Qazaqtyŋ qara dombyrasynyŋ tarihy tym ärıden bastalatyndyǧyn aiǧaqtaityn, qazırgı Moŋǧoliia jerınen tabylǧan myna köne dombyra turaly ekı-üş jyl būryn merzımdı basylymdarda jariialanǧan bolatyn. Oqyrmandardyŋ sūrauy boiynşa bız osy jaŋalyqty taǧy bır jaŋǧyrtyp, köne jädıgerdı alǧaş zerttep, qazaqtyŋ qasiettı qara dombyrasynyŋ tüp atasy ekenın däleldep, ǧylymi saraptama jasaǧan ǧalym Qarjaubai Sartqojaūlynyŋ paiymdaryn jariialaudy jön kördık. Būl dombyrany äu basta moŋǧoldyŋ Dandar degen bır şopany 2008 jyly Moŋǧol Altai jotasynyŋ bır sılemı – Jarǧalant-qaiyrqan tauyna mal jaiyp jürıp tauyp alady. Ol tauda ılbıs köp bolyp, malǧa, adamǧa şabatyndyqtan, jal el aiaǧy tie bermeitın jer eken. Al 2008 jyly Ortalyq Aziiada, Moŋǧoliiada ülken jūt bolǧany mälım. Sol jūtta malyn şöbı şüigın dep älgı tauǧa jaiyp jürıp, şopannyŋ közı bır üŋgırge tüsedı. Üŋgırge baryp kırgende qabyrǧaǧa süieulı bır aǧaşty köredı. Jai aǧaş emes, saz aspaby sekıldı bolǧasyn alyp, auylyndaǧy mekteptıŋ tarih mūǧalımıne aparyp körsetedı. Sosyn tarih mūǧalımın ertıp kelıp, üŋgırdı qaita qarap, ışın türtınektep qazyp körgende, qoramsaq şyǧa keledı. 21 jebesımen. Sodan būǧan tiıspeiık dep, arheologtardy şaqyrady. Olar bır jetı qazyp, tabylǧan jädıgerlerdı Ūlan-Batyrǧa äkeledı. «Sodan bır jūmadan keiın osy jaqtan ekspedisiiamen men bardym. Bıraq bastapqyda olar menen qyzǧanyp, körsetkılerı kelmedı. Degenmen «tılın tauyp» söileskesın jıbıp, älgı tabylǧan saz aspabyn körsettı. Qarasam, özımızdıŋ şyǧystyŋ abai-dombyrasyna qatty ūqsaidy. Tek moiyny maiysyp qalǧan. Moŋǧoldar ony özderınıŋ «at-qobyzy» («Morin-huur») deidı.
Bıraq onysyna mülde kelmeidı, – degen Qarjaubai Sartqojaūly aspapty ainaldyra qaraǧanda, onyŋ toǧyz pernelı, qos ışektı dombyra ekenıne şübäsı qalmaǧanyn aitady. – Şanaǧynyŋ betınde jabysyp qalǧan tiegı bar, bıraq qazırgı dombyralardai oiyq tesıgı joq, onyŋ ornynda inenıŋ közındei üş tesık baiqalady. Töŋkerıp qarasam, negızgı tesık şanaqtyŋ artynda aiqūş türınde oiylypty. Dombyranyŋ basy būǧy nemese būlannyŋ basy ıspettı jasalǧan. Moinynda toǧyz pernesı jäne jazuy bar. Kädımgı köne türkınıŋ bıtık (runika) jazuy».
Būdan ärı dombyranyŋ sipattamasyn ǧalymnyŋ ǧylymi saraptamasyna süienıp bersek.
Qarjaubai SARTQOJAŪLY:
– At qobyzdyŋ (Morin-huur) şanaǧy ülken ärı tört būryşty, moiny qysqa ärı som juan bolady. Moinynyŋ basynda attyŋ basynyŋ müsını qondyrylǧan, ysyp tartyp ün şyǧaratyn aspap (№1 surettı qaraŋyz).
Onyŋ ışegın jylqynyŋ qūiryq qylynan jasaidy. Jylqynyŋ ekı top qylyn alyp juyp, tazalap, aspapqa ışek etıp ornalastyrady. At qobyzdyŋ tiegı biık bolady. Işek top qyldan jasalǧandyqtan, tiektıŋ ışek ornalasqan kertık ketıgı, şertıp ün şyǧaratyn aspaptarǧa qaraǧanda, jalpaq ärı kölemdı keledı. Şertıp ün şyǧaratyn aspaptyŋ tiegınıŋ kertıgı 0,7-0,8 mm-den aspaityn bolsa, at qobyzdyŋ tiegınıŋ kertıgı 3-4 mm-den kem bolmauy kerek. Ukrainanyŋ homusy, türkıtektesterdıŋ qobyzy siiaqty älemdegı barlyq qobyz aspaptarynyŋ moiny qysqa ärı som juan bolady. Onyŋ sebebı ysyp, esıp ün şyǧaratyn bolǧandyqtan, aspaptyŋ moinyna küş tüsedı. Sonymen bırge qobyz aspabynda perne bolmaidy.
Al üŋgırden tabylǧan saz aspabynyŋ moiny jıŋışke, şanaǧy quşyq. Onyŋ syrtynda japsyrǧan pernelerdıŋ orny bar. Būl aspaptyŋ tiegı bar. Tiegınıŋ kertıgı 0,08 mm-den aspaidy. Būl aspap ysyp ün şyǧaratyn aspap emes, şertıp ün şyǧaratyn şertpe aspap ekendıgı jıŋışke moinynan, ekı qūlaǧynan, pernesınen, tiek sipattamalarynan körınıp tūr (№2 surettı qaraŋyz). Sondyqtan būl aspaptyŋ at qobyz emestıgı belgılı boldy.
Dombyra şanaǧy. Şanaqtyŋ bırınşı betıne ekı ışektı aspaptyŋ tiegı ornalasqan. Tiek ornynan qozǧalyp, şanaqtyŋ betıne köldeneŋınen emes, ūzyna boiymen parallel jabysyp qalǧan. Işek tartylyp baryp üzılgen kezde ornynan qozǧalǧan. Şanaqtyŋ bırınşı betınde inenıŋ közındei üş tesık bar. Ülken tesık joq. Dombyranyŋ şanaǧynyŋ betkı betı moiynnan 2 mm-dei biık ornalasqan. Ülken tesıgı şanaqtyŋ syrtqy betıne aişyq taŋbamen oiylyp salynǧan. Aişyq – kerei taipasynyŋ taŋbasy. Şanaqtyŋ syrtqy betıne būǧynyŋ, būlannyŋ suretterı oiyp salynǧan. Tas betındegı suretterden köp aiyrmaşylyǧy joq.
Dombyra pernesı. Aspaptyŋ toǧyz pernesı bolǧan. Toǧyz – türkılerdıŋ kielı sany. Etnostyŋ bır simvolyna ainalǧan san. Pernelerdı ışekpen nemese jıppen taqpaǧan. Yrǧai, qaraǧan nemese qaiyŋnyŋ ışkı jūqa qabyǧynan taspalap tılıp alyp, perne etıp japsyrǧan. Perne etıp japsyrǧan jūqa qabyrşyqty dombyranyŋ moinyn orap ornalastyrǧan. Osy kezde dombyranyŋ moinyna jazylǧan ärıpterdıŋ üstınen taspalap japsyrǧan perne qabyrşyqtary basyp qalǧan. Jazudyŋ keibır ärıpterı qabyrşyq astynda qalyp qoiǧan.
Dombyranyŋ basy. Dombyranyŋ basy būǧy men būlannyŋ basyna ūqsas. Bügıngı künnıŋ dombyralaryndai qalaqbas emes. Ejelgı däuırden kele jatqan aŋ stilımen jasalǧan.
Qazaq halqy mūsylman dının qabyldaǧannan keiın aŋ stilın joidy. Sebebı täŋırşıldıktıŋ barlyq nyşandaryn joimaiynşa, mūsylman dınıne bükıl halyq boisūnu mümkın emes edı. Aspaptyŋ moinynyŋ qisaiu sebebı tömendegıdei: onda, bırınşı, qandai da bır osyndai aǧaşty qabyrǧaǧa süiep qoia salsa, bır aidyŋ ışınde qisaiyp qalady. Ekınşı, aspapta ışek bolǧan. Işektı köşpelı türkıler qoidyŋ aş ışegınen iırıp jasaidy. Işek kepken saiyn tartyla-tartyla üzıledı. Mıne, būl da moiynnyŋ qisaiuyna äser etken.
Mätın. Tüpnūsqa:
iaǧni 16 taŋba, bır qos nükte bar.
Transliterasiiasy:
Transkripsiiasy:
Audarmasy:
Jūpar küi äuenı bızdı süiısındırdı
Jazu türık tılınıŋ üilesım zaŋdylyǧyna baǧynbaǧan. Tūjyryp aitsaq, türık bıtıgke reforma jasaludan būrynǧy jazu. Qaraŋyz, basqy J (ž2, j) taŋbasy – jıŋışke aitylatyn sözde, al üşınşı taŋba r (r1) – juan aitylatyn sözde jazylatyn ärıpter.
iaǧni 16 taŋba, bır qos nükte bar.
Transliterasiiasy:
Transkripsiiasy:
Audarmasy:
Jūpar küi äuenı bızdı süiısındırdı
Jazu türık tılınıŋ üilesım zaŋdylyǧyna baǧynbaǧan. Tūjyryp aitsaq, türık bıtıgke reforma jasaludan būrynǧy jazu. Qaraŋyz, basqy J (ž2, j) taŋbasy – jıŋışke aitylatyn sözde, al üşınşı taŋba r (r1) – juan aitylatyn sözde jazylatyn ärıpter.
Baiyrǧy türık bıtıgtıŋ grammatikasyna b.z. 552-570 jyldary reforma jürgızılgen. Al mynau – odan būrynǧy dünie.Reformadan būryn baiyrǧy türık bıtıgterınıŋ ärıp-taŋbalaryn aǧymdaǧy türde qosyp jaza beretın bolǧan. Ol däuırde jazudyŋ grammatikalyq erejesı jasalmaǧan. Sondyqtan b.z. V-VI ǧasyrlarda jasalǧan boluy mümkın. Osyndai saraptama jasap, könenıŋ qūpiiasyna üŋılgen ǧalym Qarjaubai Sartqojaūly tabylǧan jädıgerdıŋ tüp-törkının aŋyzben de salǧastyryp, «Aqsaq qūlan» aŋyzyn da eske alady. Dombyra şanaǧyndaǧy qazırgı tesık osy aŋyz boiynşa qaǧanǧa balasynyŋ ölımın estırtken aspaptyŋ kömeiıne qūiylǧan qorǧasynnan qalǧanyn bılemız. Būl aŋyzdyŋ oqiǧasy 1220-1227 jyldar şamasyna tän bolsa, myna tabylǧan dombyranyŋ moinyndaǧy bıtık jazuy onyŋ odan erte zamanda da babalarymyzǧa serık bolǧanyn aiǧaqtaityndai.
P.S. Joǧaryda aitylǧan üŋgırden dombyradan bölek, bas süiegı bütın adamnyŋ qaŋqasy 20 dana sadaqtyŋ temır oǧy, oqtyŋ aǧaş saptary, jalpaq qasty qazaqy er, ekı türık üzeŋgı tabylǧan.
Aibyn BAQYTŪLY, «Alaş ainasy».
