1990 jyly 18 qaŋtarda Semei qalasynda ötken «Qazaq tılı» qoǧamynyŋ qūryltaiynda belgılı ǧalym Qaiym Mūhamedhanov qazaq tılın orystandyru tarihy turaly baiandama jasaǧan, dep habarlaidy "Adyrna" ūlttyq portaly.
Būl turaly Dina Mūhammedhan Facebook jelısındegı paraqşasynda jazdy.
Onyŋ jazbasyna säikes Qaiym Mūhamedhanovtyŋ baiandamasynda patşa ükımetınıŋ 1862 jyldan bastap qazaq halqyn bırtındep şoqyndyru jäne orystandyru saiasatyn jürgızgenı aitylǧan. Būl saiasattyŋ bır bölıgı retınde qazaq tılın orys grafikasyna köşıru mäselesı köterıldı.
Ǧalym patşa ükımetınıŋ missionerlerı, äsırese Nikolai İlminskiidıŋ qazaqtar arasynda orystandyru saiasatyn belsendı jürgızgenın aitty. Ol qazaq balalarynyŋ orysşa bılım aluyn ūiymdastyryp, arab älıpbiınen bas tartuǧa şaqyrdy. Būl äreketterdı qazaq dalasynda jüzege asyruǧa Ybyrai Altynsarin tartylǧanyn tarihi derekter negızınde baiandaǧan.
1Patşa ükımetı 1862 jyldan bastap resmi türde qazaq halqyn şoqyndyru, sol arqyly bırtındep orystandyru saiasatyn jüzege asyra bastady.
Sonymen qatar, Mūhamedhanov Keŋes zamanyndaǧy latyn jäne kirillisaǧa köşu üderısterınıŋ qazaq mädenietı men tılınıŋ damuyna tigızgen äserın de taldady. Ol būl özgerısterdıŋ qazaq halqynyŋ tarihi jadyn älsıretıp, ūlttyq bıregeilıktı saqtauǧa kerı yqpal etkenın atap öttı.
1865 jyly 5 iiulde Aleksanr II patşa qol qoiǧan dokumentte qazaqty bilep-tösteudıŋ jaŋa erejesın 1867 jyldan ıske asyru mäselesı, ekınşı qazaq halqyn keleşekte pravoslavie dınıne kırgızıp, orystadyru saiasatyn ıske asyruǧa baǧyttady.
İlminskii Nikolai İvanovich
(1822- 1891)
1846 j. Qazan duhovnaia akademiiasyn bıtırgen.
1858 jyldan 3 jyldai Orynbor şekara Komissiiasynda qyzmet ıstep, missionerlıkke kırısedı.
Orys alfavity.
Ahmet Baitūrsynov:
«Qazaq dını şynyǧyp jetpegen, şala mūsylman halyq. Mūny müsylman dınınen hristian dınıne audaryp jıberu oŋai degen pıkırmen, patşa ükımetı qazaqpen noǧai arasyna jık salyp, ekeuın aiyrǧysy keldı. Onyŋ üşın qazaq balalary noǧaişa oqymai, orysşa oqityn bolarlyq saiasat jürgızdı. Qazaq balalary üşın şkol aşady, noǧaiǧa qazaqtyŋ jazu jaǧynan sorpasy qosylmas üşın arab ärıpın qaldyryp, qazaq tılındegı kıtaptardy orys ärıpımen basady...»
Patşa ükımetınıŋ osy saiasatyn qazaq dalasynda ıske asyruǧa belsene kırısken adam – missioner İlminskii boldy.
1861 jyly İlminskii professor ataǧy berılıp, Oral, Sıbır, Edıl boiyndaǧy jäne qazaq dalasyndaǧy otar halyqtardy şoqyndyru mäselesı tapsyryldy.
İlminskii eŋ aldymen tatarlarǧa arnalǧan orys grafikasy negızındegı jazudyŋ jaŋa ülgısın jasap, 1862-1867 jyldar arasynda, tatar tılınde, missionerlık talabyna sai 7 kıtap jazyp, onyŋ bärın de orys alfavitımen bastyryp şyǧardy.
1872 jyly ol Qazan universitetındegı qyzmetın tastap, bırjolata missionerlık jolyndaǧy qyzmetke auysty. Qazanda missionerlerdıŋ ortalyǧyna ainalǧan Duhovnaia seminariianyŋ direktory boldy.
Tatar ǧalymy professor Äbrar Karimullin bylai deidı: «... Takim obrazom, podgotovka kadrov missionerov pereşla v ruki samogo İlminskogo. Zdes gotoviat kadrov – missionerov dlia vseh raionov Rossii (str.250)
İlminskiidıŋ qazaqtardy şoqyndyryp, orystandyru äreketıdegı missionerlık saiasaty: «... Orystandyrudyŋ eŋ basty radikaldy qūraly – qazaq tılıne orys alfavityn eŋgızu. Qazaqtar orys alfavitymen jazyp otyrǧanda, ol qazaqtardy özınıŋ şyrmauynan şyǧarmai, özıne tarta beredı», – dei kelıp, jäne bır pıkır aitady:
«Būl oidy orys chinovnikterı jüzege asyruy tıptı kemıspeidı dedı. Iаǧni qazaqtyŋ öz adamy ıske asyru kerek. Ony ıske asyratyn kım boldy? Y. Altynsarin.
1869 jyly Oqu Aǧartu ministrıne jazǧan hatynda İlminskii bylai deidı:
«... Altynsarin qazaqtardyŋ ortasynda mektep aşsa, orys alfavityn sonda qoldansa, ony orys elınıŋ adamdary ıstetıp otyr degızbei, özı aşqan bolsa... ...Ony orys basşylyqtarynyŋ inisiativasy dep halyq oilamaityn tūrde jürgızse... Eŋ äuelı jaŋa ideia Altynsaridıkı bolady», ¬¬– deidı. (Qazan arhivı. F. 968, 0-1, d-16, 1-2 str.)
Jasyryn qat. Arhivta",- delıngen jazbada.
Ūqsas jaŋalyqtar
