Bissmillahir rahmanir rahiim! Jazuşy tuyndysyn Allany eske alumen bastasa, bız de ol jönındegı zertteuımızdıŋ söz basyn solai bergendı jön kördık. Pendenı täubesıne keltırıp, şyndyq pen adamgerşılıktıŋ tüptıŋ tübınde oisyrata jeŋerın däleldegen būl kıtapta jazylǧan oqiǧalar jelısı ömırde şynaiy bolǧandyǧymen jürekten ūmytylmastai oryn alady.
Kıtaptyŋ jazyluy jönınde bergen sūhbattarynda avtor: «1934-1935 jyldary bastalǧan alǧaşqy köş jaudyŋ qyrǧynyna ūşyrai otyryp, 1941 jyly Ündıstan jerıne jan sauǧalap ötse de, auru tarap, adam ölımı toqtamaǧan. Şekaradan sanap ötkızgende 3039 adam bolsa, 1951 jylǧa kelgende 1400 adam ǧana qalǧan. Köş barysynda ılgerı-keiındı bolyp kem degende alty myŋdai adam qyrylǧan eken. Köş basşysy Elıshan 1943 jyly Päkıstanda aurudan qaitys bolady. Demek, Elıshan jäne onyŋ elınıŋ basyndaǧy qandy qyrǧyn 1932 jyldan bastalyp, 1943 jyly ölgenge deiın jalǧasady. Qanşa qaşa köşse de zūlymdyq, ajal ony quǧanyn qoimaidy. Sondyqtan da şyǧarmanyŋ atyn «Qaraly köş» dep qoiudy jön kördım. Al 1951 jylǧy Qalibek, Hamza, Soltanşärıp, Qūsaiyn bastaǧan ekınşı köş osy köştıŋ tarihi jalǧasy bolsa da, onyŋ hikaiasy bölek edı» - dep, atalu sebebın aşyp körsetedı. [1, 211-b.]. Qyrǧynǧa ūşyraǧan qandastarymyzdyŋ az bolmaǧanyn, onan soŋ da qasırettıŋ bolǧandyǧyn aŋǧartady. Sonymen qatar, bolǧan oqiǧa oryn alǧan jerlerge arnaiy sapary, jüzdesıp didarlasqan adamdary, ızdegen, oqyǧan kıtaptary men zertteulerı jönınde maǧlūmat berıp, būl eŋbektıŋ jarnama üşın emes, taǧdyr tälkegıne tüsken qandastardyŋ ruhyna arnap jazǧandyǧyn basa körsetedı.
Altai asyp, Barkölden bastalǧan būl qaraly köş Gansu, Chiŋhai, Tibet, Ündıstan, Päkıstan jerlerınen tūraq tappai, aman qalǧan ör ruhtylarymyz tuystas Türkiia elıne qonystanady. Romannyŋ alǧaşqy betınen-aq Älıptıŋ örjürektılıgımen qosa, Jin Şurynmen söilesu barysynda ūltyna degen adaldyǧyn aŋǧaramyz. Onyŋ qazaqtar jönındegı: «Egerde qazaqtar tügel atqa qonsa, olardy toqtatu tıpten qiyn» degen oiy tübınde naq kelıp, özderınıŋ qazaq ūltynyŋ atyn estıgende esı kete qalşyldai sandyraqtaǧany tarihqa aian ekendıgın avtor söz soŋynda jazyp ötedı [2, 10-b.]. Äitkenmen, osy qaraly köştıŋ bastaluy qazaq halqynyŋ qaitpas qaisarlyǧyn ūnata bermes tasbauyrlardyŋ adam nanǧysyz jasaǧan qandy qyrǧynynan bastalǧan edı. Osyny sezgen Älıp batyr bır sūmdyqty bastaǧaly kelgen Chyŋ Pişudyŋ oiyn ūǧyp, aqyl berer janaşyry Asqabylǧa: «Qanşa degenmen käpır ǧoi. Sūrqy jaman. Menıŋ basymmen ketse quanar edım. Zūlymdar senı de, auyldy da qyryp sala ma dep qorqyp tūrmyn. Basqany bylai qoiǧanda, künäsız säbilerdıŋ, şiettei balalardyŋ ne jazyǧy bar?!», - dep jūrt qamyn oilap küŋırene tüsedı [2, 25-b.]. Būl qorqynyş rasymen oryn alyp, sūm jau közdegen halyqty qyrǧynǧa ūşyratty. Qazaq jūrtynyŋ saiyn dalany kezıp, pana ızdep bosyp ketuıne alǧaş sebep bolǧan osy oqiǧa edı. Qaraly köştıŋ san märte qaitalanaryn Älıptıŋ ūly Elıshan boljamaq tügılı, oiyna da almaǧan edı. Onyŋ bar maqsaty – äke atyn öşırmei, elın tek alǧa jeteleu boldy. Oǧan dälel retınde E.Käpqyzynyŋ «1938 jyly Altaidan auyp, Gansu, Şynhai ölkelerın qonaqtap, Tibet, Gimalaidy basyp ötıp, Ündıstan men Päkıstanǧa az tūraqtap, Türkiiaǧa jetıp, bügınde Europanyŋ 10 qalasynda ömır sürıp jatyr. Şamamen, Türkiia men Europada 20 myŋdai qazaq bar» degen sözı arqau bola alady [1, 361-b.].
Ar men bilık qatar taitalasyp tūrǧan zamanda adamgerşılık qūnyn joǧaltpai, erlık ısın tanyta bılgen batyrlardyŋ ör mınezderı arqasynda qazaq jūrtynyŋ özgelerden äldeqaida biık tūrǧany jalǧan emes. Al sol azapty künderde basynyŋ azattyǧy üşın baryn salyp, qanyn ūmytqan jaǧympazdardyŋ da bar ekendıgın tarih joqqa şyǧarǧan emes. Romandy oqu üstınde A.Baitūrsynūlynyŋ «Kök esekterge» degen öleŋındegı myna bır şumaǧy erıksız oiyma orala berdı:
«...Qinamaidy abaqtyǧa japqany,
Qiyn emes darǧa asqany, atqany.
Maǧan auyr osylardyŋ bärınen,
Öz auylymnyŋ itterı ürıp, qapqany...».
Talai qyrǧynnyŋ sebepkerı bolǧan körealmauşylyq, ıştarlyqtyŋ qanymyzda baryn tıptı sol kezdegı Keŋes Odaǧynyŋ bas konsuly Zolotkin äskeri bilıktegı Şyŋ Şysaiǧa kezektı kezdesuınde täjıribe retınde maqtana aitady: «Inım, qazaqty tym jeŋıl sanama. Olardy küşpen alǧannan körı aldap-arbap qūrtu kerek. Eŋ bastysy – özın-özıne salu kerek» [2, 56-b.]. Jalǧan dünienı tastap, mäŋgılık ömırge attanar şaǧynda Elıshannyŋ şyn janaşyry Zaiyp ta öz sözınde: «Dünie degen berekege toqtaidy. Bereke, bırlık bolsa bärı bolady. Bızdıŋ tübımızge jetken de sol – berekesızdık. Barköl elın qanqaqsatyp bärımızdı ürkıtken Abai sūmdy da Keŋes qyzyl ükımetı kerı qaitaryp alyp, özgenı aiamaǧan ony da tas türmege tyǧypty dep estıdım. Altaidaǧy tört orynnyŋ bırınen şyqqan Mämidıŋ tūqymy Änuar da qytaidyŋ soiylyn soǧyp, körıngenge äŋgır taiaq oinatyp edı. Şyŋ Şysai onyŋ da tübıne jetıptı. Aǧaŋ Adubai senen qalai bölınıp kettı. Tumasam da tuǧandai sanaǧan Qasym batyr da bır şüikebas jesırdı maǧan bere qoimadyŋ dep Ma Bufaŋnyŋ qoltyǧyna kırdı. Odan opa tapty ma, zalym düŋgen ony da jalǧyz tal myryşpen jairatyp saldy. Sabyrbaidyŋ Qūsmany men Iliiaz dürbıge talasyp el ekıge jarylyp edı, ne marqadam tapty? Meiırımhan men Tūrdy bır jaman myltyqqa talasyp, bölıne köşkende börıge jem boldy. Törımnen körım juyq jatyp bärın ǧaibattaiyn dep jatqam joq. Berekesızdıkten talai qazaq ūstaǧannyŋ qolynda, tıstegennıŋ auzynda kettı. Osy jaǧyn esterıŋe alyp, sabaq qylsyn dep aityp jatyrmyn», - dep ömırden körgenın mysal etıp, Elıshanǧa bırlıktıŋ asa baǧaly ekendıgın ūǧyndyrady [2, 308-b.]. Tarih betterındegı halqymyzdyŋ aryn joǧary qoiar azamattarmen qatar, olardyŋ būl ısın terıske şyǧarǧan satqyndardyŋ da bolǧany rasymen jandy türşıktıredı. Tıptı, qazırdıŋ özınde betıŋe küle qarap, syrtynan terıs ton pışer tanymal azamattarymyzdyŋ bary sol künnıŋ dälelı ıspettes. Osylarǧa tötep berıp, būl mınezdı qanymyzdan tügelımen joiar bolsaq, qazaq halqynyŋ därejesı mūnan da biık deŋgeide tūrar ma edı, kım bılsın?!
«Aǧaiynnan jat jaqsy», - dep halqymyz bekerge aitpaǧan bolar. Romanda jazuşy qany bölek käpırlerdıŋ özınıŋ arasynda da adamgerşılıkke bas ūrǧan jandardyŋ baryn eskeredı. Onyŋ bır dälelı retınde qazaqtyŋ Qaudan esımdı jıgıtın ölım auzynan aman alyp qalǧan moŋǧoldyŋ Dorjy degen azamatynyŋ erlıgı edı. Qazaq batyrlarynyŋ erlıgıne täntı bolǧan Dorjy taŋdanysyn da jasyrmaidy: «Ömırımdegı armanymnyŋ bırı – Ospan men Elıshandy köru edı. Elıshan batyrdy kördım. Köz aldymda erekşe zor denelı, qartaŋ adam elesteuşı edı, – özım şamalas jap-jas jıgıt eken ǧoi. Bızdıŋ jauymyz bıreu, ol – Gomindaŋ ükımetı, ol – Şyŋ Şysai jendet» - dep, bauyrlyqty sezındıredı [2, 332-b.]. Būl jönınde de Elıshan: «...Mıne, qaraqtarym, jaman ūlt bolmaidy. Käpırdıŋ ışınde mūsylmannan artyǧy bar, mūsylmannyŋ ışınde käpırge tatymaityn talaiy bar. Mäsele halyqta emes, jaqsy da, jaman da – sol halyqtyŋ ışındegı az ǧana adamdar» degen sözı arqyly qorytyndy şyǧarady [2, 289-b.]. Joǧaryda keltırgen mysalymyz da osynyŋ dälelı ıspettes. Kei kezderı qandas bauyryŋnan körmegen jaqsylyqty özge ūlttan, tuǧanyŋnan körmegendı jattan sezınerımız de ras. Osy sätte Abai atamyzdyŋ: «Adamzattyŋ bärın süi bauyrym dep» degen öleŋ joldary ereksız oiǧa oralady. Mūnyŋ özı terıs pıkır qalyptastyryp ülgerer pendenı täubesıne keltırerdei.
Romanda aiqyn körsetılıp, jüregıŋ qan jylap, janyŋa batsa da, erlıgıne jylap tūryp süisıner qazaq qyzdary men äielderınıŋ kei er azamattarǧa būiyra bermes qaisarlyǧy men batyldyǧyn ülgı etesıŋ. Jūrtty qyrǧynǧa ūşyratyp qana qoimai, baryn talap äketken qytai şerıkterınıŋ qolyna tüsken Şärbannyŋ ary üşın taitalasyp, tıptı kışkene balasyn özımen bırge ölım qūrsauyna alyp ketuı, tolyq es kırmegen Seterhanyna özınıŋ qazaq ekendıgın, bauyrlarynyŋ kım ekenın sanasyna qūiyp ketuınıŋ özı ekınıŋ bırınıŋ qolynan kele bermes erlık. Jau qolyna tüsken Almahannyŋ qaşyp şyǧuy, apaly-sıŋılıdei bolyp ketken Elıshannyŋ äielderı Zäiıp pen Bätimanyŋ tatu ömır süruı şyǧarmadaǧy – äiel obrazynyŋ sättı körınısı. Auru taqap, ajal auzynda tūrǧan Zäiıp Bätimaǧa: «Bätima, qaraǧym. Senı sıŋılımdei körıp edım. Özıŋnen tumasa da tuǧandai sana. Tıptı, ana ūldy bauyryŋa salyp, öz balaŋ etıp ösır. Menen tuǧanyn bılmei-aq qoisyn. Jalǧyz tūiaq qoi. Jetımdık körmei össın», - dep osylardy aitqan Zäiıp mäŋgılık ūiqyǧa ketedı [2, 375-b.]. Tuǧan balasynyŋ taǧdyryna alaŋdaǧan ananyŋ būl sözı jürektı eljıreterı sözsız. Köp ūzamai, Zäiıptıŋ ölımınen soŋ qyzy Raihannyŋ, jary Elıshannyŋ, ūly Äminollahannyŋ dünieden ozuy Bätimaǧa da auyr tiıp, özın de bırge ala ketuın Alladan tılek ettı. Qabyl bolǧan tılek onyŋ da jüregın toqtatqan edı. Qaraly köştıŋ qaiǧysyn üdete tüsken būl oqiǧa roman soŋyn tämamdaidy.
Söz soŋynda avtor şyndyqtyŋ tübınde jeŋıs tauyp, erlıktıŋ mäŋgılık öşpestıgın aityp ötedı. Halyqty zar eŋıretken Jaŋ Qaişy men Şyŋ Şysaidy qarǧystyŋ jıbermei, azappen köz jūmǧandyqtaryn, Ma Bufaŋnyŋ otbasymen bırge torǧaidai tozyp ketkendıgının, Şärbannyŋ erlıkpen aman saqtap qalǧan ūly Seterhannyŋ öz qandastaryn esınen şyǧarmastan tapqandyǧyn, al elı üşın emırengen batyrlardyŋ el auzynda mäŋgılıkke saqtalyp, aŋyz qyp aitar jyr bolǧandyǧyn baiandap, Allaǧa şükırşılıkpen aiaqtaidy.
Qorytyndy: Jazuşy, ǧalym T.Beiısqūlov osy roman jönındegı pıkırınde J.Ahmadidıŋ «Dürbeleŋ», «Şyrǧalaŋ» dilogiiasy, «Aitūmar», «Tektıler tūǧyry», J.Sämitūlynyŋ «Sergeldeŋ», Q.Jūmadılovtyŋ «Soŋǧy köş», T.Ryskeldievtıŋ «Ūly köş», Q.Şabdannyŋ «Qylmys» atty şyǧarmalaryn alsaq, ädebietımızdıŋ toqyrap barady degenge senudıŋ qajetı joqtyǧyn aitady. Sonymen qatar, olardy ökşelep kelgen J.Şäkenūlynyŋ osy romanyn oqi bastaǧanda-aq jan-jüiesınıŋ būlqynyp ketkendei küi keşkendıgın aitady [3, 4-b.]. Rasynda, şyǧarma bastala salysymenen-aq oqyrmandy öz jetegıne alyp kettı der bolsaq, mūnyŋ qūdıretınıŋ bır ūşy jazuşy şeberlıgınde ekendıgın moiyndauymyz qajet.
Söz saptau jüiesıne sai qoldanylǧan maqal-mätelder, kezegınde oqiǧanyŋ mazmūnyn aşar öleŋ şumaqtary odan ärı qyzyqtyra tüsedı. Romandy ekı kün ışınde oqyp bıtken soŋ oi üstınde, meŋ-zeŋ küide jürgenımdı jasyra almaspyn. Anasynan aiyrylǧan balalar, jarynyŋ jüzın körmesten o düniege attanǧanyn körgen erler, qyrǧynǧa ūşyraǧan jūrtyn qimai zar ilegen jūrttyŋ ünı, barlyǧy köz aldymda ötıp jatqandai. Osy auyr azapty bastan ötkerıp, tauy şaǧylmai jūrtyn jetelegen qaharmandardyŋ ör mınezı är qazaqtyŋ qanynda. Mäŋgılık jadynda. Eşqaşan öşpek emes.
Paidalanylǧan ädebietter:
- Şäkenūly J. Jalǧyzdyŋ ünı: Syn-zertteu maqalalary men syr-sūhbattar. – Almaty: Aqotau, 2010. – 424 b.
- Şäkenūly J. Qaraly köş: tarihi roman. – Almaty: Tūran, 2010.–408 b.
- BeiısqūlovT. «Köştıŋ körgen azaby» // «Üşqoŋyr» gazetı. №16 (37), 4-b., 25 mamyr, 2011.
Jansaia SMAN
"Adyrna" ūlttyq portaly
