El qalalaryndaǧy köşe ataulary men daladaǧy jer-su ataularynda äielderge köp oryn berılmegen. Baryn sanamalap körgende, onyŋ ışınde aŋyzǧa ainalǧan, nemese jeke basty därıpteu belgısındei ataular da kezdesetını baiqalady.
Qazaq dalasy keŋ bolǧanmen qalalaryna äielder qūrmetıne berılgen köşe atauy az. Türlı-türlı taular, tarihy mol jer-sular köp. Olardyŋ qanşasynda äiel, qyzdar atalady? Solardy sausaqpen sanap, saralap kördık. Sonyŋ negızgılerın ataǧanymyzben, naqty sandar kesımdı emes, salystyrmaly ekenın aitqymyz keledı.
NEGE ÄIELDER QŪRMETINE ATALǦAN KÖŞE ATAUY AZ?
Qazaqstannyŋ köp qalasynda kezdesetın köşenıŋ bırı – 8 nauryz. Al osy kündı mereke ainaldyrǧan äiel-analardyŋ esımıne berılgen köşeler bar ma?
Almaty qalasynda analardyŋ esımımen atalatyn tek 20-ǧa juyq köşe kezdesedı. Sonyŋ bırı Baljan Böltırıkova esımıne berılgen. Ol Syrtqy ıster ministrı bolǧan tūŋǧyş äiel. Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ mınberınen baiandama jasaǧan alǧaşqy qazaq qyzy. Ataqty diplomat Genri Kissindjer özınıŋ memuarynda Baljan Böltırıkovany bılıktı diplomat dep jazady.
Taǧy bırı KSRO Halyq ärtısı, opera änşısı Roza Jamanovaǧa arnalsa, endı bırıne qazaqtyŋ belgılı aqyn qyzy, audarmaşy, Qazaqstannyŋ halyq jazuşysy, Qazaqstan Respublikasy Memlekettık syilyǧynyŋ laureaty Märiiam Hakımjanovanyŋ esımı berılgen.
Al Fading.tse paraqşasynyŋ jürgızgen zertteulerıne köz jügınsek, Astana qalasynda 2000-ǧa juyq köşe ataulary bar eken, sonyŋ 400-ge juyǧy er adamdar qūrmetıne qoiylsa, tek qana 39 köşe äiel adamdarynyŋ qūrmetıne qoiylǧan. Būl degenımız 2 paiyz ǧana. Köşe ataulary köbıne epos, aŋyz, qasiettı äiel keiıpkerlerıne ne äiel obrazyndaǧy poetikalyq ataularǧa berılgen. Al, naqty tarihi tūlǧaǧa qatysty äiel ataulary berılgen köşeler öte az.
Fading.tse Astanadaǧy äiel köşe ataularyn 5 kategoriiaǧa bölıp qarastyrǧan.
Ǧylym jäne mädeniet qairatkerlerı – 14, «Halyq anasy» jäne epos keiıpkerlerı – 13, äiel esımderı men beinelerıne bailanysty jalpy ataular – 5, soǧys batyrlary – 5, saiasi qairatkerler – 2.
Äiel ataularyna berılgen köşeler qalanyŋ şetkerı aimaqtarynda nemese ekınşı tiptegı köşe ataulary eken. Äiel atauyna berılgen bırde-bır daŋǧyl joq.
Aqtöbe qalasynda qyz-kelınşekterdıŋ atymen atalatyn bar bolǧany on şaqty köşe bar. Olardyŋ eŋ ülkenı Äliia Moldaǧūlova, Ǧaziza Jūbanova, Mänşük Mämetova atynda.
Osydan bırneşe jyl būryn şahardaǧy atausyz köşenıŋ bırıne qazaqtan şyqqan tūŋǧyş äiel-därıgerı Aqqaǧaz Dosjanovanyŋ esımı berıldı. Būl köşede medisina universitetı ornalasqan.
Oral qalasynda elge eŋbegı sıŋgen analarymyzdyŋ atymen atalatyn 12 köşe bar. Al elımızdıŋ ortalyǧy Qaraǧandy qalasynda barlyǧy 700-den astam köşe bar. Sonyŋ tek 13-ı ǧana qyz-kelınşekterdıŋ esımımen atalady.
Baiqaǧanymyzdai, qazaq qyzdarynyŋ esımı berılgen köşeler de öte az.
ŪLY DALA ANALARY
Kenesary hannyŋ qaryndasy, Äbılqaiyr hannyŋ jary, kömekşı-keŋesşısı bolǧan batyr äiel Bopai hanymdy estıgenderıŋız bolar. Maŋǧystau oblysy Qaraqiia audany, Bolaşaq auyldyq okrugınde däl osy arudyŋ atyna berılgen auyl bar. Aqyly men parasaty, bilıgı men bedelı jarasqan Bopai hanym han qaitys bolǧan soŋ da el basqaruda aituly şeşımderge, mämılelerge qol jetkıze alǧan. Osylaişa, erı men elın qūrmettegen Bopai hanymnyŋ atyna berılgen auyl 2012 jyly temır jol stansiiasynyŋ bazasynda qūrylǧan.
Sondai-aq, tarihşy Temırǧali Arşabekovtıŋ aituynşa, Bopai hanşanyŋ esımıne berılgen asu da bar.
“Qarqaraly qalasynan oŋtüstık baǧytta, şamamen 25-30 şaqyrym jerde ornalasqan Bopai hanşa asuy bar. Taudyŋ asuyn qazaq halqynyŋ bedeldı hanymy, Kenesarynyŋ qaryndasy, Äbılqaiyrdyŋ jarynyŋ qūrmetıne ataǧan. Bızge tarihtan belgılısı – ol osy jerden zeket salyǧyn jinaǧan”,- deidı tarihşy.
Temırǧali Arşabekov Qaraǧandy oblysy Nūra audanynda Barşyn qyzdyŋ esımıne berılgen auyl baryn da aitady.
Sondai-aq, Syrdariianyŋ tömengı aǧysy maŋynda, Qyzylordanyŋ oŋtüstık-batysynda 25 şaqyrymdai jerde Barşynkent (Syrlytam, Qyzqala, Qyşqala) atalatyn ortaǧasyrlyq qala orny bar. Mūny arheologtar Alpamys batyrdyŋ jary Gülbarşynnyŋ esımımen bailanystyrady. Qalaşyqtyŋ moŋǧol şapqynşylyǧy kezeŋınde eŋ ırı sauda-sattyq ortalyǧy bolǧany aitylady.
Barşynkent qalasynyŋ erekşelıgı – Gülbarşyn sūluǧa arnap salynǧandyǧy. Al, taǧy bır nūsqada «oǧyz aqsüiekterınıŋ ökılı Barşyn sūlu Syrdariianyŋ tömengı boiyndaǧy qalany öz esımımen ataidy» delıngen. Osydan soŋ «Qyzqala» atauy şyqqan desedı. Aŋyz boiynşa Syrdariianyŋ oŋtüstık jaǧasyndaǧy Kökkesene de Barşyn sūludyŋ qūrmetıne salynǧan. Būl äieldıŋ atymen atalǧan, türkı tektes halyqtar mekendegen jerdegı bırden-bır qala bolǧan.
XIX ǧasyrdaǧy qazaq äielderınen şyqqan qoǧam qairatkerı, Abylai hannyŋ kelını, Uäli hannyŋ äielı, Şoqan Uälihanovtyŋ äjesı Aiǧanymnyŋ da esımıne berılgen auyl bar. Älemnıŋ bes tılın meŋgergen Aiǧanym hanşanyŋ qūrmetıne qoiylǧan eldı meken Almaty oblysy, Talǧar audanynda ornalasqan.
BATYR QYZDAR ESIMI
Auyl atauyn alǧan qyzdardyŋ bırı - keŋes mergenı, efreitor Äliia Moldaǧūlova. Ekınşı düniejüzılık soǧysqa 2 Baltyqjaǧalauy maidanynda, 22 äskerdıŋ 54 arnaiy atqyştar brigadasyn qūramynda qatysty. Arudyŋ esımı özınıŋ tuǧan jerı Aqtöbe oblysy Qobda audany, Būlaq auyldyq okrugındegı auylǧa berılgen.
Äliia auyly audan ortalyǧy – Qobda auylynan soltüstık-şyǧysqa qarai 37 şaqyrymdai jerde ornalasqan.
Däl sol sūrapyl maidanda erlıktıŋ öşpes ülgısın körsetken qazaqtyŋ qaitpas qaisar qaharman qyzy, äigılı pulemetşı Mänşük Mämetovanyŋ da atyna berılgen auyl bar. Ol — Aqmola oblysy, Mänşük Mämetova auyldyq äkımdıgı ortalyǧynda ornalasqan.
Audan ortalyǧy – Aqmol auylynan oŋtüstıkke qarai 37 şaqyrymdai, Samarköl kölınıŋ batysynda 1,5 şaqyrymdai jerde ornalasqan.
Ekınşı düniejüzılık soǧysta erlıgımen közge tüsken qazaqtyŋ ūşqyş qyzy Hiuaz Dospanovanyŋ da tuǧan jerı Atyrau oblysy Qūrmanǧazy audany, Jaŋatalap auyldyq okrugınıŋ ortalyǧyndaǧy auylǧa esımın berdı.
Audan ortalyǧy Qūrmanǧazy auylynan batysqa qarai 16 şaqyrym jerde Edıl özenınıŋ Kaspii teŋızıne qūiatyn tarmaqtary aralyǧynda ornalasqan. Hiuaz auylynyŋ tarihy HVIII ǧasyrdan bastalady. Būryn būl jer «Darhan» dep atalǧan. Mūnda qonystanǧan tūrǧyndar negızınen mal ösıru, sauda-sattyqpen, egın şaruaşylyǧymen ainalysqan. Hiuaz auylynyŋ qaq ortasymen Şaron özenı ötedı. Sondai - aq soltüstıgınde ülken jäne kışı «Darhan» kölderı bar.
Qazaqtyŋ batyr qyzdaryna eldıŋ basqa da aumaqtarynda eldı-meken, mektep ataulary köptep kezdesedı.
HALYQ EMŞISINE ARNALǦAN
Qazaq arularynyŋ atyna berılgen jer-su attarynyŋ tızımın Ümıt apa auyly jalǧastyrady. Esımı köpke belgılı bolmasa da, Pavlodar oblysy Pavlodar audany, Michurin auyldyq okrugı qūramynda osyndai auyl bar. Būl 2018 jylǧa deiın – Beriozovka atalǧan.
Auyldyŋ atauy halyq arasynda ülken qūrmetke ie bolǧan halyq emşısı Subotylova Ümıttıŋ esımı berılgen.
Ol 1929 jyly 1 mausymda Pavlodar oblysy Lebiaje audany Kort auylynda (qazırgı Aqquly audany Merǧalym auyly) düniege kelgen. 1986 jyldan bastap dästürlı emes emdeu ädısterımen ainalysa bastady, alǧaşqy uaqytta jaqyn adamdary ǧana em qabyldasa, keiınırek Pavlodar men Qazaqstannyŋ basqa da aimaqtarynan, sonymen qatar Resei jäne Germaniia elderınen adamdar legı kele bastaǧan.
Ümıt apa halyq arasynda ülken qūrmetke bölengen. Halyq emşısı bolyp qyzmet atqarǧanda Qazaqstan Respublikasynyŋ Densaulyq saqtau Ministrlıgınıŋ lisenziiasy men sertifikaty bolǧan. Közı tırısı kezınde audan, oblys balalar üilerıne, az qamtylǧan otbasylarǧa qaiyrymdylyq jäne demeuşılık kömek körsetıp tūrǧan.
ANASYN QŪRMETTEU ME, ÄLDE BALASYN DÄRIPTEU ME?
2017 jyly Jambyl oblysy Qordai audany Qasyq auylynyŋ atauy Qazaqstannyŋ sol kezdegı prezidentı Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ anasynyŋ qūrmetıne "Äljan ana" dep özgertılgen. Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ anasy Äljan Jatqanbaeva 1910 jyly däl osy jerde, Qasyq auylynda düniege kelgen.
Qasyq auyldyq okrugınıŋ atauyn "Äljan ana" dep özgertu turaly tūrǧyndar jiyn ötkızıp, bır auyzdan kelısken körınedı. Būl turaly äkımdık resmi saityna jiynnyŋ hattamasyn jariialaǧan bolatyn.
Retı kelgende Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ mınberınen baiandama jasaǧan alǧaşqy qazaq qyzy, joǧaryda aty atalǧan Baljan Böltırıkova da osy Qasyq auylynda düniege kelgen.
Nazarbaev bilıkten ketkende el astanasynyŋ aty da auysyp, az uaqyt Nūrsūltan qalasy atanǧany belgılı. Alaida Qaŋtar oqiǧasynan keiın elorda qaitadan Astana atauyn ielengen. Degenmen Nazarbaev bilıkte otyrǧan kezde anasynyŋ qūrmetıne atalǧan auyl atauy sol küiı qaldy. «Äljan ana» atauy Nazarbaevtyŋ anasynyŋ qūrmetıne ataldy degenmen, būl Nazarbaevtyŋ jeke basyn ūlyqtaudyŋ belgısıne, därıpteuge köbırek ūqsaityny jasyryn emes.
AŊYZǦA AINALǦAN ATAULAR
Jer-su atauyna “äje”, “ana”, “kelın”, “qyz” syndy statustary qosa atalatyn ataular da kezdesedı.
Mäselen, Qyzylorda oblysy Jaŋaqorǧan audanynda Kelıntöbe degen auyl bar. Audan ortalyǧy – Jaŋaqorǧan kentınen oŋtüstık-şyǧysqa qarai 70 km jerde, Syrdariia özenınıŋ sol jaǧalauynda, sarsazan, qamys, qūraq ösken sūr, sortaŋdy sūr topyraqty şöldık beldemde ornalasqan. Irgesı 1964 jyly Tügısken alqabyn igeruge bailanysty Kelıntöbe kanalyn salu kezınde qalanǧan. Atauyna kelsek, aŋyz bar.
Qalmaq şapqan zaman bolsa kerek. Er azamattar jau qolynan ölıp, el eŋsesı tüsedı, sol kezde el ışınde Aqşabaq esımdı kelınşek bar eken. Qauym eldı aqylmen bastaidy. Qaşqan el Qarataudan asyp, Syrǧa jetedı. Syr jaǧasyndaǧy qalyŋ toǧaiǧa kırıp, qalmaq qolyn adastyryp ketedı. Älgı kelınşek dariiadan ötıp, az kün tynyştalǧan elge: «Ketpen ūstauǧa jaraityn jūrt topyraq tasyp töbe üisın, töbe basyna şyqqanda dariianyŋ arǧy basy körınetın bolsyn!»- deidı. Elı ekı etpeidı, töbenı üiedı. Kelınşek künde örmelep töbe basyna şyǧyp qarauyl qaraidy. Kele jatqan jaudy künşılık jerden tanidy eken. Jau töbesı körınse, auylǧa habar qylady da, jūrt toǧaiǧa sıŋıp qūtyla bergen.
Osydan keiın Aqşabaqtyŋ esımı, bedelı en dalaǧa jaiylyp, halyqtyŋ oǧan degen qūrmetı üdei tüsedı. Osy mekende dihanşylyq däuırlep, el typ-tynyş mamyrajai zaman keşken. Bır künderı qyraǧy kelınşektı büiı şaǧyp öledı. Jūrt ony ardaqtap, arulap osy töbege kömgen eken. Sodan būl töbe «Kelıntöbe» atalyp ketıptı.
Al Türkıstan oblysy Sozaq audanynda Qyzemşek atalǧan kent bar. Şaǧyn ǧana kentte tört myŋǧa juyq adam tūrady. Ol Sozaq audanynyŋ ortalyǧy – Şolaqqorǧan auylynan soltüstık-batysqa qarai 201 şaqyrym jerde jatyr.
Ölketanuşy Maqsat Qarǧabaidyŋ aituynşa, Qyzemşek eldı mekenı jaily aŋyzdar bar.
"Būryn jaugerşılık zamanda şaruasy damyǧan, örısı keŋ, bır kısınıŋ jalǧyz qyzy bolady. Sol qyz erlermen bırge elge töngen qauıpke qarsy tūryp, jaumen şaiqasady. Sol şaiqasta jaudy jeŋe almai, ekı jaq teŋ tüsedı. Sodan ekı jaqtan bır-bır batyr jekpe-jekke şyǧyp küş synaspaq bolady. Jau jaǧy özınıŋ qyz ekenın bılıp qalmau üşın älgı batyr qyz jekpe-jekke şyǧar aldynda tösın qylyşpen kesıp tastaǧan eken", - deidı Maqsat Qarǧabai.
Qarataudyŋ terıskei jaǧynda, qazırgı Sozaq audanyndaǧy Taukent kentı men Abai aulynyŋ joǧarǧy tūsyndaǧy şatqalynda tızbektelıp jatqan tau sılemderın Sozaq halqy — «Kelınşektau» dep ataidy. Taudan Arpaözen bastau alady.
Kelınşektau ataluy jönınde de mynadai aŋyz bar. Ertede myŋǧyrǧan maly bar bai jalǧyz, erke qyzyn ūzatarda jasauynyŋ bärın tek altynnan jasapty. Ūzatylyp bara jatqan kezde qyzdyŋ qyzyyǧuşylyǧy oianyp, köştı toqtatatady da, jasaudy tekseredı, söitse, itaiaǧy aǧaştan jasalǧan eken. Äkesınıŋ mūnysyna köŋılı tolmaǧan qyz dereu törkınıne kısı jıberedı. Äkesı bolsa, qyzynyŋ dünieqoŋyzdyǧy men toiymsyzdyǧyna, ūiatsyzdyǧyna renjıp, «büitkenşe tas bop qatyp qal!» dep aşulanypty. Äkesınıŋ qarǧysy zamatta oryndalyp, älgı qyz da, jasauyn artqan tüieler de, keruen de tas pen tauǧa ainalyp ketıptı. Sol keruen qatyp qalǧan jer Kelınşektau atalǧan eken deidı eskı aŋyzda.
MİFTER KEŞENI
Qazaqta basqa da şyǧys elderındegıdei mifke ainalǧan ataular köptep kezdesedı. Solardyŋ bırı – köne tarihi, tabiǧi eskertkış “Qyryq qyz”. Eskertkış Qazyǧūrt aimaǧynda ekeu. Köp zamandardan berı tabiǧattyŋ özı jaratqan kielı eskertkış bolyp sanalady. Köneden kele jatqan aŋyz-äŋgımelerge süiensek, būrynǧy jaugerşılık zamanda jau şapqynşylary elden tysqary Qarabau suyna şomylyp, alaŋsyz seruendep jatqan 40 qyzdy körıp, soŋdarynan qusa kerek. Sonda qyzdar qūdaiǧa «Elımdı, jerımdı jauǧa taptatqanşa, myna jaudy da, bızdı de tasqa ainaldyr!» dep jalbarynǧan eken deidı. Qyzdardyŋ tılegı qabyl bolyp, jau äskerı qara tasqa ainalady. Ol jer qazır Qaratas dep atalady. Al qyzdar äsemdene tızılgen qaitalanbas eskertkışke ainalǧan desedı. Būl eskertkış tasmüsınder Tūrbat auylynyŋ soltüstık-şyǧysyndaǧy Aqqūm özenınıŋ bastau alar jerınde. Auyldan 5–6 şaqyrym jerdegı sarqyrama jardyŋ qasynda. «Qyryq qyz» dep atalatyn ekınşı tas müsınder Ögem qoinauyna tüse berıs jerde – Qazyǧūrt tauynyŋ Şyǧys müiısınıŋ («Orda qonǧan») oŋtüstık-şyǧysynda 4–5 şaqyrymdai qaşyqtyqta ornalasqan.
Tarihşy Temırǧali Arşabektıŋ aituynşa, elımızde «Qyz äulie» degen ruh qonǧan bırneşe kielı meken bar eken.
“Qaraǧandy oblysynyŋ Qarqaraly audanynda Qyzäulie degen jer atauy bar. Qazaq halqynyŋ dıni senımıne belgılı bır jerlerde qasiet tūtynady. Mūndai jer taǧy da osy oblystaǧy Osakorov audanynda da bar”,- deidı tarihşy.
Sondai-aq, Aqtöbe oblysynda, Şyǧys Qazaqstannyŋ Aiagöz audanynda da osyndai ataular bar. Olardyŋ bärı de jaugerşılık zamanda er-azamattarmen bırge elı men jerın qorǧau üşın atqa qonyp, janyn qiǧan, halyqtyŋ bırlıgı men berekesı saqtaluy üşın jantalasqan erjürek qyzdar delınedı.
Türkıstan oblysynda da ”Qyz äulie” mekenı bar. El arasyndaǧy aŋyzdarǧa qūlaq türsek, aŋyz boiynşa erterekte Ämirhan esimdi (15 ǧasyr) el tūtqasyn ūstaǧan äri asa bai kisi ömir süripti. Sol kisiniŋ Şeşuşi degen balasynan Dildärbek esimdi nemeresi bolypty. Mine, osy Dildärbek babanyŋ Nūrzada, Sūluşaş, Qaraşaş, Sanduǧaş esimdi qyzdary bolǧan eken. Jaugerşilik oryn alyp, joŋǧarlar qazaqtarǧa qyrǧidai tiip jatqan tūsta älgi qyzdar şydai almai, soǧysqa aralasyp, däl osy jerde qaza tauypty. Olar jas kezderinde önerli, ismer bop ösken eken. Sondyqtan şyǧar, äuliege ziiarat etip keluşilerdiŋ keibiriniŋ oilamaǧan jerden än aitatyn, öleŋ jazatyn, oiu oiyp, tigis tigetin qasieti aşylady deidi. Jalpy būl maŋda 200-ge juyq adam jerlengen deidı.
Ūqsas jaŋalyqtar
