazuşylar odaǧynyŋ müşesı
AQTAU, «Ana tılı».
