Resei Ukraina jerın basyp alǧannan keiıngı bıtımge baǧyttalǧan äreket qanşalyqty jemıstı bolady? Ara jıgı ajyraǧan taraptardyŋ endıgı qadamy qandai? Qazaqstanǧa, aimaq elderıne äserı qandai? Ukraina soǧysy jaily sūraqtarǧa sarapşy jauap beredı.
Resei äskerınıŋ Ukraina jerıne basyp kırgenıne 3 jyl toldy. Osy 3 jylda Ukraina äskerı men halqy basqynşylarǧa qarsy küş bırıktırıp, älemnıŋ ekınşı äskerı sanalatyn Reseige tegeurındı qarsylyq körsettı. Kremldıŋ «Ukraina jerın 3 künde alamyz» degen propagandasy jelge ūşty. Osydan tuyndaǧan sūraqtarǧa saiasattanuşy Nūrbolat Nyşanbai jauap berdı.
– Būl soǧystaǧy eŋ basty nazar audaratyn tūs dep nenı aitasyz?
– Soǧystyŋ alǧaşqy ekı aiyna erekşe nazar audaruymyz kerek. Sebebı 2022 jyldyŋ aqpan men säuır aralyǧynda Resei tarapy tolyqtai şabuylǧa şyqqan bolatyn. Sol kezde ie bolǧan 19,6 Ukriananyŋ jerı sol küiınde qaldy. Iаǧni, 2022 jyldyŋ säuırınen keiın, territoriialyq auqymdy aimaqqa yqpal ete almady. Qazır Reseidıŋ baqylauynda 6 mlnǧa juyq halyq tūratyn Ukrainanyŋ 20 paiyzdyq territoriiasy bar.
Odan keiıngı kezeŋderdıŋ bärı bırqalypty ekı taraptyŋ bırdei jasaǧan şabuyl - qorǧanysymen jalǧasyp tūr. Soǧys sozylǧan saiyn ekı taraptyŋ maqsaty aiqyn bolmai barady. Mäselen, Resei qazır soǧysty bastaǧandaǧy äu bastaǧy maqsatyn ūmytyp qaldy dese de bolady. Äuelde Resei Ukrainanyŋ NATO äskeri odaǧyna kırmeuın talap etıp jäne orys tıldı azamattardy qoldau sekıldı ūrandarmen Ukraina jerıne kırse, qazırgı taŋda olardyŋ maqsattary özgerıp jatyr. Tıptı eŋ bırınşı ailarda Ukraina jerıne şabuyldy soǧys dep atamai, arnaiy äskeri opperasiia dep ataǧan bolatyn. 2023 jyldan bastap qana soǧys degen etapqa öttı.
Keiın Baiden äkımşılıgı aşyqtan-aşyq Ukrainany qoldauǧa köşıp, Ukraina äskerı Kursk oblysyna şabuyl jasap jäne Soltüstık Koreianyŋ 11 myŋ äskerı kırgen kezde Resei üşın soǧys kezeŋıne öttı desek bolady.
Būl soǧystyŋ qorytyndy kezeŋı turaly aituǧa älı erte. Desek te Amerikada jaŋa prezidenttıŋ bilıkke keluı būl soǧystyŋ taǧdyryna da äser etıp otyr. Qazırgı taŋda Ukraina prezidentı Vladimir Zelenskii bır tarappen qarumen soǧysyp jatsa, ekınşı tarappen aqparattyq maidanda soǧysyp jatyr. Jalpy osy 3 jyldyq soǧys eşkım boljap bılmegen kezeŋ-kezeŋmen damyp kele jatyr. Bıraq qazırgı taŋda bızdıŋ anyq körıp otyrǧanymyz, Amerika tarapy Ukrainada prezident sailauyn ötkızudı talap etıp otyr. Mäsele prezident sailauynda emes, Tramp äkımşılıgı üşın eŋ basty mäsele Zelenskiiden qūtylu bolyp otyr. Menıŋ oiymşa, būl – Reseidıŋ Europadaǧy yqpalyn artyru üşın bolyp jatqan müddeler qaqtyǧysy.
– Ukraina jerınde ötıp jatqan soǧys Qazaq elıne nenı tüsındırdı nemese tüsındıruı kerek dep oilaisyz?
– Resei men Ukraina soǧysy Qazaq elıne ǧana emes, aimaqtaǧy postkeŋestık elderdıŋ bärıne sabaq bolǧandai. Menıŋ oiymşa, būl oqiǧadan är memleket özıne tiımdı sabaq alyp, basqalardyŋ qatelıgın qaitalamau kerek. Men osy rette Baltyq elderınıŋ saiasatyna erekşe nazar audarǧym keledı. Qazaqstan Baltyq elderınıŋ täjıribesın eskeruı kerek. Atalǧan memleketter Resei gazynan bas tartyp otyr. Olar özderınıŋ bailanysyn Reseimen şort kestı desek te bolady.
Al Qazaqstan alyp derjavalarǧa iek artpaitynyn jäne olarǧa senımnıŋ negızsız ekenın sezıngendei boldy. Menıŋ oiymşa, Qazaqstan 1990 jyldardan berı jalǧastyryp kele jatqan köpvektorly balansqa negızdelgen saiasatyn jalǧastyra beredı. Sebebı osy soǧys köpvektorly saiasattyŋ tiımdılıgın körsettı. Ekınşıden, alyp deŋgeidegı derjavalarǧa emes, orta deŋgeilı memlekettermen bailanysty arttyrudy tüsındırdı. Qalai bolǧanda da orta derjavaly elder, iaǧni mūnai eksporttaityn jäne ekonomikalyq tūrǧydan orta yqpalǧa ie elderdıŋ qandai da bır qaqtyǧysta beitarap qaluǧa mümkındıgı jetedı. Bır sözben aitqanda Qazaqstan üşın öŋırdegı derjavalarmen jūmys jasauda būl soǧys sabaq bolyp jatyr.
– Qazırgı taŋda soǧysty aiaqtau kelıssözı turaly kelıssözder jürgızılıp jatyr. Resei men Ukriananyŋ soǧysy qalai aiaqtaluy mümkın?
– Qazırgı taŋda kelıssözder turaly naqty bır närse aitu qiyn. Sebebı boljamdardyŋ özı bır-bırıne qarama-qaişy bolyp jatyr. Bıraq myna bır dünie aiqyn bolyp kele jatyr. Amerika men Europanyŋ Ukraina boiynşa ūstanymy ekıge bölındı. Būl – aqiqat. Sebebı Miunhen qauıpsızdık konferensiiasynda AQŞ-tyŋ vise-prezidentı Venstıŋ Europa elderıne qarata aitqan syndary soŋǧy 50 jyldaǧy transatlantikalyq bailanystyŋ arasyna syzat tüsırdı.
Menıŋ oiymşa, Ukraina özınıŋ aldaǧy uaqyttaǧy baǧyt-baǧdaryn anyqtady. Aldaǧy uaqytta ol Europa elderı sekıldı damyǧan memleketke ainalǧysy keledı. Ūlybritaniia, Germaniia, Fransiia sekıldı memlekettermen bailanysyn odan ary qarai arttyra beretın bolady. Al Europada Amerikanyŋ yqpaly tömendeidı.
Būl soǧysta orasan zor şyǧyn şyǧarǧan Resei simvolikalyq tūrǧydan jeŋıspen şyqqysy keledı. Menıŋ oiymşa, ekı tarapqa da tiımdı ssenarii bar. Ukrainaǧa Europa tarapynan qauıpsızdık kepıldıgın bere otyryp, territoriialyq bölınıstı qazırgı aimaq deŋgeiınde şeşu bolyp otyr. Sonymen qatar Kievtı NATO-ǧa qosylmaityndai etıp qūjatqa qol qoidyru jaǧy qarastyrylady. Sebebı NATO-ǧa müşe memleketter arasynda daǧdarys bar. Amerika men Europa elderınıŋ ışınde jaŋa müşelerge degen ortaq tüsınık bolmai tūr. Sondyqtan qazırgı taŋda NATO-ǧa jaŋa müşe qabyldanady degenge senu qiyn.
– Zelenskii «Qauıpsızdık kepıldıgın berse, prezidenttık qyzmetımen ketemın» dep jatyr. Qauıpsızdık kepıldıgı degendı naqty tüsındırıp berıŋızşı. Onyŋ ışıne ne kıredı?
– İä, rasynda Vladimir Zelenskii qauıpsızdık kepıldıgın köp talap etıp jatyr. Bıraq būl qauıpsızdık kepıldıgı degenımız – Budapeşt kelısımındegı qūjat pa nemese jaŋadan äskeri baza qūru jüiesı me? Menıŋ oiymşa, qauıpsızdık kepıldıgı jönınde taraptardyŋ közqarasy ärtürlı sekıldı.
Negızı qauıpsızdık kepıldıgı degenımız – Oŋtüstık Koreia men Soltüstık Koreia arasyndaǧy äskerilengen qauıpsızdık aimaǧyn qalyptastyruǧa baǧyttalǧan äreketter. Būl degenımız – Resei men Ukrainanyŋ şekarasyna Europanyŋ äskerı kelıp, bıtımgerşılık missiia atqaruy mümkın. Iаǧni, Zelenskii BŪŪ äskerımen bırtūtas aimaq qalyptastyrudy qalap otyr. Sebebı 2014 jyly bastalǧan soǧys 10 jyldan astam uaqyt boiy sozylyp kele jatyr. Aldaǧy uaqytta qandaida bır qaqtyǧys qaitalanbau üşın būl mäselenıŋ maŋyzy zor.
Bır sözben aitqanda äskeri qauıpsızdık degenımız – beitarap aimaq qalyptastyru bolyp otyr. Şekara aimaǧyna Germaniia, Fransiia, Ūlybritaniia, Türkiia jäne BŪŪ äskerı baryp ornalasuy mümkın. Osy äsker Ukraina jerındegı tynyştyqty qamtamasyz etuı tiıs.
