Adam balasynyŋ dünie jaratylysty tanuy öte ūzaq däuırlerge sozylǧany belgılı. Tegınde adamzat jaratylystyŋ, tabiǧattyŋ, bolmystyŋ qyr-syryn tüsınemın, sonyŋ qūpiialaryn aşamyn dep jürıp özderı de sondai qūpiialardy jasap alǧanyn sezbei de qalǧan siiaqty. O. Şpengler aitqandai, «...adam nenı estitının, sezetının, onyŋ ne turaly ekenın bılıp tūrǧanyn jäne ony özı körıp tūrmasa da kımnıŋ äreketı ekenın sezdıretın közge körınbeitın qorqynyş» paida bolǧannan bastap, jaratylystyŋ kez kelgen dünie bolmysynan qauıptı mänder ızdedı, tylysym küşterdıŋ syrtqy yqpalyn sezındı. Mūnyŋ äu basynda Ūly Jaratuşy küş, Qūdai beinesı tūrdy. Absaliuttık aqiqattyŋ bastauy dep bıldı. Dünienıŋ bolmysy turaly belgılı jüie qalyptastyryp, onyŋ ruhani keŋıstıkpen, syrtqy älemmen şegendedı. Sony özderınıŋ oi-sanalaryna ornyqtyryp, aqyldary jetkenşe aqiqattyŋ astaryn tüsınuge tyrysty, sondai qūpiia, siqyrly küştıŋ aldyndaǧy därmensızdıgın tüisındı jäne sodan jol tauyp şyǧudyŋ sanaly joldaryn qarastyrdy. Sol sebeptı de közben körgen, estıgen, sezıngen ärbır qūbylystyŋ syr-sipatyna üstemdılık berdı, sonyŋ sebep-saldaryn özderınşe paimdauǧa tyrysty. Mysaly, baiyrǧy köşpelıler künnıŋ kürkıreuın Täŋırınıŋ qahary dep ūǧyp, soǧan bailanysty ärtürlı yrym-tiymdar ornyqtyrdy. Mänı aşyla qoimaǧan qūbylystarda, tırşılık ielerınde kie bar dep ūǧynu miftık sanaǧa tän edı. Syrtqy yqpaldy küşterdıŋ yrqyna täueldılık äldebır tylsymdylyqpen ara qatynasyn aiqyndauǧa mäjbürlıkke äkeldı. Sondyqtan da, ürei men qorqynyştyq qūrsaǧynda qalǧan därmensız adam qūdyretı küştılerden järdem tıleuge, soǧan baǧynyşty boluǧa, solardyŋ «tılın» tabuǧa talpyndy. Ärbır kielı dep tanylǧan qūbylystar men zattyq ūǧymdar adamnyŋ taǧdyryna äser etedı, aralasady dep tüsındırıldı.
Sondai tüsınıktıŋ bır ūşy SANDARǦA qatysty boldy. Mūndai mifopoetikalyq dästürlerdıŋ künı bügınge deiın sanamyzda ömır sürıp, kündelıktı ǧadetımızde berık oryn alǧany tıptı qyzyq-aq. Qalai aitqanmen de adam balasynyŋ sandyq jüienı oilap şyǧaruy- aqiqatty ızdeu jolyndaǧy ǧajaiyp jetıstık bolatyn. Tarihşylardyŋ aituynşa b.d. d II myŋjyldyqta baiyrǧy Vavilonda paida bolǧan sandyq ūǧymdar men olardy taŋbalau tärtıbı adamnyŋ tanymdyq qasietınıŋ jaŋa kökjiekterın keŋeittı.
Sandyq jüie mäselesı köne grek filosofiiasynyŋ, sonyŋ ışınde Pifogor mektebınıŋ basty qaǧidattaryna ainalǧany belgılı. Dünienıŋ negızın taza materialdyqtan ızdegen közqarasqa qaişy kelgen olar dünienıŋ negızı sandyq qatynastarda dep tüsındırdı. Qysqasy düniedegı qūbylystar men zattardyŋ mänı sandarda jatyr degen kürdelı oilaryn ortaǧa saldy. Sandyq kodtardyŋ mänın aşu arqyly jaratylystyŋ syryn aşuǧa bolady dep sendırdı. Osylaişa düniedegı zattardyŋ kölemın, mölşerın, rettık qataryn belgılei otyryp, älemdık tüzılıs rettılıkke negızdelıngen bırtūtas yrǧaqqa baǧynatynyn däleldedı jäne jan men tännıŋ ara qatynasyndaǧy jannyŋ mäŋgılıktılıgı turaly ideiany alǧaşqylardyŋ bırı bolyp ūsyndy. Būl auqymdy mäsele älemdık dın filosofiiasynyŋ özegıne ainaldy. Bertın kele sandardyŋ qūpiiasymen arnai ainalsatyn «numerologiia» ǧylymy qalyptasty. Pifagor ornyqtyrǧan 1-9 sandarynyŋ qūpiialaryn bylai qoiǧanda, jek adamnyŋ taǧdyr talaiy tuǧan saǧat, kün, ai, jylynyŋ sandyq ölşemderımen bailanysty ekendıgı aityla bastady, nemese sandyq jüiege negızdelgen jūldyznamalyq (goroskop) esepteulerdegı qūpiialardyŋ syryn aşu keŋ eteke ala bastady. Osy sekıldı ejelgı köşpelılerde on ekı jyldyq siklge bailanysty «müşelı jas» turaly ūǧym ornyqty. Jäne ol kielı häm qauıptı dep tüsındırıldı. Adamnyŋ bolaşaq ömırın, aldaǧy ıs-äreketın, mınez-qūlqyn goroskopqa qarap belgıleu erte zamandarda qalyptasqan eken. Ol bır ūzaq äŋgıme. Qalai degenmende, sonyŋ astarynda sandyq jüienıŋ qūpiiasy jatyr.
Sandyq qatynastar mäselesı älemnıŋ barşa halyqtaryna tän bola otyryp, ärbır halyqtyŋ dünietanymdyq közqarasyna, nanym-senımıne, şaruşylyq käsıbıne säikes lokoldyq sipattarǧa da ie bolǧan. Aitalyq, 13 sany hristiandar üşın baqytsyzdyqtyŋ belgısı bolsa, köşpelı halyqtar üşın basqaşa mänge ie bolǧan. «On üştegı otau iesı» dep tanyǧan baba qazaq bırınşı müşelıkke 13 jasty taŋdaǧan. Sondai-aq, Berel qorǧanynan tabylǧan arheologiialyq qazablarda saq patşasynyŋ janynan 13 jylqynyŋ qaŋqasy tabylǧan. Soǧan qaraǧanda saqtar da 13 sanyna kosmonimikalyq maǧyna jüktegen. Adamzat qoǧamynda sandar dıni, täŋırlık jäne älemdık simvoldar retınde qarastyrylyp, olardyŋ boiynda adam sanasy jete qoimaityn qūdyrettı qūpiialar men syrlar jatqanyna, sonymen qatar būl qūdyrettı küşterdıŋ adamǧa jaqsylyq ta, jamandyq ta alyp keletınıne sengen.*/A.R/ Ǧaryştyq qūrylymnan(makrokosmos) bastap adamdardyŋ kündelıktı tırşılıgıne deiıngı(mikrokosmos) barlyq qūbylystar men zattyq ūǧymdar sandardyŋ qasietıne bailanysty anyqtalǧan. Sondai-aq, sandardyŋ tylsym ışkı qūpiialarynyŋ mänımen qatar olardy taŋbalauda da rämızdık-simvoldyq qasietter saqtalynǧany belgılı bolyp otyr.
Bır sany nemese «Onyŋ» qūdyretı.
Filosofiia degenımız - qarapaiym tılmen aitqanda älemnıŋ, dünienıŋ bırlıgı turaly ılım bolyp şyǧady. Sondyqtan da ol osy bırlık tüzılımındegı ortaq zaŋdylyqtardyŋ mänın zertteudı öz moinyna alǧan. Ejelgı balaŋ nanym-senım, dıni közqarastar, filosofiialyq aqyl-oilar, paiymdar bolsyn, meiılı barşasy jaratylystyŋ tüpkı mänın, sonyŋ bastau közın, tūtastyǧyn, bırlıgın, kez kelgen qūbylystyŋ bır-bırımen bailanystylyǧyn moiyndaǧan häm sony söz etken. Materialistık tanymdy aitpaǧannyŋ özınde barşa aqyl-oi ielerı dünienıŋ tüpkı negızın, bastau qainaryn qūdyrettı küşpen bailanystyryp, onyŋ BIRINŞI iesın tanyp bıluge qūlşynǧan. Sol BIRINŞINI bılu, tanu arqyly jaratylystyŋ qūpiialaryn, kerek bolsa adam özınıŋ jaratylys bolmysyn aşuǧa talpynǧan. Oǧan bır mysal, filosof Dekart bylai degen: «Adam- tūtastai şekteulı jaratylys. Al sondai şekteulı adam şeksızdıktı müldem tüsıne almaidy.» Osyndai aqyl-oi danyşpandary jazyp qaldyrǧan danalyq kıtaptardy bylai qoiǧan da, Paiǧambarlar arqyly uahi etılgen kıtaptar da sol turaly aitylatyny aqiqat qoi. Qasiettı Qūrannyŋ Zariiat süresınıŋ 56-süresınde, « Men jyndar men adam balasyn(menı tanyp), maǧan ǧibadat etsın dep jarattym»-dep anyq jetkızılgen.
Arifmetikalyq sandardyŋ tızbegı boiynşa bır (1) degen san sandyq jüienıŋ basynda tūr. Bır(1) sany- eŋ äuelı dünienıŋ basy degendı aiǧaqtasa kerek. Qazaqtyŋ qarapaiym tüsınıgımen aitqanda kez kelgen närse bır närseden bastalady ǧoi. Sol siiaqty ärbır qūbylysta bır sebep bar. Sol sebeptı tuǧyzǧan küş sol BIRINŞI emes pe eken. Bır(1) sany ekınşıden barşa dünienıŋ bırınşı közı. Bır(1) sanynyŋ paida boluy arqyly bırlık, ondyq, jüzdık sandardyŋ jüiesın qalyptastyrdy, osynyŋ negızınde(bır sanyn aityp otyrmyz) qosu, alu, keiınnen köbeitu, bölu amaldaryn igerdı. Üşınşıden, bır(1) sany jasampazdyqtyŋ sany. Osyǧan qatysty paiymdar qytaidyŋ Daos ılımınde(b.d.d üşınşı myŋ jyldyq) ornyqqan. Onda 1 sany älemnıŋ, qūbylystyŋ, tırşılıktıŋ bastauyn bıldıredı dep tüsındırılgen. Törtınşıden, 1 sany bırıktıruşılık qasietke ie eken. Sondai-aq, ol şyrşa aǧaşyna balamalanǧan. Olai bolsa, besınşıden, bır sany mäŋgı jasyl ömırdıŋ, körkem tūrpattyŋ, biıktıktıŋ ölşemı. Daosizmde «ruh üiı», «bırlık tynysy» maǧynasyn bıldıretın bır sany basqadai ılımderde de aiyryqşa sipatqa ie bolǧan.
Bır sanynan tuyndaityn bırınşı degen rettık san esım batystaǧy koroldardyŋ, patşalardyŋ aŋsaryna ainaldy, olardyŋ märtebesın asqaqatty. Mysaly, Bırınşı Karl, nemese Bırınşı Petr... Bır qyzyǧy orys tılındegı rettık sandardy auyzşa aitqanda «odin» degennıŋ ornyna raz-dep bastap dva, tri-dep ärı qarai kete beredı. Mūndaǧy bırdıŋ ornyna qoldanylǧan «raz» sözı Jaratuşynyŋ(Bojia) mänın aiqyndaidy. Älemdık tipografiia tarihynyŋ dästürınde kıtaptyŋ betı 1- nomerden bastalmaityny nenı meŋzeidı? Mümkın osynda adam sanasyna äbden ornyqqan dıni-mistikalyq sebep te bar şyǧar.
Bırınşıge ūmtylu adamdar arasyndaǧy bäskelestıktı qozdyrdy, öşpendılıktı oiatty, jankeştılıktı tuǧyzdy. Bırınşı bolu, iaǧni bır sanyn iemdenu üşıngı tartys älı toqtaǧan joq. Ökınışke orai köbısınıŋ taǧdyry qaiǧyly aiaqtalyp jatty. Amerikany bırınşı bolyp kım aşty?-degen düdämal sūraqtyŋ jauaby älı aiqyndalǧan joq. Bükılälemdık tartylys zaŋyn bırınşı bolyp kım aşty?- Niuton. Ǧaryşqa kım bırınşı ūşty?- Gagarin. Mıne osylaişa kete beredı. Bır (1) sany-altynşydan, sapanyŋ ozyq ülgısı boldy. Al endı 1 sanynyŋ arifmetikalyq qasietıne kelsek, bırge bırdı qossaŋ ekı(1+1=2), ekıge bırdı qossaŋ üş(2+1=3), üşke bırdı qossaŋ tört( 3+1=4).... osylai kete beredı. Jäne bır özgermeitın aqiqat: bırdı bırge köbeitseŋ bır( 1x1=1), bırdı bırge bölseŋ de bır(1:1=1) Kez-kelgen natural sandy bırge bölseŋ özı şyǧady, al özın özıne bölseŋ bır şyǧady, iaǧni bır özınıŋ jasampazdyq mänın saqtaidy, törkının joǧaltpaidy. Tegınde qosu-arttyru, alu-azaitu amaldary adam balasynyŋ eŋ alǧaş özı oilap tapqan jäne igere alǧan sandyq tüzılımnıŋ bastauy bolar.
Al, köbeitu, bölu- Jartauşynyŋ qūzyretındegı mümkındıkter edı. Şyndyǧynda adam eşnärsenı köbeite ne böle almaidy, ony arttyrady, nemese azaitady. Köbeitu nemese köbeiu, sol sekıldı bölu nemese bölınu- Jaratuşynyŋ ūly mūǧjizalarynyŋ bırı, ol jalpy tırşılıktıŋ jaratylysyn, köbeiuın bıldıredı. Köbeiudıŋ özı bölınudıŋ saldary ekendıgın filosoftar da moiyndaǧan( O.Şpangler) Bastapqydaǧy bükılälemdık jarylys (astronomiianyŋ, fizikanyŋ soŋǧy jetıstıkterı de quattap otyrǧan) eŋ alǧaşqy bölınu ekenı aqiqat. Ol ol ma, jatyrdaǧy embriondardyŋ, ösımdık tozaŋdarynyŋ bölınuı köbeiuge alyp keletını äldeqaşan däiektelgen şyndyq Qosu, alu-jansyz zattarǧa paidalanylsa, köbeitu, bölu- jandy tırşılıktıŋ ömır süru, paida bolu negızı eken. Adam balasy aqyl-oiynyŋ arqasynda qosudan görı köbeitudıŋ, azaitudan görı böludıŋ öte-möte tiımdı amal ekenın bılıp. sony arifmetikada qoldana bastady. Būl keiınnen himiia, fizika, biologiia, genetika sekıldı jaratylystanu ǧylymdarynada ıske asyrdy. Qasiettı qranda mynadai aiat bar: «Bölınbeitındı bölmeŋder». Şyndyǧynda adamnyŋ aqyl-oiy atomdy ajyratty, ony böldı, odan ne şyqty? Adam balasy basyna aiyqpaityn asa qauıptı qater töndırıp aldy. Tübınde adam örkenietınıŋ joiylyp ketuıne osy sebep bolmasyna kım kepıl. Kezınde ATOM- №1 bolatyn. Bır sany -qaşanda quattyŋ közı, ol-toptastyruşy, bırıktıruşı küş. Aǧylşyn fizigı Stiven Hoking «Uaqyttyŋ qysqaşa tarihy» atty kıtabynda ǧalamnyŋ jaratylys tarihyn tört däuırge böledı de onyŋ bırınşı däuırınde uaqyt älı bastalmaǧan şaqta bolaşaq bükıl ǧalamnyŋ massasy bır-aq nüktege şoǧyrlanǧan, sodan Ülken Jarylys bolǧan degen tūjyrym aitady.* (Ybyraev S. Allahtyŋ dälelın öz şynaşaǧymnen köremın. Şapaǧat-Nūr juranly 18-b. №11 201j) Olai bolsa, äuelgı nükte - bırlık, tūtastyq eken.
Älemdık mifologiiadaǧy simvoldyŋ mänın zerttegen ǧalymdar bylai deidı: «Nükte(kındık, ortalyq )-bastau, barlyq barşylyqtyŋ nemese ılkı sebeptıŋ bastapqy nüktesı. Kındıktıŋ pışını men mölşerı joq, sondyqtan da ol bölınbeitın nūrdyŋ, ılkı Bıregeidıŋ mümkın bolarlyq keskını bolyp tabylady. Nükte-absaliuttıŋ simvoly. ...Bır sanynan basqa barlyq san ataulynyŋ siiaqty Kındıkten de onyŋ jariialary(köresınderı) arqyly barşa ǧalam (zattar, närseler, tırşılık) paida bolǧan.» *(Qondybai S. Arǧyqazaq mifologiiasy Almaty «Daik-Press» 2004 47-b.) Sol siiaqty nükte, şeŋber-simvoldaryn sandyq simvoldarmen ūştastyruǧa bolady eken. «Būl jaǧdaida nükte ärqaşan da bır (1) sanymen simvoldanady da, şeŋber men säule bırden bastap şeksızdıkke deiıngı kez kelgen bütın sanmen simvoldana beredı. Miftık dästürlerde 1:3, 1:7, 1:9, 1:12 siiaqty araqatynastar(proporsiialar) qoldanylady...»(sonda-47) Osy negızde qarastyratyn bolsaq, geometriialyq nüktemen nemese arifmetikalyq bır (1) sanymen belgılengen simvol - dünienıŋ tüpkı negızı, ılkı uaqyt, uaqyttyŋ basy men aiaǧy bolyp şyǧady, iaǧni absaliuttık AQİQAT, bızdıŋ tanyp bıluımızge mümkın emes JARATUŞY ŪLY KÜŞ.
Qazaqtaǧy «bırlık» sözınıŋ maǧynasy aqyl-sanasy, arman-tılegı, maqsat-müddesı, oi-piǧyly, qam-qaraketı bır baǧytqa jūmyldyrylǧan adamdardyŋ, äleumettık toptyŋ, häm halyqtyŋ riiasyz toptasuyn bıldırse kerek. «Bırlık tübı-tırlık»-degen qazaq bır sanynyŋ toptastyruşy, bırıktıruşı küşıne ilanǧan jäne «Ekı aqqudyŋ bır basşysy bolady» dep soǧan moiyn ūsynǧan. Kielı sandardyŋ qazaq ūǧymyndaǧy qasietın zerttegen ǧalymdar , aitalyq K. Q. Rysbaeva bır sanynyŋ «qūdai, alla jaratuşy iem» sözderımen tırkesıp keletının aitady.*(Rysbaeva G. San esımderge bailanysty kulttık frazeologizmder. N.Sauranbaev jäne qazaq tıl bılımı Almaty. 2008.) Ärine onyŋ negızı de joq emes. VIII- ǧasyrdan bastap islam dının asyl dınımız dep qabyldaǧan ata-babalarymyz qasiettı qūrani kärimde taiǧa taŋba basqandai etıp uahi etılgen; «(Mūhammed) senen būrynǧy barlyq paiǧambarlardy: «Küdıksız. Menen basqa qūdai joq. Maǧan ǧana qūlşylyq qylyŋdar» degen uahimen jıberdık»- degen(Änbiia21/25) aiattardy jadyna toqyp öskendıgı belgılı. Olar Allany tumaǧan, tuylmaǧan jaratuşy jalǧyz(bır) küş dep tanydy. Iаǧni on segız myŋ ǧalamnyŋ, ǧarşynyŋ, adamdar men jyndardyŋ jalǧyz iesı, bır ǧana tıregı ol-Alla dep moiyndaldy. Sol siiaqty baiyrǧy köşpelıler üşın bır sanynyŋ ornyǧuyna islamǧa deiıngı kezeŋdegı Täŋırlık nanym-senımnıŋ aiyryqşa äserı boldy. Olar eŋ äuelı Täŋırı tüsınıgın qalyptastyryp, Köktegı bır Täŋırıge syiynǧany belgılı. Osylaişa Täŋırınıŋ bırlıgı türkılerdıŋ dünie tanymyndaǧy basty ölşemge ainaldy. VIII-ǧasyrdaǧy köne türkı jazbalarynda «Ūly Kök Täŋırı qoldaǧany» turaly mätınder bar. H-ǧasyrdaömır sürgen arab saiahatşysy İbn Fadlan «türıkterdıŋ qiyn-qystau şaqta «Bır Täŋırı» dep, basyn kökke qaratyp, mınäjat etkenderıne kuä bolǧanyn» jazyp qaldyrsy, HIII ǧasyrdaǧy batys saiahatşylary(Marko Polo, Plano Karpini) Joşy ūlsyndaǧy handardyŋ (Möŋke) «Bır Täŋırıge tabynatyndaryn» aitady. Olai bolsa bızdıŋ ata-babalarymyzdyŋ düniedegı «BIR» degen jasampazdyqty, onyŋ sipatyn, syryn äuelıde Täŋırınıŋ esımımen, onyŋ Ūly qūdyretımen tanyp bılgen. Türkılerdıŋ baiyrǧy tanymy boiynşa «Täŋırı» metafizikalyq kielı ūǧymmen fizikalyq älemnıŋ özara üilesımdılıktıŋ körınısı. «Joǧaryda Kqk Tıŋırı(Aspan) tömende Qara Jer» ūǧymy osynyŋ dälelı. Sol sekıldı Kün, Ai sekıldı aspan denelerı jalqy körınısı basty sebepterdıŋ de negızı boldy.
Bır sany eŋ äuelı Alla atauymen tırkesıp, Jaratuşy iemızdıŋ daralyǧynan habar beredı: «Bissimilla sözdı bastaiyn, bır Allaǧa tabynyp», «bır Alla özıŋ jar bola gör», «bır Alladan basqa senerım joq», «bır Alla qoldasyn», «bır qūdaidyŋ zaryn qylu», «Bır qūdaidyŋ didaryn sen körmeseŋ kım körer»(Būqar)t.b Jalǧyzdyq, jalqy degen sözder bır sanynyŋ maǧynasyn bıldıretını tüsınıktı. Jalǧyzdyq, jalǧyzsyrau –jeke tūlǧanyŋ belgılı bır sebeptermen äleumettık ortadan qol üzıp, oqşaulanǧan jaiynan habar beretın psihikalyq küi, tomaǧatūiyq ahual, därmensız hal, Mūndai situasiiany bıldıretın tūraqty tırkester, ädebi keiıpkerler, öleŋ joldary auyz ekı tılde, folklorlyq mūralarda, aqyndardyŋ öleŋ-jyrlarynda jiı kezdesedı:
A) «Jalǧyzdyq bır qūdaiǧa ǧana jarasqan», «ekı jarty bır bütın bolu», «jalǧyz şyqpa saparǧa, ökınışte qalarsyŋ», «jalǧyz jürıp jol tapqanşa, köppen bırge adas», «jalǧyz adam qorǧan emes, jalǧyz aǧaş orman emes», «jalǧyzdyŋ jary qūdai», «jalǧyzdyŋ ünı şyqpas, jaiaudyŋ şaŋy şyqpas», «atadan qalǧan qu jalǧyz», «jalǧyzǧa oi üiırsek» t.b
B) qazaq ertegılerınıŋ denı «Ertede bır bai bolypty, onyŋ bır ūly bır qyzy nemese bırbalasy bolypty nemese baiaǧy zamanda bır hannyŋ jalǧyz balasy bolypty...»-dep bastalatyny qalypty siujettık ekspozisiia. Epostyq jyrlarymyzdyŋ da basty qaharmandary bıreudıŋ jalǧyzy, jalqysy. Mysaly: Alpamys, Qobylandy, Qūbyǧūl, Er Keŋes, Bozmūnai, Qyz jıbek, Aqjünıs, Baian sūlu t.b Bır qūdaidyŋ nazary tüskedıkten būlardy perışteler, äulie-ämbielerdıŋ özı qoldap jüredı.
V) «İsataidan aiyrylyp, // jalǧyzdyqpen boldym dos.» (Mahambet) «Molasyndai baqsynyŋ//jalǧyz qaldym tap şynym.» «Düniede jalǧyz qalǧan adam-adamnyŋ ölgenı. Qapaşylyqtyŋ bärı sonyŋ basynda. Düniede bar jaman da köpte, bıraq qyzyq ta, ermek teköpte. Bastapqyǧa kım şydaidy? Soŋǧyǧa kım azbaidy?»(Abai) «Ekınıŋ bırı bolsam armanym ne// men qalǧan bır atanyŋ jalǧyzy edım.»(Mädi), «Jaryǧym-ai, deuşıedı ǧoi jalǧyzdyŋ jary qūdai»(Mūqaǧali)
Qazırgı qazaq tılındegı bır-bırınşı degen san esımder tūŋǧyş, alǧaşqy, bas, ülken, eŋ sekıldı syn esımderdıŋ, küşeitkış üsteudıŋ maǧynasyn bere alady. Atamyz qazaq bırınşı balany, iaǧni ülken balany «tūŋǧyş» dep atap, «tölımnıŋ basy, suymnyŋ tūnyǧy» dep älpeştegen, enşısın de erekşelep bergen. Abai Qūnanbaiūlyn qazaqtyŋ bırınşı aqyny demei, bas aqyny dep tanidy. Adamnyŋ eŋ dangöiın danyşpan, eŋ myqty paluanyn «tüie paluan», jylqynyŋ eŋ jüirıgın tūlpar, bürkıttıŋ eŋ alǧyryn qyran, ittıŋ eŋ şapşaŋyn tazy dep ataǧany tärızdı. Özge halyqtar siiaqty «bırınşı bolu» qazaq üşın de qadırlı. Qazaq alǧaşqyǧa, bır sözben aitqanda bırınşıge erekşe män bergen. Bırınşı ret...
- Ai jaŋasyn körgende «Ai kördım, aman kördım» dep sälem berse, kelınnıŋ alǧaşqy bosaǧa köruın tabaldyryq attady dep otqa mai qüiyp täu etkızgen.
- bolaşaq kelındı bırınşı köruge kelgende şymyldyǧyna ükı qadaǧan, körımdık sūraǧan.
- saiatşylyqūa şyǧudy «qansonar» dep atap, qanjyǧasy mailanyp qaitqan qūsbegı oljasyn basqaǧa bailaǧan, qūsqa ūstaǧan jemınen toiat qyldyrǧan.
- er balaǧa qūlyn nemese tai tartu etıp, ony «bäsıre» dep ataǧan. Jas balany aşamaiǧa otyrǧyzyp, şaşu şaşyp, auyl-üidı aralatqan.
- el jailauǧa qonǧan soŋ alǧaş ret bie bailaǧandy «qymyzmūryndyq» dep atap, körşı-qolaŋdy şaqyrǧan.
- jaqsy habarǧa süiınşı, jaŋa kiım, jaqsy zatqa körımdık sūraǧan häm ony tartynbai bergen.
