Amerika bilıgıne Donald Tramp kelgelı Ukrainada bıtım ornatuǧa ümıt oianǧanymen, senım aqtalmai tūr. Müdde qaişylyǧy da şeşılmedı. Tramptyŋ Ukrainada közdegenı ne edı?
AQŞ prezidentı Donald Tramp Ukraina prezidentı Vladimir Zelenskiidıŋ jūma künı Vaşingtonǧa sapary kezınde AQŞ pen Ukraina arasynda «sirek jer metaldary» turaly kelısımge qol qoimaq edı. Alaida kezdesu söz talastyrumen aiaqtalyp, eşqandai qūjatqa qol qoiylmady.
Tramp osy kezdesu aldynda kelısım jasaspaiynşa, Kievke soǧysta qoldau körsetuden bas tartqan.
Ukrainada sirek metaldary men maŋyzdy mineraldardyŋ ülken qory bar. Bıraq olardyŋ köpşılıgı Resei äskerınıŋ baqylauyndaǧy aumaqtarda ornalasqan. Tramptyŋ aituynşa, Ukraina būl resurstardy AQŞ-qa berse, el basşylyǧy Reseige qarsy soǧysta qoldaudy jalǧastyrmaq.
«Men sirek jer metaldarynyŋ şamamen 500 mlrd dollarlyq ekvivalentın alǧym keletının aittym jäne olar būǧan kelısım berdı», - degen Tramp 10 aqpanda Fox News tılşısı Bret Baierge bergen sūhbatynda.
Vladimir Zelenskii būl äŋgımenı «baisaldy emes» dep atap, eldı sata almaitynyn aitty. Alaida, AQŞ-tyŋ Kievke qatysty ūstanymy barǧan saiyn qataŋdaǧannan keiın onyŋ pıkırı özgere bastady.
26 aqpan künı kelısımge qatysty pıkır bıldırgen Zelenskii AQŞ-tyŋ Ukrainaǧa kömektı jalǧastyruy basty mäsele ekenın atap öttı. Onyŋ aituynşa, mineraldarǧa qatysty aldyn ala kelısım – tek bastama jäne ol ülken jetıstıkke ainaluy mümkın.
Tramptyŋ ūsynysy AQŞ üşın Ukraina aumaǧyndaǧy paidaly qazbalardyŋ maŋyzdylyǧyn körsetedı. Bıraq būl resurstar ne üşın qajet jäne olar AQŞ-qa qandai paida äkeluı mümkın?
SİREK METALDAR DEGEN NE?
Sirek metaldar – zamanaui tehnologiialar men öndırıs üşın maŋyzdy 17 elementtıŋ toby. Olar smartfondar, kompiuterler, medisinalyq jabdyqtar jäne basqa da köptegen qūrylǧylardy jasau üşın qoldanylady. Sc — skandii, Y — ittrii, La — lantan, Ce — serii, Pr — prazeodim, Nd — neodim, Pm — prometii, Sm — samarii, Eu — evropii, Gd — gadolinii, Tb — terbii, Dy — disprozii, Ho — golmii, Er — erbii, Tm — tullii, Yb — itterbii, Lu — liutesii tärızdı elementter sirek metaldar tızbegın qūraidy.
Būl mineraldardy sirek dep ataityn sebebı olardy tabiǧatta taza küiınde tabu qiyn. Sirek metaldar köbıne torii, uran siiaqty radioaktivtı elementtermen bırge kezdesedı. Olardy bölıp alu köp mölşerde uly himikattardy qajet etetındıkten, ken öndıru prosesı qymbatqa şyǧady.
UKRAİNADA QANDAI MİNERAL BAR?
Ukrainada Europalyq Odaq «maŋyzdy şikızat» dep anyqtaǧan 30 elementtıŋ 21-ı kezdesedı. Būl älemdık qordyŋ şamamen 5 paiyzyn qūraidy.
Elementterdıŋ negızgı kenı Ukrainanyŋ kristaldy massivınıŋ oŋtüstıgınde, äsırese Azov teŋızınıŋ astynda tübınde ekendıgı aitylady. Qazırgı uaqytta būl aumaqtardyŋ basym bölıgı Reseidıŋ baqylauynda. Degenmen Ukrainada älı de Orta Pobuje, Kiev, sondai-aq Vinnisa jäne Jitomir oblystaryna qatysty äleuettı jobalar bar.
Sarapşylardyŋ aituynşa, Ukrainada köptegen geologiialyq nysandar anyqtalǧanymen, olardyŋ barlyǧy bırdei ken ornyna ainala bermeidı. Eger paidaly qazbalardy öndıru ekonomikalyq tūrǧydan tiımdı dep tanylsa ǧana olardy tolyqqandy igeruge mümkındık tuady.
«Būl jerlerde paidaly qazbalar bar ekenı anyq. Bıraq olardyŋ şynymen de igeruge laiyqty ekenın däleldeu üşın älı köp zertteu qajet» - deidı Benchmark Mineral Intelligence kompaniiasynyŋ ökılı Adam Vebb.
Forbes Ukraina basylymynyŋ mälımetınşe, Ukrainadaǧy paidaly qazbalardyŋ 70 paiyzǧa juyǧy Donesk, Dnepropetrovsk jäne Lugansk oblystarynda ornalasqan. Būl jerlerdıŋ köp bölıgı qazırgı uaqytta Reseidıŋ baqylauynda.
Sonymen qatar, Ukrainada sirek metaldarynan bölek, litii siiaqty maŋyzdy mineraldardyŋ da qory bar. Ukraina ükımetınıŋ derekterıne süiensek, eldegı litii qory şamamen 450 000 tonnany qūraidy.
Ukrainada litii öndıru älı bastalǧan joq, bıraq ony igeru josparlanyp otyr.
Qazırgı uaqytta Resei Donesk oblysyndaǧy Şevchenkovskoe jäne Berdiansk audanyndaǧy Krutaia Balka litii ken ornyn baqylauda ūstap otyr.
Al Kirovograd oblysyndaǧy ken orny – Ukraina qaramaǧynda.
AQŞ sirek metaldar men maŋyzdy mineraldardy öndırudı baqylauǧa erekşe qyzyǧuşylyq tanytuda. Oǧan sebep būl salada Qytaimen bäsekelestık küşeiıp keledı.
Soŋǧy jyldary Qytai sirek jer metaldaryn öndıru jäne öŋdeu boiynşa köşbasşy elge ainaldy. Qazır onyŋ ülesı älemdık öndırıstıŋ 60-70 paiyzyn, al qaita öŋdeu quatynyŋ paiyzynyn qūraidy.
MİNERAL NE ÜŞIN KEREK?
AQŞ-tyŋ būl resurstar boiynşa Qytaiǧa täueldı boluy Tramp äkımşılıgın alaŋdatuda. Öitkenı būl ūlttyq qauıpsızdık pen ekonomikalyq tūraqtylyqqa äser etedı. Sirek metaldar elektromobilderden bastap äskeri tehnikaǧa deiıngı köptegen joǧary tehnologiialyq qūrylǧylardy jasau üşın qajet.
Tramp jaŋartylatyn energiia közderınen bas tartyp, otyn-şikızat öndırısın keŋeitudı josparlap otyr. Sol sebeptı ol taza energiiaǧa köşu üşın maŋyzdy mineraldardy qai jerden bolsa da alǧysy keledı.
Būl paidaly qazbalar tek jasyl energiia üşın ǧana emes, äskeri jäne navigasiialyq jabdyqtar, äsırese jasandy intellekt (Jİ) derekterın öŋdeu ortalyqtary üşın de asa qajet.
Būǧan deiın Tramp elde jasandy intellekt infraqūrylymyn keŋeitu josparyn jariialaǧan. Būl üşın öte köp mölşerde mys, kremnii, palladii jäne sirek jer metaldary qajet.
Alaida qazırdıŋ özınde kerek mineraldardyŋ jetkızıluı azaia bastaǧan. Sondyqtan älemde taza energiia salasynyŋ damuy baiaulap keledı.
QYTAIDAN QALMAUDYŊ QAMY
Halyqaralyq jaŋartylǧan energiia közderı agenttıgınıŋ mälımetınşe, Qytai ondaǧan jyldar boiy qaita öŋdeu tehnologiialary men täjıribesın jetıldırgen. Qazır olar tabiǧi grafit pen disprozii jetkızılımınıŋ 100 paiyzyn, kobalttyŋ 70 paiyzyn, sondai-aq öŋdelgen litii men marganestıŋ 60 paiyzǧa juyǧyn baqylaidy.
Sonymen qatar, Pekin Afrika, Aziia jäne Oŋtüstık Amerikadaǧy ırı ken oryndaryna ie bolyp, älemdegı negızgı metaldarǧa qataŋ baqylau jasap otyr.
AQŞ Kongresınıŋ Qaruly küşter jönındegı komitetı Baiden bilıgı kezınde Qytaidyŋ jahandyq jetkızu jüiesındegı yqpaly küşeiıp kele jatqanyn aityp, AQŞ özıne qajet maŋyzdy mineraldardy özı öndıruı kerek ekenın mälımdegen. Al Tramp äkımşılıgı Ukraina men Grenlandiiany osy mineraldardy aluǧa bolatyn aimaqtar retınde qarastyryp otyr.
