Qazaqtyŋ kelbetı – qazaqtyŋ dombyrasy

Soŋǧy jyldary bızde «brend» degen söz jiı aitylyp ta, jazylyp ta jür. «Qazaqtyŋ brendı – qymyz», «Qazaqtyŋ brendı – kiız üi», «Qazaqtyŋ brendı – qazy-qarta», «Qazaqtyŋ brendı – ūlttyq şapan» degendei tūjyrymdardy gazet-jurnaldarymyzdan oqyǧan bolar­syzdar.
Köne skandinavtyq «brandr» tılınen aǧylşyn tılıne enıp, «brand» bolyp ta­rap, bızge orys tılındegı «brend» de­lıngen nūsqamen jetken būl sözdıŋ eŋ äuelgı köne maǧynasy – üi januarlaryna salynatyn «taŋba», «en». Bertınde sauda jüiesıne ötıp, tauardyŋ erekşe joǧary sapaly ekenın aiǧaqtaityn belgı (orysşa – «tovarnyi znak») boldy. Al bügınde bız ony ruhaniiat älemımızge alyp şyǧyp, qazaqtyŋ düniejüzıne tanyluy nyşa­nyna ainaldyru maqsatymyzǧa qolda­na bastadyq. Negızgı oi – tüzık, bıraq qazaq özge jūrtqa qymyzymen, qazy-qarta­symen, kiız üiımen, şapanymen… tany­luǧa tiıs degen tūjyrym qate. Ūltymyz­dy süigenımız, ardaqtaǧanymyz degen oimen qazaqqa teŋ tappai kösıle söi­leitın ädetke ūrynyp jürgenımız de – oǧaş qylyq. Ärbır halyqtyŋ basqaǧa eşqaşan telımes özındık, dästürlı, ūlt­tyq: üi-ǧimaraty, ışıp-jemı, kiımı, äde­bietı men önerı… bar, al olardy özara salystyryp, mynau artyq, mynau kem­şın deuge halyqaralyq eşbır ūiym qū­qyly emes. Endeşe bız basqaǧa tanylu­-­dy materialdyq tūrǧydan ızdemei, mo­raldık tūrǧydan tabalyq. Būl rette «qazaqtyŋ brendı», qazaǧymşa aitqan­da: «qazaqtyŋ nyşany», «qazaqtyŋ kelbetı» – Qazaqtyŋ Dombyrasy! Tanymal an­samblderımız, orkestrlerımız şetel­­der­de öner körsetıp kelgennen keiınde ga­zetterımız ol elderdıŋ jūrtşylyǧy qazaqtyŋ küi aspabyna erekşe taŋda­na qyzyqqanyn solardyŋ baspasözderı­nen mysal keltıre süiıne jazady da, bız süiı­ne oqyp, maqtanyş sezımımız eselene tüsedı emes pe?!

Al köne küilerımız ben bügıngı küi­lerımızdı nasihattauda belsendı qūl­şy­nuymyz älı päs desek, «Qūrmanǧazy – qa­zaqtyŋ küi atasy!» degen aǧattyǧymyz jäne bar. Būl aǧattyq köne däuırımız­degı küişılerdıŋ ömırı men önerın zerdeleu­dıŋ ornyna Saǧyrbaiūly Qūrmanǧazy (1823- 1896 jj.) ökılı bolǧan orta buynǧa oral­ta beredı.

Qūrmanǧazy atamyzdyŋ küi­şılık qūdıretıne dau joq, bıraq odan: aldy toǧyz jüz jyl, soŋy jüz jyl būryn da­la­myzdy küiımen terbegen, tolqytqan, būl­qyntqan: Qorqyt, Ketbūǧa, Asan­qai­ǧy, Qaztuǧan, Baijıgıt, han Abylai… boldy emes pe?!
Küi önerımızdıŋ tarihyn zertteuşı­ler Qorqyt babamyzdan aryǧa barar jazba­şa derek taba almai keledı. Me­nıŋşe, qazaq halqynyŋ tarihy qaşannan bastalǧany anyqtalǧan kezde küi önerı­mızdıŋ bastauy da tabylady. Oǧan deiın arǧy-bergı küişılerımızge aidar taǧu asa qajet bolsa, mysaly, «Qorqyt – qazaq­tyŋ küi atasy» dei tūralyq.
Küi önerımızde Ketbūǧanyŋ orny da airyqşa ekenı belgılı. Adam qalpyn­da­ǧy basqa ǧajap qyrlaryn tügendemegen­de, Şyŋǧys hanǧa balasy Joşynyŋ qaza­syn «Aqsaq qūlan» küiımen jet­kızgenı köne türık, monǧol, arab şe­jı­relerınen mälım. Alaida keibır «zert­teuşıler» tarihi ol derektı terıs­teuge tyraştanuda (būl taqyrypta ma­qala jazu oiymda bolmaǧandyqtan olar­dyŋ aty-jönderı esımde saqtal­mapty). Öitıp pysyqai­lanuǧa jol berılmeuı kerek dep oilai­myn.
Dombyra turaly. Qazaqtyŋ būl ruhani tölqūjaty haqynda jazylǧan zertteu eŋbek barşylyq. Olardan öz basym: Jaǧda Babalyqtyŋ, Aqseleu Seidımbektıŋ, äsırese, Jūmageldı Näjı­medenovtıŋ ızdenıs-zertteulerın ılgerı qoiamyn. Babalyq tastaǧy taŋbalar ar­qyly qazaq dombyrasynyŋ būdan tört myŋ jyl būryn bolǧanyn däleldese, Seidımbek baiyrǧy dombyranyŋ tür-türın taratyp sipattady.

Al dombyra­şy, küişı, teatr rejisserı, ǧalym, pro­fessor Jūmageldı Näjımedenov turaly aitsaq, ol qazaqy tırlıkte jaǧymdy män­ge ie «qoŋyr» degen sözdıŋ törkını dom­byranyŋ qoŋyr ünınde ekenın jüielep aityp berdı (dombyrany zertteude ǧa­lym Jūmageldınıŋ bılımdılıgıne den qoiǧy­sy kelgender onyŋ 2005 jyly şyqqan «Qoŋyr jäne dombyra» kıtabyn oqy­ǧai!).

Joǧarydaǧy pıkır alysuda änşı Nūr­ǧali Nüsıpjanovtyŋ dombyrany jete baǧalai almai jürgenımız jaiyn­da küiınış bıldırgenı oryndy. Bız domby­raǧa qarmaqbau (leska) taǧu siiaqty «ja­ŋalyq» şyqqannan bastap qoŋyr ünnen airyldyq. Jūmageldı qoi ışegınen jasalǧan ışek pen qarmaqbaudy kom­piu­terlık täsılmen zertteudı alǧaş ret qol­danyp, qoi ışegın paidalanuǧa qai­typ oralmaiynşa qoŋyr ünmen tabysuymyz neǧaibıl bolatynyn tüsındırdı.
Keŋestık jyldarda Semei qalalyq et kombinatynda dombyra üşın qoi ışe­gın öŋdeu sehy bolǧan, keiın ol jaby­lyp qaldy. Jūmageldı ämırı, mümkındıgı bar­larǧa sol sehty qaitadan aşu jaiyn­da äldeneşe ret tılek bıldırdı, bıraq «kö­reiık» degen selqostyqqa tap bola ber­dı. Ondai seh Ukrainada bar degendı estı­gen Jūmageldı öz qarajatymen ädeiılep baryp, män-jaiǧa qanyp, on par ışek alyp qaitty da, mūndaǧy ataqty küişı aǧalaryna ülestırıp, özımızde ışek sehyn aşuǧa atsalysudy ötındı. Ökınışke qarai, mysaly, Qarşyǧa Ahmediiarov: «Qoi ışegı, ärine, jaqsy, alaida leska odan kem emes» deumen tyndy. Äigılı küişınıŋ qarmaqbauda qoi ışegındegı qoŋyr ünnıŋ joqtyǧyna, şyŋyltyr dauys basym ekenıne män bermegenı menı de erıksız taŋdandyrdy.
Menıŋ endıgı qaupım: soŋǧy kezde elektrdombyra äspettele bastady, iaǧni qarmaqbaudyŋ ornyna sym taǧylyp, elektrge jalǧanyp, qazaqtyŋ dombyrasy şyŋǧyrtylatyn şyǧar. «Toqal eşkı müiız sūrap, qūlaǧynan airylǧan» sol bolar. Elektrdombyraşylarymyz şeteldık muzyka aspaptarynyŋ elektrlı türlerınıŋ «artyqşylyqtaryna» tam­sanady (bügınde aty şeteldıkke elıkteu-solyqtau degen dertke şaldyqtyq qoi!), qazaq dombyrasynyŋ qasiettı qoŋyr ünın kerek etpeidı.
Sandyq jüie turaly. Būl – dombyra tarta bıludı oŋailatu maq­saty­men Jūmageldı Näjımedenov oilap tapqan jaŋalyq. Men ony tarihi ja­ŋa­lyq dei alamyn! Öitkenı ūlttyq äuen as­pabynda oinaudy älemge taraǧan no­tadan tys täsılmen üiretu, üirenu eşbır halyqta äzırşe joq, qazaqta ǧana bar! Oiǧa öte qonymdy, tiımdı täsıl! Jūma­geldı barşa bauyr basqan notadan jeŋıl joldy ūcynǧan eken, odan nege ürkuı­mız kerek? Notaǧa nege tyrp etpei baila­nyp qa­luymyz kerek? Sandyq jüie jeke dom­byranyŋ da, dombyra orkestrınıŋ de mereiın üstem etedı. Onyŋ mysalyn res­publikamyzdyŋ bırneşe mektebınde (mä­selen, Almatynyŋ M.Bazarbaev atyn­­daǧy №138 öner gimnaziiasynda) Jūmageldı jasaqtaǧan dombyra or­kestrlerınıŋ jūmysynan köruge bolady. Tıptı qazaq tılınen habarsyz şetel­dıkterdıŋ keibıreuı Almatyǧa kelgenınde sandyq jüie boiynşa dombyra üirenu­dı bır saǧatta meŋgerıp, qazaqtyŋ än-küi­lerın tarta alǧanyn kördım. Jūmageldı­nıŋ sandyq jüie jaiyndaǧy kıtaby qazaq, orys jäne aǧylşyn tılınde şyq­qan edı, sol kıtap qolyna tigen şeteldık muzykanttar Almatyǧa joly tüskende avtordy ızdep tabatyn.
«Tabatyn» dep ötken şaqta söileu sebebım: Jūmageldınıŋ baqiǧa bet tüze­genıne bır jylǧa juyq uaqyt boldy.

Ol dombyrany jetıldıru, sandyq jüienı qalyptastyru, ornyqtyru armanyna jete almai kettı. Joǧarydaǧy qūzyrly oryndarǧa joldaǧan jazbaşa ūsynys­tary elenbei qala berdı. Ondaǧylar­­dyŋ qaisybırı sandyq jüienı «notany joiu­dy közdegendık» dedı. Ol soraqylyqqa Jū­mageldı: «Menıŋ oiymda joqty qai­dan, qalai tapty eken?» dep qynjyla ezu tartqan.

Oisyzdyq, namyssyzdyq, jaq­sylyq-jaŋalyqqa qūlyqsyzdyq beleŋ alǧan jerde ūlt müddesı ūmytyla be­redı.
Menıŋ bır şükırşılıgım, Jūmageldınıŋ ūly Taŋat – äke jolyn quǧan talapty, jıgerlı, bılımdı jıgıt. «Ornynda bar oŋa­lar». Alaida Taŋatqa qamqorlyq qajet. Qazaqtyŋ dombyrasyn, küi önerın qaltqysyz qadırleuşı, sandyq jüiege den qoiuşy aǧaiyndar mūny eskeredı dep oilaimyn.

Ǧabbas QABYŞŪLY