Közımızben körmesek te, mūhittaǧy mūzdy jaruşy alyp kemeler jaily jiı estimız. Sudaǧy qasat bop qatqan qatty qabatty būzyp-jaryp, sıresken seŋdı seiıltkış osy qūraldyŋ jaŋalyǧy da sol – teŋız betıne tyŋnan türen saluy. Būl öner oǧlany jaily söz qozǧaǧanda, eŋ aldymen közımızge elestegenı de osy bır su qūrylǧysynyŋ qūdıretı boldy. Muzyka maitalmanynyŋ saz älemıne qosqan sübelı ülesı – ūlt önerın qobyz sarynymen baiytuy.
Qazaqtyŋ qoŋyr äuenın aŋsasaq, oilanbastan qobyzǧa qaiyrylamyz. Sebebı qobyzda basqa eşbır aspapta kezdespeitın ün qūdıretı bar. Sol saryndy aŋsasaq kerek, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen artisı, änşı, qolöner şeberı Mūratbek Jünısbekovtyŋ şaŋyraǧyn betke aldyq. Osynşama önerdı ömırge keltırgen sahna saŋlaǧynyŋ özımen kezdeskenımızşe, paŋ da kerbez, tau tūlǧaly dala serısı köz aldymyzdan kölbeŋdep öte berdı. Sezım aldamapty. Jazmyştyŋ jazuymen arbaǧa taŋyldy demeseŋız, qairatker aǧamyz serılıktı serık etken sergek qalpynda aldymyzdan qasqaia qarsy aldy. Äserlı äŋgımenıŋ tiegı aǧytylǧannan-aq, saz älemınıŋ qūdırettı qoinauyna süŋgıp ketkendei tebırendık.
– Men jaiynda alǧaş jazǧan adamdardyŋ köpşılıgı änşılıgımnen būryn, muzykalyq aspap jasaityn önerımdı köbırek därıptep qoiǧan. Öitkenı qobyz oiu – ol kezde tyŋ dünie bolatyn. Sol sebeptı de men halyqtyŋ jalpylama tüsınıgınde dombyra, qobyz jasaityn şeber retınde jattalyp qaldym. Al negızınde muzykalyq aspap jasau menıŋ şaruam emes. Kez kelgen änşı, bolmasa küişıde köŋıl küiı bederlener özındık bır äuenı, saryny bolady. Sol sekıldı, qobyz – menıŋ sarynym. Mūnyŋ barlyǧy äuenge degen äuestıkten tuǧan ädettıŋ ädemısı edı. Bıraq men äu bastan käsıbi änşımın, än erkesı Jüsıpbek Elebekovtyŋ şäkırtımın.
Janyna änşılıktı serık etken önerpaz qobyzdy eŋ alǧaş ret 1978 jyly Türkiiaǧa barǧan ıssaparynda Bazarhan Qosbasarovtyŋ oinauynda köredı. Tyŋdaǧannan-aq, ünımen baurap alǧan qobyz aǧamyzdyŋ süiıspenşılıgınıŋ arqasynda öz qataryn taǧy da bırneşe tyŋ türlerımen tolyqtyrady.
– Būl bälkım artyqşylyǧym da bolar, men basqalardyŋ oiymen, degenımen jüre almaityn adammyn. Özgenıŋ yŋǧaiyna köne bermeimın. Oiyma ne keldı, şamam jetse, sony tübıne jetkızemın. Qobyz jasau önerıne de osy bırbetkeilıgımnıŋ arqasynda keldım. Eŋ alǧaş Özbekälı Jänıbekovtıŋ aituymen narqobyz jasadym. Keiın būl tızbek jezqobyz, symqobyz, qylqobyz, lökqobyzdarmen tolyqty. Atalǧandardyŋ qylqobyzdan özgesı eşbır mūrajaida joq. Būl – menıŋ töl qoltaŋbam. Mäselen, symqobyz – ol prima-qobyzdyŋ qazaqylandyrylǧan nūsqasy. Bylaişa aitqanda, prima-qobyzdy sündetke otyrǧyzdym da, ömırge symqobyzdy äkeldım. Al jezqobyzdyŋ ünı violonchelmen saryndas. Jalpy violonchel qazaqtyŋ tabiǧatyna jat. Tıptı būl jönınde jazǧan syqaǧym da bar. Sonau yqylym zamannan kele jatqan tärbienı tırek etsek, qyz balasy eşqaşan etegın kötermegen. Al violencheldı mındettı türde ekı aiaqtyŋ ortasyna qoiyp oinaidy. Sondyqtan da būl aspap qazaq qyzynyŋ ibasyna qaişy. Jalpy bız ne jasasaq ta, ne aitsaq ta qanymyzǧa, janymyzǧa sıŋetındei etıp jasaluy, är ısımız ūlttyq müdde, ūlttyq bolmys tabiǧatymen ūştasyp jatuy kerek. Osy olqylyqtyŋ ornyn toltyru maqsatynda jezqobyzdy jasap şyǧarǧan bolatynmyn. Onyŋ erekşelıgı – ekı aiaqty qosyp, aspapty oŋ jaq aiaqqa süiep oinaityndyǧynda.
Sūhbat barysynda atauyn alǧaş estıgen lökqobyz Mūratbek aǧaidyŋ tıkelei qoltaŋbasy. «Sazgen» aspabynyŋ da avtory aǧamyz. Qazaq muzykalyq aspaptarynyŋ sanatynda «Sazgen» būǧan deiın bolmaǧan dünie. «Äuenderdıŋ, sazdyŋ kenı boldy mynau!», – dep Omar Haimuldin aǧamyz taǧy bır su jaŋa aspapqa nyspy bergen «Sazgen» osylai ömırge kelgen edı.
– Būl tızbekke keiın öz janymnan taǧy da «Būlbūl sazy», «Saqpansaz», «Qylyşpan» degen aspaptardy jäne qostym. Olar – menıŋ qiialym. Söitıp 6-7 aspap ömırge keldı. Men jalpy qazaq ūlttyq aspabynyŋ qoryna ūzynsany on bes aspap qosqan adammyn. Onyŋ ışınde üş qūlaq bır būrau degen dombyra bar. Keŋ şanaqty dombyra atalyp jürgenı de menıŋ töl eŋbegım. Būǧan deiın keŋ şanaqty dep orystyŋ bas dombyrasyn ūstap jürdı. «Bız «qazaq, ūlt» deimız. Onyŋ qazaqşylyǧy qai jerde, eger ūlttyq muzykamyzda orystyŋ primasyn, domrasyn, fleitasyn, kontrabas, violenchelın ūstasaq» degen namys qamşylady da, aǧaş pen baltamdy qolyma aldym.
Bır qyzyǧy, qolönerşı airyqşa küi talǧamai, aspaptaryna negızgı materialdy kädımgı köşedegı ösıp tūrǧan aǧaştardan-aq ala beredı eken. Tıptı arnaiy şeberhanasy joq şeberdıŋ osyndai keremet dünielerdı ömırge äkelgen jankeştılıgı men eŋbekqorlyǧyna taŋdana taŋdai qaqtyq.
– Mende ömırı şeberhana bolyp körgen emes. Aspaptarymdy üide, gastroldık sapar kezderınde qonaqüide de, kölıktıŋ ışınde de jasai beretınmın. Öitkenı segız-on ekı saǧat jol jüretın uaqyttar bolady. Sondai kezderde bastaǧan düniemdı ūzaq uaqytqa qalai tastap ketem? Ärine, jügıme qosyp özımmen bırge alyp jüremın. Jol üstınde arnaiy qūraldarymmen oiyp jūmys ıstep otyramyn. Ömır boiǧy ädetım – osy, qol qusyryp bos otyra almaimyn.
«Dombyra degen – ol bır demalys. Qanşa qiyn bolǧanymen, än aitqandai rahatqa böleidı», – dep şeberdıŋ özı aitatyndai, Mūratbek aǧanyŋ aspaptarynyŋ bezendırıluı de özgeşe. Är bederdıŋ, är oiyqtyŋ özındık orny bar. Oiularyna deiın süiekpen äşekeilengen. Aǧaş oiyp, aspap jasau oŋai şarua emes. Ol mata emes, büktei otyryp olqylyǧyn jasyryp jıberetın, ol qaiys ta emes, sozyp-sozyp joǧyn bütındeitın, – qaqiǧan qara aǧaş. Keide bır yŋǧaiǧa kelmei, oilaǧanyŋdai bolmai, jüikenı jegıdei jeitın kezderı de az bolmaidy. Demek, oǧan qanşalyqty küş-jıger men şeberlıktıŋ ketetını aitpasa da tüsınıktı. Al mūndai qiynşylyqqa jalǧyz adamnyŋ tötep beruı mümkın emes, barlyǧy qauymdastyqta ömırge kelgen. Qolönerşınıŋ on sausaǧynan tuǧan ärbır aspapta üidegı jary, bala-şaǧasynyŋ da maŋdai terınıŋ taby bar.
– Osynşama dünienı jasap şyǧaru üşın qanşa eŋbek ketedı? Būǧan menıŋ jalǧyz şamam jete me? Ärine, jetpeidı. Alǧaşqy jobasyn jasap qoiǧanymmen, bezendırıluınıŋ ūsaq-tüiek şaruasynyŋ maŋaiynda jarym men balalarym jüredı. Syrttai özderıne bıldırmegenımmen, ıştei bärıbır otbasymnyŋ kömegıne jügınemın. Būl dünielerdıŋ men üşın qūny joq. Bıreuler şapan jauyp jatsa, men syily adamdaryma dombyra ūstatyp jıberemın. Al qobyz degende bız sonau degen sözdı auzymyzǧa alamyz.
VIII-IX ǧasyrda Qorqyt desek, odan keiın Yqylas esımı oiǧa oralady. Ol kezeŋde orystardyŋ tılı me, bızdıŋ bılgırlerdıŋ tılı me, bılmedım, qobyzdy şamandar, baqsy-balgerler ūstaǧan degen pıkırler de paida boldy. Osy künı baiqap tūrsam, ol tüsınık orynsyz. Sol oiymdy däleldeu maqsatynda ansambl qūrdym.«Qobyz saryny» – qazaq önerındegı qūbylys boldy. 2003 jyly Mūratbek Jünısbekov aǧamyz üiındegı jiiuly tūrǧan aspaptarynyŋ basyn qosyp, müldem jaŋa ansambldı ömırge äkeledı. Būl – «Qobyz sarynynyŋ» ekınşı qūryluy edı. Bırınşısı 1989 jyly qūryldy da, äldebır sebeptermen tarqap ketedı. Keiın Elbasynyŋ qoldauymen aŋyz ansambl ekınşı ret Taldyqorǧanda keregesın kerıp, bügınge deiın jūmys ıstep keledı. – Basqa aspaptardy aralastyrmai, tek qana qobyzdyŋ bırneşe türınen ansambl qūrdym. Eger qalasam, şerter, adyrna qosuyma bolatyn edı ǧoi, onyŋ üstıne ol aspaptardyŋ barlyǧyn özım jasaimyn. Bıraq, menıŋ qalauym basqa edı. Men qobyz türlerınıŋ ündestıgın ızdegen adammyn. Üilesımdılık degen bar, alaida mendık tüsınıkte ündestık degennıŋ jügı säl auyrlau. Är qobyzdyŋ bır-bırıne müldem ūqsamaityn özındık ünı bolady. Sonyŋ barlyǧy ündeskende qandai keremet dybys şyǧatynyn tek qana tyŋdap rahattanu kerek. Qobyzben jyr, terme ǧana aituǧa bolady degen qazaqta qalyp qoiǧan ölşemdı joiyp, onymen än de aitylatynyn körsetkımız keldı. Mūny 1991 jyly sahnaǧa qobyzdyŋ süiemeldeuımen alǧaş bolyp än aityp şyǧyp däleldegen aǧamyz, halyq tarapynan teŋdesı joq dep baǧalanǧan ansamblın tık tūrǧyzam dep jürıp ekı aiaǧynyŋ basynan bırdei aiyrylady. Jary Zere Esenqyzynyŋ aituynşa, 2005 jyly «Qobyz saryny» ansamblımen baiqauǧa baryp, konkurstyŋ jūmystarymen ary-berı şapqylap jürgende aiaǧynda paida bolǧan kışkene jaraqat aqyry arbaǧa taŋyp tynady. «Qobyz sarynymen» tūryp qalmai, baba mūrasyn keiıngı ūrpaqqa jetkızsem, dästür sabaqtastyǧyn üzıp almasam» degen jürek tükpırındegı osy bır igı maqsattardy mūrat etken Mūratbek aǧamyz ansambldıŋ bügıngı jai-küiınen de syr şertıp, az-kem ökpesın bıldırdı.
– Qazaqta bır dünie qūrylsa, ol sol qalpynda qaluy kerek degen bır taiaz tüsınık bar. Bıraq, olai emes. Öner üzdıksız ızdenıstı talap etedı. Qūlager şappauşy edı, eger Aqan bolmasa…Öitkenı Aqan Qūlagerdıŋ barlyq syryn bıletın edı: qai uaqytta suytady, qai uaqytta arqandaidy, qai uaqytta tūsap jıberedı. Attyŋ bar syry Aqanǧa ǧana mälım bolǧannan keiın de, Qūlager şauyp bäige alǧan. Äitpese, Qūlagerge qanat bıtıp tuǧan joq qoi. Orkestrdıŋ bolmysy – ol dirijerdıŋ qolynan. «Qobyz sarynym» da sol siiaqty. Qazır muzykant ta, basqaruşy da jetedı, bıraq, būdan bylai onyŋ ışınde Mūratbegı bolmaidy. Men ansambldıŋ qūramynda bolǧanymda, kün saiyn tyŋ närsenı türtıp otyratynmyn. Jaŋalyq ızdep, kündelıktı ızdenıste jüretınmın. Qobyzǧa notanyŋ zaŋdylyǧynan būryn, jürek kerek. Bızde äuendı köbısı notaǧa süienıp oinaidy da, oǧan tüspeitın qobyzdyŋ özındık tabiǧatyn, sarynyn esınen şyǧaryp alyp jatady. Sol sebeptı qobyz öz qoŋyrlyǧynan aiyrylyp, qattyraq aitqanda, at emes, esek siiaqty bolyp qalady. Ärine, konservatoriiany bıtırıp, notany şemışkedei şaǧudyŋ sauattylyq üşın qajettılıgı bar. Bıraq, muzykada naǧyz dünie tudyru üşın asqan bılımdılıkten būryn, sezıne bılu tüisıgı kerek. Osyndai ündestık degen äŋgımelerge kelgende, men ansamblımnıŋ keleşegınen qorqamyn. Bızdıŋ endıgı armanymyz – «Qobyz saryny» öz qoltaŋbasynan, ömırlık ideiasynan ajyramai, ary qarai dami berse degen tılek. Sol narqobyz, lökqobyz, jezqobyz, qylqobyzdardyŋ ündestıgın, sarynyn jalǧastyra alsaq, onda ömırımızdıŋ bosqa ötpegenı. Tüiın: «Men şeber emespın, bütınşımın», – dep äŋgımesın tüiındegen daryn iesınıŋ sözınen qarapaiymdylyqpen qatar ūlylyqtyŋ da lebın sezıngendei boldyq. Qazaq önerınıŋ jyrtyǧyn jamap, olqysyn bütındep jürgen Mūratbek Jünısbekovtei bütınşısı barda, qobyzdyŋ qoŋyr saryny, ämända, tek biıkte äueleidı. Bastysy, sazyŋyz sarqylmasyn, AǦA!
Nazerke JŪMABAI.
