3 mausym künı düniejüzılık Attila künı dep jariialanǧanyn bılesız be? Osy rette bız ataqty Edıl patşanyŋ tarihyn egjei-tegjeilı zerttegen Qainar universitetınıŋ rektory, Qazaqstan Ūlttyq jaratylystanu ǧylymdary akademiiasynyŋ vise-prezidentı, akademik Erenǧaiyp Omarovpen äŋgımelesken bolatynbyz.
– Ataqty Attilanyŋ äskerı sonau Fransiiaǧa deiın jetken deidı? Osy ras pa?
– 1996 jyly Fransiiaǧa jol tüstı. Sol kezde bıraz fransuz ǧalymdarymen söilestım. Attilanyŋ Fransiiaǧa kelgenı, osy jerde äskerın aialdatyp, Atlantika mūhityna aiaǧyn juǧanyn äŋgımelep berdı. Baiqaisyz ba, mūnda da bızdıŋ, qazaqtyŋ saltyna jaqyn dästür bar. Babalarymyz beitanys jerge aldymen sol jerdıŋ suyn ışıp, betı-qolyn, kün jyly bolsa aiaǧyn juatyn edı ǧoi. Būdan syrt Fransiiada «Attila lagerı» atty jer atauy bar eken. Parijden şyǧysqa qarai 190 km jerde ornalasypty. Memlekettıŋ arnaiy qorǧauyna alynǧan būl jerde de boldyq.
– Ǧūndarda qala salu önerı qanşalyqty damydy osy?
– Attilanyŋ 14-şı atasy Taraz qalasyn salǧan degen derek bar. Attila zamanynda ǧūndar Edıl boiynda öz astanasy Balaŋjar (Qyzyljar, Ürjar ataulary siiaqty) qalasyn saldy. Rim imperiiasyna Adriatika teŋızınıŋ jaǧasynan Ravenna qalasyn da syi retınde ǧūndar salyp bergen. Ǧūndar qanşa jerden köşpelıı halyq bolsa da, olarda qala salu önerı jaqsy damyǧan. Qyzyǧy, ol zamanda salynǧan üilerdıŋ töbelerı kiız üi siiaqty döŋgelenıp kelgen. Mysaly, Ravenna qalasynda 8 qyrly biık bır mūnara bar.
Bır qyzyǧy, sonyŋ töbesı döŋgelek tastan oiylǧan kümbezben jabylǧan, al ışkı jaǧyna oiyp tūryp şaŋyraq beinesın salǧan. Bıle bılseŋız, bükıl Europaǧa ökşelı etık, şalbar, ertoqym, atpen soǧysu önerın (kavaleriia) üiretken osy – ǧūndar.
– Attila Europaǧa qandai esımmen tanys?
– Almaniia (Germaniia) men Skandinaviia tarihynda Etsel degen atpen belgılı. Slaviandarǧa Atyly esımımen tanys. Al vengerler de ony babamyz dep esepteidı. Attilanyŋ atalary bilık etken ǧūn taipalarynyŋ Batysqa joryǧy (IV ǧ.) halyqtardyŋ ūly qonys audaruyna türtkı boldy. Attila asa daryndy qolbasşy bolǧan. 443 jäne 448 jyly Attila äskerı quatty Şyǧys Rim imperiiasyna joryq jasap, ony tıze büktırdı. 452 jyly mümkındıgı bola tūra Rim qalasyn qiratqan joq. Mynaǧan nazar audarǧan jön: Ol jaulap alǧan qalalarda mädeni eskertkışterdı qiratuǧa jol bermegen. Būl turaly derek jetkılıktı. Europada korolderı balalaryn oǧan äskeri önerdı üirensın dep jıberıp otyrǧan. Osynyŋ nätijesınde, rysarlyq öner käsıbi deŋgeide qalyptasyp, sosloviege ainalǧan. Edıl patşa Europany Rim üstemdıgınen azat ettı, qūl ielenuşılıktıŋ joiyluyna äserın tigızdı.
– Baiqauymyzşa, soŋǧy jyldary Europada Attilanyŋ atyn erekşe ūlyqtap jatyr…Mūnyŋ sebebı nede?
– Ol ras. Soŋǧy jyldary Batysta Attila turaly eŋbekter qaita qaralyp, aqtau jūmystary jürude. Tıptı Vatikandaǧy älemdık deŋgeidegı mūrajaida Edılge arnalǧan ülken suret tūr. Katalaun şaiqasy bolǧan jerde biyl Attilanyŋ taǧy bır mūrajaiy aşyldy. Soǧan qaraǧanda, Europa Ūly dala perzentın Europa tarihynyŋ ainymas bölıgı retınde qarastyruǧa köşıp jatyr.
– Bızde qalai?
– Qazaqstanda Edıl patşaǧa arnalǧan ne bır mūrajai, ne bır eskertkış joq. Jalǧyz şara – Qazaqstan ūlttyq bankı Attilaǧa arnap kümıs teŋge şyǧardy. Qatelespesem, osydan 10 jyl būryn Almatydaǧy bır teatr orysşadan audarylǧan bır spektakl qoidy. Boldy.
Qalai bolǧan künde ataqty Edıl patşany ūlyqtauda Europa bızden ozyp tūr. Künı keşe ǧana Fransiianyŋ La Şepp qalasynda Attilaǧa biıktıgı 3 metr bolatyn eskertkış qoiyldy! Al 3 mausym künı düniejüzılık Attila künı dep jariialandy. Baiqasaŋyzdar, mūnyŋ bärıne Europa elderı mūryndyq boldy. Bız ünsız qaldyq.
– Attila özgelerge ideal boldy ma osy? Qalai bolǧan künde ol sol zamandarda teŋdesı joq örkeniettı qalyptastyrdy ǧoi?
– Ärine. Qytai Attilasy. Batystyq şyǧarmalarda «qytai Attilasy» atanǧan Liu Iýannıŋ ūly – Liu Sun; Nemıs Attilasy. HIH ǧasyrda Fransiia men Angliia Germaniiaǧa ökpelep, Bismarkty ǧūndar patşasy Attilamen salystyra bastady.
– Attila ölımınıŋ syry nede?
– Attilanyŋ ajaly – mūrnynan ketken qanǧa tūnşyǧyp ölgen. Qastandyq bolǧan joq. Keibır tarihşylar qalyŋdyǧy kınälı deidı, sebebı ol özınıŋ üilenu toiynda qaitys bolady. Aurudyŋ saldarynan jüikesıne salmaq tüsıp, nätijesınde mūrnynan qan ketıp, miyna qan qūiyluy da yqtimal. U berılıp, sodan öluı de joqqa şyǧarylmaidy. Sondai-aq, onyŋ özı nemese ainalasyndaǧylardyŋ Rimde taŋba qaldyrudy ūmytyp ketulerı de qatelık bolyp tabylady. Nemese aqyrǧy sätı kelıp, ömır jolynyŋ aiaqtaluy. Ol özıne ajaldyŋ jaqyn ekendıgın tüisıgımen sezgen bolar, mümkın, sol üşın de ömırden ketuın tıptı üilenu toiyn jasap, ädemı aiaqtaǧysy kelgen şyǧar. Onyŋ ömırden ötuı A.Toinbidıŋ örkenietter teoriiasynda aitylǧandai, josparlanǧan ketu siiaqty. Mūndai jaǧdai tarihta bolǧan. Uaqytyŋ tereŋıne müldem üŋılıp te kerek emes, ondailar bızdıŋ zamandastarymyzdyŋ arasynda da kezdesedı. Būǧan şyndyqqa janasatyn mynadai mysaldar keltıruge bolady. Sonyŋ bırı belgılı qazaq tarihşysy, aǧartuşy, tereŋ dıni oişyl, jazuşy jäne aqyn HIH-HH ǧasyrlarda ömır sürgen MäşHür Jüsıp-Köpei 73 jasynda ömırden ötken. Osy atamyz özınıŋ qaituyn 1 jyl būryn bılgen jäne de öz asyn özı közı tırısınde berıp ketken eken deidı.
– Attilany jeŋılıp körmegen qolbasşy dep aita alamyz ba?
– Şynymen de közı tırısınde jeŋılıs tappaǧan. Ol tırı künınde mäŋgı ölmeitınder qatarynan sanalǧan. Oǧan bırneşe märte qastandyq jasalǧanmen, bärı de sätsızdıkke ūşyraǧan. Katalaun dalasyndaǧy şaiqas kezınde jaudyŋ ışıne kırıp ketıptı, sonda oǧan jebeler būrşaqtai jauǧan kezde, bırde bırınıŋ oǧan darymaǧanyn öz adamdary da, jaulary da körgen dep aitady. Oǧan qarai zuyldap kele jatqan jebeler Attilaǧa taiap kele, öz baǧyttaryn özgertken. Mūndai jaǧdai tarihi epikalyq Alpamys batyr men aŋyzdy tūlǧa Qorqytta da bolǧan. Būl mälımetter bızge aŋyz türınde jettı. Attilanyŋ jeŋılmeitındıgı turaly taǧy mynadai aŋyz bar. Mal baǧyp jürgen bır baqtaşy qarasa, bır siyry aqsap jür eken. Nege aqsap qaldy eken dese, jerden şyǧyp tūrǧan bır semserge şalynypty. Künnıŋ közıne şaǧylysyp tūrǧan asyl semserdı Attilaǧa äkelıp tapsyrady. Sodan bastap Attila eşqaşan jeŋılıstıŋ aşy dämın tatpaǧan deidı. Aŋyzdar joq jerden şyqpaidy, äiteuır bır şyndyq bar ǧoi tübınde. Osyndai aty aŋyzǧa ainalǧan Attila siiaqty tarihi tūlǧamyzdy qasterleuımız kerek.
– Äŋgımeŋızge rahmet!
Sūhbattasqan Toqtarälı TAŊJARYQ, dalanews.kz
