Qazaqstandaǧy USAID serıktesterı. Milliondardy kım aldy jäne olar qazır ne ıstemek?

AQŞ-tyŋ Halyqaralyq damu agenttıgı (USAID) qyzmetı ainalasynda dau-damailar toqtamai otyr. Kün saiyn jaŋa aiyptaular şyǧyp, keiıngı uaqytta älem elderındegı saiasatkerler men pıkır köşbasşylarynyŋ osy agenttıktı synauy onyŋ qyzmetınıŋ küşeiuıne sebep boluda. Osyǧan bailanysty CMN.KZ tılşısı Qazaqstandaǧy qandai kompaniialar men adamdar şetelden aqşa alǧanyn, olardy kımder basqaryp otyrǧanyn jäne olar aldaǧy uaqytta ne ısteitının bıluge tyrysty. Eske salsaq, biylǧy jyldyŋ basynda AQŞ prezidentı Donald Tramp agenttık qyzmetın qaita qaraudy talap etken bolatyn. Al käsıpker İlon Mask USAID-tı «qylmystyq ūiym» dep atap, ony jabuǧa şaqyrǧan edı. Jaqynda būl taqyryp taǧy da jalǧasyn tapty. Tramptyŋ arnaiy elşısı amerikalyq salyq töleuşılerı qarjylandyratyn «Azattyq Radiosy» men «Amerika dauysy» radiostansiialaryn jabudy ūsyndy. Būl aqparat qūraldary «eşkımge qyzyq emes, öz-özımen söilesetın jäne jylyna milliard dollardy örtep jıberetın radikal solşyl jyndylarmen toltyrylǧan» dep sipattaldy. Qanşa ÜEŪ men belsendıler qarjy alady? Qazırgı uaqytta Qazaqstandaǧy ükımettık emes ūiymdar (ÜEŪ) men belsendılerdıŋ qanşasy şetelden qarjylandyratynyn anyqtau oŋai emes. Ūiymnyŋ saity jūmys ıstemeidı, al aman qalǧan arhivter tolyq suret bere almaidy, sebebı agenttık Qazaqstanda 33 jyl boiy köptegen jobalardy jüzege asyrdy. Degenmen, aşyq derekközder arqyly alynǧan aqparattar mynadai: Qazaqstanda USAID agenttıgı özderınıŋ aituynşa, zaŋ üstemdıgın küşeitu, investisiialyq ahualdy jaqsartu jäne azamattyq qoǧamdy damytuǧa baǧyttalǧan jobalardy belsendı türde qoldady. Benefisiarlar arasynda BAQ, ükımettık emes ūiymdar jäne jeke belsendıler, sonyŋ ışınde LGBT+ qūqyqtary men genderlık teŋdıkpen bailanysty adamdar boldy. 2001 jyldan 2024 jylǧa deiıngı aralyqta jalpy qarjylandyru kölemı şamamen 2,07 milliard dollardy qūrady. Būl turaly AQŞ Memlekettık departamentınıŋ saityndaǧy bırıktırılgen aqparatta aitylǧan. Qazırgı taŋda Qazaqstanda şamamen 200 ükımettık emes ūiym şeteldık qarjylandyru alyp otyrǧany belgılı. Olardyŋ 70%-y AQŞ-tyŋ türlı közderı arqyly qarjylandyrylǧan. Ükımettıŋ resmi mälımetterıne säikes, onyŋ ışınde, QHP fraksiiasynyŋ deputaty İrina Smirnova aitqandai, elde 165 türlı donor granttar ūsynady. Olardyŋ 53-ı – halyqaralyq ūiymdar, 31-ı – şeteldık memlekettık ūiymdar, 81-ı – şeteldık jäne qazaqstandyq ÜEŪ-dar. Degenmen, 2024 jyldyŋ soŋyna qarai USAID Qazaqstanda 27 jobany jüzege asyryp jatqan, onyŋ 15-ı aimaqtyq, 12-ı ūlttyq jobalar. Sonymen qatar, USAID köbınese halyqaralyq ÜEŪ-dardyŋ keŋ auqymdy deldaldar jelısın paidalandy. Mysaly, Qazaqstandaǧy BAQ üşın USAID şetelden qarjylandyrudyŋ jalǧyz közı bolǧan joq: bıreuler «Adenauer» qory, bıreuler «Ebert» qory, bıreuler «Soros» qory arqyly qarjy alǧan, sondai-aq, «Euraziia Ortalyq Aziia qory» arqyly da kömek körsetılgen. Bız anyqtaǧandai, tek ekı qazaqstandyq ÜEŪ tıkelei qarjylandyrylǧan – «Qadyr-qasiet» QQ jäne «Desenta» QQ. «Qadyr-qasiet» QQ («Adam qūqyqtary: äielder men balalar» jobasy) 750 myŋ dollar biudjetı bar jobasynyŋ qarjylandyruy ötken jyly toqtatyldy. Toqtatu sebebı retınde USAID jürgızgen kameraldy tekserıs barysynda ūiym jetekşısı Anara İbraevanyŋ qarjylyq menedjment saiasatyndaǧy zaŋ būzuşylyqtar men jobanyŋ negızgı nätijelerıne qol jetkızılmegenı körsetıldı. «Qadyr-qasiet» qory 2010 jyldan berı jūmys ıstep keledı, azamattyq belsendıler men qūqyq qorǧauşylardy zaŋdyq qoldau jäne qorǧaumen ainalysady. Ūiymnyŋ toǧyz qūryltaişysy bar, olardyŋ arasynda tanymal qūqyq qorǧauşy, būrynǧy «Adam qūqyqtary biurosynyŋ» jetekşısı Evgenii Jovtis bar. Salyqtary - 2015 jyldan berı 67 mln teŋge, onyŋ 9 mln teŋgesı 2024 jyly tölengen. CMN.KZ tılşısı qordyŋ barlyq bailanys derekterı boiynşa olarmen bailanysuǧa tyrysty. Bıraq olar öşırulı boldy. Bız poştaǧa sūraqtar joldap, olardyŋ donorymen bailanysty jaǧdaidy tüsındırıp, bolaşaq josparlary turaly sūradyq. «Desenta» Pavlodarda jūmys ısteidı, olar äleumettık jäne marketingtık zertteuler, konsalting, treningter, azamattyq bastamalardy qoldau siiaqty jūmystarmen ainalysady. Qūryltaişylary – Sergei Guliaev jäne Konstantin Kovtunes. Salyqtary - 2015 jyldan berı 55 mln teŋge, onyŋ 17 mln teŋgesı 2024 jyly tölengen. CMN.KZ tılşısı būl ūiymmen de bailanysuǧa tyrysty. Jurnalisterge qordyŋ qyzmetı turaly aqparattyŋ nege qajet ekenın sūrady. Barlyǧyn tüsındırgen soŋ, olar qaita qoŋyrau şalatynyn aitty. Alaida, jariialanym sätıne deiın qoŋyrau şalmady. Bıraq bızge qazırgı uaqytta «Qazaqstandyq halyqaralyq adam qūqyqtary biurosy» (QHAQB) respublikalyq qoǧamdyq bırlestıgın basqaruşy Denis Djivaga jauap berdı. Ol jaǧdaiǧa qatysty pıkırınde, Ortalyq Aziiadaǧy ÜEŪ-dar qarjylandyrudyŋ jetıspeuşılıgınen aitarlyqtai zardap şeguı mümkın ekenın aitty. Sonymen qatar, sarapşy olardyŋ jobasy USAID-pen sonşalyqty tyǧyz bailanysty bolmaǧandyqtan, aitarlyqtai äser bolmaitynyn atap öttı. «USAID-pen jūmys ısteitın barlyq ÜEŪ-darǧa, memlekettık departamentten kömek alǧandarǧa, jobalardyŋ toqtatylǧany turaly hattar keldı. QHAQB-nyŋ amerikalyqtarmen sonşalyqty köp jobalary joq, sondyqtan Tramptyŋ jarlyǧy bızge aitarlyqtai äser etpeidı. Qazaqstan men Ortalyq Aziiaǧa AQŞ-tyŋ kömegı tolyǧymen toqtaidy dep oilamaimyn, bıraq keibır jobalar qaita qaraluy mümkın. Bız kemsıtuşılık, LGBT qauymdastyqtaryna qoldau körsetu jäne t.b. turaly aityp otyrmyz - prezident Tramp mūny qoldamaitynyn mälımdedı», dedı ol. Sonymen qatar, Djivaga basqa grant beruşılerdıŋ AQŞ-ty auystyru oŋai bolmaitynyn, eger mümkın bolsa, aita otyryp, Europadan kelgen grant beruşılerdıŋ qazırgı uaqytta qarjylyq qiyndyqtarǧa tap bolyp, aitarlyqtai qarajat böluı ekıtalai ekenın aitty. Onyŋ aituynşa, köptegen amerikalyq jobalar qyzyqty jäne maŋyzdy bolǧanymen, Biuro keibırın synǧa alǧan. «Keibıreuler şynymen de: būl aqşa qaida ketıp jatyr? dep sūrady. Sonymen qatar, biudjettı jyl saiyn josparlaidy, al jyl bastalyp ketken. Halyqaralyq ūiymdar sonşalyqty mobildı emes, barlyq biudjettı tez arada qaita qarau mümkın emes. Sondyqtan köptegen ūiymdar üşın biylǧy jyl qiyn bolady, sebebı olar kelesı jarty jyldyq nemese tıptı 2026 jylǧa arnalǧan jobalarǧa ǧana ümıt arta alady», – dep tüiındedı Denis Djivaga. Sodan keiın CMN.KZ Internews ūiymymen bailanysuǧa tyrysty – būl kommersiialyq emes ūiym, ol BAQ-ty qoldap, jurnalisterdı oqytyp, granttar böletın, sonymen qatar USAID qūrylymdarynan qarjylandyrylǧan. Internews Network Qazaqstandaǧy ökıldıgınıŋ salyqtary - 2015 jyldan berı 153,3 mln teŋge, onyŋ 26,9 mln teŋgesı 2024 jyly tölengen. Basşysy – Marat Biǧaliev. Ülken jobalardyŋ bırı – 2023 jyly bastalǧan «Ortalyq Aziiada teŋgerımdı jäne senımdı aqparatty qoldau» (CAIIA) jobasy (2028 jylǧa deiın jalǧasuy tiıs). Sonymen qatar, agenttık ūiymnyŋ jalǧyz donory emes: amerikalyq Internews saityna jariialanǧan donorlar tızımınde Rokfeller otbasylyq qorlary jäne basqa da qorlar bar. Ökınışke qarai, körsetılgen telefon nömırıne ūzaq qoŋyrau şalǧannan keiın eşkım jauap bermedı. Bız poştaǧa sūrau jıberıp, olardyŋ donorymen bailanysty jaǧdaidy tüsındırıp, bolaşaq josparlary turaly sūradyq. Taǧy da belgılı bolǧany, USAID – MediaNet halyqaralyq jurnalistika ortalyǧynyŋ bır demeuşısı, ol media bılım beru salasyn damytuda jūmys ısteidı. Sondai-aq, «Qūqyqtyq mediaortalyqpen» bırqatar bırlesken jobalary boldy. Ökınışke qarai, būl ūiymdar da bızdıŋ qoŋyraularymyzǧa jauap bergen joq. Bız «Azattyq Radiosymen»  de bailanysuǧa tyrystyq. Alaida bızge dereu resmi sūrau jıberu keregı aityldy, ony da jasadyq. Jauap älı kelgen joq. Taǧy kım jäne olar qalai ömır süredı? USAID-tyŋ Qazaqstandaǧy LGBT-qauymdastyǧyna qoldau körsetu jobalary erekşe nazar audarady. Mysaly, ötken jyly halyqaralyq ūiymdardyŋ, onyŋ ışınde USAID-tıŋ qoldauymen jasalǧan, LGBT-jasöspırımderge arnalǧan sait qoǧamda ülken narazylyq tuǧyzdy. Qazaqstandyq internet keŋıstıgınde osy ūiymdar turaly ärtürlı aqparat tabuǧa bolady. Şyndyǧy belgısız, bıraq aqparattar boiynşa, amerikalyq jäne europalyq qarjy aluşylar arasynda «Feminita» qozǧalysynyŋ belgılı jetekşılerı Janar Sekerbaeva men Gülzada Serjan bar. Tıptı, olar 160 mln teŋge kölemınde qarjy alǧan dep aitylady. Būl qarajat «Norvegiialyq Helsink komitetı», «ILGA-Europe», «Euraziia qory Ortalyq Aziia», «COC Nederland», «NED» jäne «NDI» siiaqty qūrylymdar arqyly berılgen. Sonymen qatar, Ortalyq Aziiadaǧy LGBT bastamalaryn qorǧaudy keŋeituge arnalǧan ILGA-Europe tarapynan jasyryn strategiialyq jobany qūru talqylanǧan. CMN.KZ tılşısı «Feminita» feministık bastamasynyŋ teŋ qūryltaişysy ärı LGBT belsendısı Janar Sekerbaevamen bailanysqa şyqty. «Bırınşıden, bız USAID-pen 10 jyldyq jūmysymyzda bırde-bır joba jürgızgen joqpyz dep rastaǧym keledı. Adamdarǧa bırden aitamyn, men, Gulzada Serjan, Asem Japişeva, Evgenii Jovtis jäne basqalardyŋ aqşa alu turaly aitylǧan videolary men habarlamalary — montajdalǧan feik. Menıŋ boljamym boiynşa, būl barlyq närse – qara PR jäne bızdıŋ ükımetke äser etu üşın jasalǧan tapsyrys. Tek LGBT toptary boiynşa ǧana emes, migranttar men äielder mäselelerı boiynşa da osyndai. İä, bızde basqa serıktester boluy mümkın. İä, olar şetelden boluy mümkın. Bıraq bız basqa eldermen, onyŋ ışınde Oŋtüstık Aziiamen nemese AQŞ-pen jūmys ısteuge mäjbürmız, sebebı Qazaqstanda mūndai jobalar joq. Bıraq būl bız USAID nemese AQŞ Memlekettık departamentıne täueldımız degendı bıldırmeidı. Josparlarymyz boiynşa, öz bastamamyzdy ärı qarai damytudy jalǧastyramyz. Köptegen jobalarymyz bar, olar jaqyn arada bızdıŋ parlament müşelerın «quantatyn» bolady. Tıptı bızde bırde-bır serıktes qalmasa da, osy ıs-şaralardy ötkızemız», – dep habarlady Janar Sekerbaeva. Osy oqiǧaǧa «Oyan, Qazaqstan» qozǧalysynyŋ belsendılerı de qatysty, olar belgılı bır oppozisiialyq qyzmetımen tanymal. Bıraq olardyŋ ökılderı bızge pıkır bıldıruden tıkelei bas tartty. Sol siiaqty, halyqaralyq söz bostandyǧyn qorǧau qorynyŋ prezidentı Qarlyǧaş Jamanqūlova da «USAID jaǧdaiy turaly pıkır bıldırmeimın» dep jauap berdı. Sonymen qatar, ol jeke özı būl ūiymnan grant almaitynyn aitty. Aita ketsek, USAID – 1961 jyly qūrylǧan ūiym, ūzaq uaqyt boiy AQŞ syrtqy saiasatynyŋ qūraly bolyp keldı. Tek 2024 jyly USAID Qazaqstanda kelesı ūiymdar men jobalardy qarjylandyrdy: «Femili Hels İnterneşnl» ökıldıgı, «Answer» qoǧamdyq qory, «Ty ne odin» qoǧamdyq qory, «Tvoi Mir» qoǧamdyq qory, «TAUAN» qoǧamdyq qory, «EFIý Kazahstan» qoǧamdyq qory, «Qostanai oblystyq kıtaphanaşylar assosiasiiasy» qoǧamdyq ūiymy, «Rodnik» äielder men balalarǧa äleumettık-psihologiialyq oŋaltu jäne beiımdeu ortalyǧy qoǧamdyq qory, «Damytu» qoǧamdyq qory, «Kaisar» qoǧamdyq qory, «Kışı käsıpkerler äielder qoǧamy» qoǧamdyq ūiymy, «ESD Central Asia» qoǧamdyq qory, «FemAgora» qoǧamdyq qory, «ZUBR» äleumettık käsıpkerlık qory, «KAMEDA» qoǧamdyq qory jäne «Äleumettık tehnologiialardy damytu assosiasiiasy» zaŋdy tūlǧalar bırlestıgı. Jalpy tızımde öz baǧdarlamalary bar ırı ūiymdar da bar. Mysaly, 2024 jyly DDŪ Qazaqstanda Bırıkken Densaulyq saqtau jobasyn ıske asyrdy. IýNİSEF Qazaqstandaǧy pandemiiaǧa daiyndyqty qamtamasyz etu jäne qauymdastyqtardy aldyn alu şaralaryna tartu turaly aqparattandyrumen ainalysty. Basqa ūiymdar: «Amerikandyq Advokattar Assosiasiiasy» – Qazaqstandaǧy zaŋ üstemdıgı (KROL). Basşysy – Şolpan Taşmūhambetova (onyŋ Qazaqstandaǧy ärıptesterı CMN.KZ tılşısıne bailanys aqparatyn bere almady, sebebı olar būl adamdy bılmeidı jäne bailanys joq ekendıgın aitty. Maqala jariialanǧan kezde körsetılgen elektrondy poştaǧa jauap qaitarylmady – Red.). «Winrock International» – Ortalyq Aziiadaǧy qauıpsız migrasiia. Ökıldıgı basşysy – Zaureş Pernebaeva (körsetılgen bailanys boiynşa jauap alynbady – Red.). «EURASIA FOUNDATION» – Ortalyq Aziiadaǧy äleumettık innovasiialar, azamattyq qoǧamdy qoldau. Ökıldıgı basşysy – Azaliia Aidarbekova (bailanysqa şyqqan joq – Red.). USAID qarjylandyratyn ūiymdar men jobalardyŋ ärtürlı män-jaiy men baǧyttary turaly tıkelei sūraqtarǧa jauap bermegen nemese ünsız qalǧan ökılderdıŋ boluy köp närsenı aitady. Älem men Qazaqstandaǧy qatynas Şyndyqty ızdeude agenttıktıŋ jariialamaǧan äreketterı turaly dälelder kün saiyn paida boluda. Joǧaryda aitylǧan jobalarmen qatar, Al-Kaidamen bailanysqan sodyrlarǧa as äzırleu, Auǧanstanda geroin ösıru üşın paidalanylatyn suaru arnalarynyŋ qūrylysyn salu jäne keiın älemdegı eŋ äigılı terroristterdıŋ bırıne ainalǧan «Al-Kaida» jetekşısı Anvar äl-Avlakidıŋ bılım aluyn qarjylandyru siiaqty faktıler qatar qoiylady. Äzerbaijanda osy uaqytqa deiın USAID qyzmetı toqtatyldy. Al keibır deputattar men qoǧam qairatkerlerı Qazaqstanda däl osyndai şeşım qabyldaudy talap ete bastady. Sonymen qatar, epetition.kz saitynda USAID ökıldıgın jabu jäne LGBT ūiymdaryna qarjylandyrudy tyiym salu turaly petisiia paida boldy. Ötınış beruşı Qazaqstan Ükımetınen osy ūiymdardyŋ qarjylandyruyn, baǧyttaryn, maqsattaryn, qyzmetın jäne nasihattau jūmystaryn tolyq tekserudı talap etude. Jalpy, konsolidasiialanǧan pıkır boiynşa mäselenı şeşudıŋ bır joly – Qazaqstannyŋ ÜEŪ-dary men BAQ-taryna bölınetın şeteldık granttardy tolyq tekseruden ötkızu. Osylaişa, «tızbektıŋ» körınetın kürdelılıgıne qaramastan, syrtqy qarjylandyru sol nemese basqa jolmen bırdei közderden keledı. Olardyŋ barlyǧy derlık şetelde zertteulerge, demokratiia men adam qūqyqtaryn damytuǧa milliondaǧan dollar grant alady. Ökınışke qarai, naqty sandar turaly tolyq mälımet beru mümkın emes. Sebebı, būl aqparat qūpiia bolyp, tek «qyzmettık paidalanuǧa» arnalǧan.