Jalpy qazaq ädebietı san salaly, köp tarauly. Iаǧni qazaq basynan ötken barlyq tarih, kezeŋ, būrylys, oipaŋ tūstardyŋ bärı el ädebietı basynan körınıs tapty. Ökınışke orai, qazaqtyŋ azat kezınen, būǧauly, bailauly uaqyty köp boldy. Osynyŋ bärı ädebiette öz qoltaŋbasyn qaltyrdy.
Orhon-Enesei jazbalaryndaǧy tabǧaş atty özge jūrt, özegı bölek memleketke qarsy aitylǧan qaharly da qaraly sözder sonyŋ aiǧaǧy. Jazba tek tarihi oqiǧalar tızbegı emes ädebi tuyndy da. Demek bodan ädebiettıŋ alǧaşqy sılemderı atanǧan jazbalardan ärı bız bılmes kezeŋnen bastaluy mümkın. Qytai bileuşılerın, jaulap aluşylardy madaqtaǧan kez kelgen tuyndy bodan ädebietke qatysty, sol aǧymnyŋ şartyna tolar şyǧarma. Aitqan sözderımızdı qoryta kelıp aitarymyz bodan ädebiet dep ūlt müddesıne qarsy, ūltşyldyqtan ada jat jūrtty madaqtar, iıp äkelıp jaulap aluşy jūrttyŋ önerın, bılımın, örkeniettılıgın artyq qoia otyryp, özınıkın közge şūqyr ädebiettı aitamyz.
Öz ışınen bodan ädebiet ekıge bölınedı. Qarsylyqty nemese kelısımpaz.
Qarsylyqty aǧym öz elınıŋ qaharmanyn surettep, sony madaqtap ötken künın aŋsai jazylsa, kelısımpaz baǧyt jat jūrt ökılın aita otyryp, şym-şymdap engızıp, el sanasyna sıŋırıp öz qandasyn tūqyrtyp, ūlttyq ideologiiany ezıp janşyp basqany oi törıne şyǧarady. Būǧan deiın qazaq ädebietı tarihy orystyq-batystyq ǧalymdar küşımen jazylyp kelgendıkten bodan ädebiet mäselesı köterılgen joq. Qazaq jūrty 300 jyl bodan bolǧandyqtan ädebiette «qyzyl tıl kısendeulı» küi keştı. Bodandyq ädebiet tek qazaq basyndaǧy hal desek qatelesemız. Būl äsırese Europa memleketterınde boi körsettı. Qazaqty ūzaq ǧasyrlar uysynda ūstaǧan, ulaǧan batystyq, orystyq aqparattyq ideologiiany tüsınu üşın (būl bügınde jalǧasuda) tamūq törı, jan jüregınen söz bastaudy jön kördık.
Batysta tūryp batys soqqysyn köp körgen poliak ädebietı boldy. Öz kezınde sonşalyq äldı, sözı men ısı ırı Rech Pospolitaia äsırese jariialyqtan, demokratiiaşyldyqtan qan qūşty. Rech Pospolitaia seim arqyly basqaryldy. Seimde vosvodalar el taǧdyryn şeşetın. Bıraq bır ǧana vosvodanyŋ vetosy (latynnyŋ qarsymyn sözı) bükıl memlekettıŋ keleşegıne balta şapty. Tek bır «Seim elşısı» vosvoda veto jariialasa, eş şeşım qabyldanbady. 1652 jyldan bastap 1764 jyl arasynda 55 seimnıŋ 48-bos şaqyryldy. Ūly jiyn räsuaǧa ūşyrady. Şeteldıŋ aqşasyna satylǧan bır şliahtich arqyly jat jūrt jat oiyn jüzege asyra aldy. Polşa bilıgıne kezdeisoq adamdar osy halyqqa qatysy joq beiotan, beitanys jandar keldı. Köŋılı bölek kezdeisoq jandar kesımsız kelıp, köŋılsız ketıp jatty. 1574 jyly Genrih Valua Krakovadan tünde, özın sailauşylaryn taŋqaldyra qaşyp kettı. Batys-orys tarihşylary aityp jürgendei Polşaǧa Türkiia şabuyl jasaǧan joq. Europany türıkter ezıp-janşydy degen mif, negızgı äŋgımenı ary äketu, şyrǧa şaq salu, adastyru bolatyn. Jalǧan Dmitriidı düniege äkelgen Rech Pospolitaia ısın ūmytpaǧan Resei Ukrainanyŋ azat ūly Mazepany qūrta otyryp aqşanyŋ, satqyndyqtyŋ körınısı Bogdan Hmelniskiidıŋ küşımen Ukrainany bölıp äkettı. Belorusiiany bauyryna aldy. Polşaǧa qarsy Europanyŋ jaŋa küşı jas perısı şvedter attandy. 1661 jyly üşten bırı qyrylǧan poliaktar Oliv kelısım şartyna būǧan deiın bolmaǧan kontribusiiamen Polşa özıne paidasyz türde qol qoidy. 1668 jyly taǧy da tızerlei tūryp jerınıŋ mol bölıgın bere otyryp Reseimen «mäŋgılık beibıtşılıkke» kelıstı ekı halyqtyŋ soryna orai äsırese, poliaktar qasıretıne ozbyr mınez, tarpaŋ tuys Orys memleketı Polşaǧa köŋıl berıp, jürek mūzyn jıbıtken emes. Oǧan Napoleondy qaitarǧan II Aleksandr ısı, bırınşı jahan soǧysyndaǧy qyrylǧan poliaktar, ekınşı jahan soǧysyndaǧy ūlt ziialylarynan aiyrylǧan Keŋes ökımetı Polşanyŋ bar jaqsysy qanyna qol juǧan kezde ıstıŋ jaiy belgılı bolǧan.
Keşe 2010 jyly Lev Kachinski basqarǧan Polşa ökımetı bütındei qyrylyp qalǧanda da osyǧan köz jettı. Polşany jaulap alǧan «europalyqtar» qylyştyŋ ūşyn tänge, ädebietın janǧa küştep engızdı. 1594 jyly «Eneida», 1614 jyly Vergeliidıŋ «Georginiı», 1618 jyly Tassonyŋ «Azat etılgen İrusalimı», 1638 jyly Ovidiidıŋ «Metamorfozasy» poliak tılıne audaryldy. Osy tızım ışıne Senekanyŋ «İppolitasy», Korneldıŋ «Sidasy», Lukian men Rasin şyǧarmalary endı. Polşa ädebietınde būǧan deiın bolmaǧan qūbylys körındı. Qazaq ädebietındegı Ş. Ualihanov, S.Erubaev, O.Süleimenov sekıldı taza latyn tılınde jazatyn Sarbevskii bastaǧan bır top baby basqa baǧyt, baǧyty bölek poliak dep atalatyn bögde joldy taŋdaǧan jandar jalau tıktı, jelken köterdı. 1627 jyly katolik şırkeuıne jaqpaǧan jaulauşylar ūnatpaǧan kıtaptar jūrt aldynda poliak tıldı şyǧarmalar örteldı.
Būǧan deiın adamdar örtegen batys, endı oi özegı ädebi tuyndylardy otqa jaqty. Faşisterdıŋ osy ädetı, keşe iaǧni 2010 jyly Amerikada qasiettı Alla kıtaby «Qūrandy» otqa jaǧumen jalǧasuda. Aqyn jäne baspager Iаn Gerburt «Qazır iezuit aqyl beredı, iezuit sottaidy, qolşoqparlar arqyly basqarady, soǧan qaramastan qulyqpen aramdyqpen körınbei, aqymaq ısterge kırıspeidı» dep küŋırene jazdy. (Liudvich Kondratovich. İstoriia polskoi literatury. Tom II, Moskva....
Jalǧasy bar
Serık ELIKBAI
"Adyrna" ūlttyq portaly
