Qazaqtyŋ toiy ūlttyq dästürden alşaqtap barady…

Qazaq – ejelden toişyl halyq. Sodan ba eken, «şıldehana, besık toi, qyz ūzatu, sündet toi… a-ai, şırkın-ai» dep qoiyp, bırınen keiın bırı bastalyp jüre beretın şaŋyraq quanyşyn üstı-üstıne eselep, dürkıregen toiǧa ainaldyruǧa qūmar kelemız. Ärine, aǧaiyn-tuys, dos-jaran, qūda-jekjattyŋ basyn qosyp, jaqsylyqty ja­riia etken jaqsy-aq. Qazır kez kelgen üidıŋ törınde künde duman bolmasa da jyldyŋ ekı-üş aiynda atap ötuge äbden laiyqty qyzyq-quanyştar tabylyp jatady. Bıraq soŋǧy jyldarda baiqala bastaǧan bır qūbylys – qazaq qai toiynda bolsyn, özı­nıŋ ūlttyq bolmysyn tanytatyn salt-däs­tür, jön-joralǧysyn körsetuden görı, qazaqtyqqa üş qainasa sorpasy qosyl­mai­tyn qaidaǧy bır ädetterdı engıze bas­tady. Äsırese üilenu toiy men qyz ūzatu mūndai dästür «jaŋaşyldyǧyna» äbden malynyp tūr.

Bırde jienımızdıŋ üilenu toiyna bar­dyq. Ädettegıdei aldymen ekı jaqtyŋ ata-analary, ülkenderı söz alyp, bır-bırımen qūdandaly bolyp jatqanyna quanyşty ekendıgın bıldırıp, tılek aityp, tös qaǧystyryp, bır dürıldep ötkennen keiın ärı qarai toi barysy öz retımen jalǧasyp, otbasyna «jaqsylyq, mol baqyt tılegen» bır saryndy tılekter asaba ūsynǧan mikrofonnan tolassyz tögılıp jatty. Bır mezette äkesınıŋ qyzymen qoştasuy degen qyzyqtyŋ kuäsı boldyq. Bügınde ūzatu toiy saiyn aitylatyn «Äkeŋdei qamqor bolar-au deumen, Tapsyrdym senı qūdama, qyzym» degen joldary bar än qalyqtap tūrdy. Köpşılıkpen bırge ortada äkesı qyzymen vals bilep jür. «Qyzdyŋ şeşesı qaida eken?» dep barlai qarasam, ol küieu jıgıttıŋ tuys aǧasymen valstıŋ qyzyǧyna tüsıp ketıptı. Mıne, dästürdıŋ kökesı! Sonda būl ne tärbie, ne önege? Äkesı säbi künınen aialap ösırgen qyzyna qimastyǧyn osylai valspen körsetse, jastar qai saltymyzdy jaŋǧyrtpaq?! Bara-bara būl körınıs salt bolyp sanaǧa sıŋbese, ne qylsyn?

Almahan MŪHAMETQALİQYZY, Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ müşesı, aqyn:

– Bızdıŋ bükıl salt-dästürımız toiǧa arnalǧan. Qazaqtyŋ öner sahnasy toi bolǧan. Ertede qazaqtar toiǧa barǧanda jaqsy-jaisaŋdardy köruge, solardyŋ auzynan dualy äŋgıme estuge baratyn bolǧan. Qazaqstannyŋ är oblysynda ärtürlı dästür bar. Bız sol salt pen dästürdı şatastyramyz. Ekeuınde de bızge, ūrpaqqa kerek ülken önege bar.

Toidyŋ jaiyn tılge tiek etkende bır täube etetın jait – qazır «qyzyp qalyp» bır-bırımen bailanysyp, jaǧa jyrtysyp jatatyndardyŋ qarasy azaiǧan. Ärı toiǧa kelgenderdıŋ köbısı araq-şarap ışuden tartynatyndyqtan ba, üstel töŋkerıp, töbeles ızdeitınderdıŋ de töbesı körıne qoimaidy. Esesıne, asabanyŋ äzıl-qal­jyŋ­­daryna masaiyp-masattanyp, ortaǧa şyqqandardyŋ qyzyqtaryn tamaşala­ǧan­ǧa mäz. Degenmen äŋgıme bügıngı qazaq­tyŋ toiyna qatysty bolǧandyqtan, o bastaǧy mäselemızge qaita oralaiyq. Qalyŋdyqtyŋ tufliın ūrlau degendı ait­pai-aq qoiaiyq, üilenu toiynyŋ soŋyna qarai «gül laqtyru» degen yrym şyqty. Qalyŋdyq qolyndaǧy bır şoq gülın şalqaia laqtyryp jıbergende artyndaǧy tūrmysqa şyqpaǧan qyz qaǧyp alyp, küieu­ge şyqqan äpkesınıŋ ia bolmasa qūrbysynyŋ jolyn berudı yrym etedı. Qynjylatynyŋ – qazaqtyŋ oŋ jaqta oty­ryp qalǧan qyzy tūrmysqa şyǧudy arman­dap, toi saiyn qalyŋdyqtyŋ arty­na baryp tūrsa, mūnyŋ nesı sän? Mūny aitpaǧannyŋ özınde ūzatylǧan qyzdyŋ kelın bolyp tüsken jaqtyŋ özıne synai qaraitynyn bıle tūra, artqa qarai şalqa­iyp, gül laqtyryp jatqany – qai jetısken tırlık?!

Äset RAIYMBEKOV, asaba:

– Menıŋ asaba bolyp, el aldyna şyǧyp jürgenıme de köp bola qoiǧan joq. Bır baiqaǧanym, qazırgı qazaq toiynda salt-dästürdı būrmalau köp. Zamanǧa laiyqtaǧany bolar. Dabyra men daŋǧaza basymdyǧy da baiqalady. Dästürge keraǧar bolmaşy dünielerdı engızuge äuestenıp aldyq. Tufli ūrlau, tort asatu degen siiaqty, orys toiynyŋ elementterı enıp kettı.

Toi töŋıregınde äŋgıme de, mäsele de jetedı. Aitpaǧymyz – qyz ūzatyp, syŋsu, kelın tüsırıp, betaşar aitatyn qazaqtyŋ qazırgı künı ūlttyq salt-dästürlerınen alşaqtap bara jatqany. Qazaqy dästür qanatyn jaiuǧa tiıstı auyldaǧy toi-duman­nyŋ siqy osyndai bolyp jatqanda, as­faltta tuyp, ana tılden maqūrym ösken qaladaǧy qazaqtyŋ toiynda qaidan ūlttyq bolmys saqtalsyn?! Toi dastar­qanynan tort jegenıŋe erıksız mäz bolyp qaitasyŋ.

Sätjan QASYMJANŪLY, Şyǧys Qazaqstan oblysy, «Alaş ainasy».