Būl adamnyŋ esımı bügınde Bırjan sal men Aqan serı, Ükılı Ybyrai men Baluan Şolaq, Jaiau Mūsa men Äset, Estai men İmanjüsıp, Mūhit pen Segız serı esımderımen qatar aitylady, janymyzǧa asa jyly estıledı, än dep soqqan jürektıŋ ärbırıne baǧaly, qasiettı de qasterlı. Än älemıne qosqan ölşeusız eŋbegınen özge, zerdelı zertteuler arqyly tarihtyŋ şaŋ basqan qoinauynan eleusız qalǧan änderdı sılki arşyp, bızge saf altyndai jarqyratyp tauyp bergen riiasyz eŋbegı de kökıregımızdı şeksız qūrmet pen maqtanyşqa böleidı… Ol jan – äigılı kompozitor, Qazaqstan men Qyrǧyzstannyŋ eŋbek sıŋırgen mädeniet qairatkerı İlia Jaqanov! Jaqynda ǧana 75 jyldyq mereilı mereitoiyn atap ötken ardaqty aǧamyzben Atyrau qalasynda arnaiy jolyǧyp, än älemınıŋ taǧylymdy da äserlı äŋgımesıne qanyqqan edık.
- Aǧai, ötkende sızdıŋ auzyŋyzdan: «endı eş uaqytta qazaqtyŋ klassikalyq änı bolmaidy» degen pıkırdı estıp qalyp edık… Sonda būl tynysy keŋ, qazaqtyŋ naǧyz qalpyn tanytatyn änder endı eşqaşan tumaidy degen söz be?
- Äuelı myna bır jaitty aitqym keledı. Sender, jastar, qazaqtyŋ dästürlı än korifeilerınıŋ kımnen bastalatynyn bılmeisıŋder. Qazaqtyŋ klassikalyq änderınıŋ ūly atasy kım degende, Bırjan saldan bastau kerek. Bırjan saldan soŋ Aqan serı, odan keiın Aqan serıge şäkırt bolǧan Ükılı Ybyrailar ketedı. Endı naqty sūraqqa keleiık, qazaq halqynyŋ basyna tüsken neşe türlı qaiǧy-qasıret, qily-qily kezeŋ, auyr syndar boldy. Qalmaqtarmen küres 200 jylǧa sozylypty. Sonyŋ eŋ apogeiı – «Aqtaban şūbyryndy, Alqaköl sūlama» tragediiasyn tudyrǧan «Elım-ai» änı. Mıne, «Elım-ai» änı qazır qazaqtyŋ ūlttyq gimnıne ainaldy. Būl än – bolaşaq ūrpaqtyŋ kielı bır tıregı ıspettı. El boludyŋ, tūtastyǧymyzdy saqtaudyŋ, ūlt bolyp ömır sürudıŋ jarqyn ülgısı osy – Älkei Marǧūlan tapqan «Elım-ai» nūsqasynda keremet saqtalǧan. Qaida qyrylmadyq, qaida josylmadyq bız. Ol jai ǧana än emes, mūqym halyqtyŋ dıtı men dılı, jüregı, bükıl qaiǧy-qasıretı, bügıngı ömırı, keleşegı qamtylǧan ülken tolǧau jyr. Mūny aityp otyrǧan sebebım, qandai bır auyr kezeŋdı ötpeiık, eş uaqytta qazaq änı däl ötken ǧasyrdyŋ 70-jyldarynan bastap būzylǧanyndai, būzylǧan joq edı. Estrada – qazaqtyŋ bolmysyna, dıtıne, bükıl tabiǧatyna jat qūbylys. Estradalyq än eş uaqytta qazaqta bolǧan emes. Būl – batystyŋ muzykalyq ekspansiiasy. Är halyq bolmysyn, özınıŋ ūlttyq muzykalyq dıtı men dılın saqtasa, mūndai sūmdyq bolmaidy. Bıraq, bız auyr jyldardy bastan keşırdık. Batystan aǧylyp jetken jaǧymsyz äserler jastarymyzdyŋ sanasyn ulady, älı de ulap keledı. Televidenie, ǧalamtor, kompiuter arqyly berılıp jatqan sūmdyqtardyŋ barlyǧy qazaqylyqtyŋ qainaryn lailap bıttı. Jastardyŋ qiialyn ūrlap jatyr. Keleşekte qandai än bolady dep sūrap jatyrsyŋ, HH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynan bastalǧan bülınu endı eşuaqytta tüzelmeidı. Endı eş uaqytta qazaqtyŋ ūlttyq kompozitory bolmaidy. Osy esterıŋde bolsyn. Keşegı Keŋestık kezeŋdegı keremet muzyka tudyrǧan Ahmet Jūbanov, Mūqan Tölebaev, ūlty basqa bolsa da Latif Hamidi, Evgenii Grigorevich Brusilovskiiler, Baqytjan Baiqadamov, Qapan Musinder, olardyŋ bergı jaǧynda romanstan bastap, operaǧa deiın tolǧaǧan Sydyq Mūhamedjanov, solardan keiıngı Mäkälım Qoişybai, Naǧym Meŋdıǧaliev, Kejebek Kümısbekov, Temırjan Bazarbaev, Myŋjasar Maŋǧytaev, Mansūr Saǧatovtar ūlttyq önerge ülken olja salǧan bolatyn. Sonau yqylym zamannan kele jatqan dästürdı Ahmet Jūbanov ruhymen jalǧaǧan kompozitorlar qai janrda jazsa da ūlttyq koloritpen, ūlttyq naqyşpen jazdy. Bıraq, sol tamaşa dästür 70-jyldarǧa kelgende nıldei būzyldy. Bız – Şämşı Qaldaiaqov, İlia Jaqanov, Äset Beiseuov, «Mahabbat valsımen» şyqqan Beken Jamaqaev būl dürbeleŋnen būryn säl erterek şyǧyp, 60-jyldardyŋ kompozitory bolyp, özımızdıŋ aldymyzdaǧy attaryn atap ötken Ahmet Jūbanov, Evgenii Brusilovskiiler jasaǧan, Latif Hamidiler tudyrǧan valsterden auytqyǧanymyz joq. Sol ülgıde än jazdyq, älı de jazyp kele jatyrmyz. Al endı sızder armandap otyrǧan, ūlttyq kompozitor degenıŋız endı myna zamanda bolmaidy. Būl – bızdıŋ zamannyŋ, bügıngı künnıŋ, erteŋgı künnıŋ qasıretı. Qazır özderıŋ qandai än tyŋdaisyŋdar? Jarq-jūrq etken män-maǧynasyz änderdıŋ jetegınen şyǧa almai kelesıŋder. Halyqqa ūsynylar, sahnada oryndalar änder eşqandai da talǧam talqysyna salynbaidy, keŋestık ideologiianyŋ tūsyndaǧy jüie, körkemdık keŋes degen joq. Kım bolsa, ne bolsa sol ketıp jatyr. Artyq ketsem keşırersız, efirdegınıŋ denı qoqys. Al keibıreuler, tıptı, muzykadaǧy «bomj» siiaqty jür. Būl degen sūmdyq qoi. Qazaq öz bolmysyn, jaratylysyn, tarihyn ände qaldyrǧan. Al bügıngı änderdegı qazaqtyŋ kelbetın elestetuge bola ma? Ärine, joq! Būl – azǧan, tozǧan, özınıŋ mekenı, elı men jerın kez kelgen uaqytta satyp, şetel asyp ketıp qalatyn sūmdyqtardyŋ zamany bolyp tūr qazır.
- Estrada degennen tuady, mäselen, eger bügıngı künnıŋ közqarasymen alsaq, sol zamandardaǧy Bırjan sal, Aqan serı, Mūhittardyŋ änı estrada demesek te, qazırgı tılmen aitqanda öz kezeŋınıŋ «hity» boldy ǧoi. Barlyǧy oryndady. Auyzdan auyzǧa tarady. Osydan-aq, ötken kün men bügıngı zaman adamdarynyŋ talǧam öresın baǧamdai beruge bolatyn şyǧar…
- «Hit» degen sözdı aituǧa bolmaidy. Kez kelgen halyq änın qazırgı tehnikanyŋ bar mümkındıkterın paidalana otyryp, öŋdeuge, qūlpyrtuǧa bolady. Mysaly, «Oi, kök, igigai kök! Oi, kökem, iapyrym-ai, Jastyq däuren ötedı-ai» degen joldar. Būl – estrada emes. Qazaqtyŋ şalqar köŋıldı änderı. Estrada degen sözdı eş uaqytta qazaqqa qoldanbaŋdar, ol bızdıŋ tabiǧat, bolmysqa jat. Bibıgül Tölegenova apalaryŋ bır sözınde: «Estrada degen sözdı aitpaŋdar maǧan, ol – men üşın nöl», – dedı. Men de sol tüsınıktemın. Estradadan, estradadaǧy jelıkpe, äulekı änderden bızdı «Oi kök», «Bipyl», «Mausymjan» syndy özımızdıŋ jaisaŋ änder ǧana qūtqarady.
- Halyq änderınde, dästürlı muzykada publisistikalyq saryn basym bolady degen pıkırge qalai qaraisyz? Osy bır änderdı tyŋdau arqyly qoǧamnyŋ bükıl tüitkıldı mäselelerınıŋ barlyǧyn köz aldymyzǧa äkelemız. Mysaly, «Elım-aidy» qaraityn bolsaq, sol «Aq taban şūbyryndy, Alqaköl sūlama» kezınıŋ oqiǧasynyŋ bar qiynşylyǧy sanamyzda kölbeŋdeidı. Bälkım ol änder bügıngı änderdegı tek «küidım-süidım» deitın arzan sözderge qūrylǧan jeŋıl äuenmen salystyrǧanda, sonysymen de ǧūmyrly şyǧar…
- Qandai bügıngı änder? Qaitalap aitam, 70-jyldardan bastap berı qarai jasalyp jatqan, senıŋ zamandastaryŋ, senıŋ aǧalaryŋ, senıŋ apalaryŋnyŋ jasap jatqan änderın eş uaqytta qazaq änı deuge bolmaidy. Ony mysalǧa aludyŋ da keregı joq. Ol – menıŋ qaiǧym, qasıretım.
- Aǧai, qoǧam «qaşqyn» dep aiyptaǧan taǧdyrlary asa ūqsas Mädi men Amanǧalidyŋ änderınde qandai ūqsastyq, bolmasa bır erekşelık bar? Özıŋız osy taqyrypty zerttedıŋız. Ekeuınde de bır mūŋ bar siiaqty körınedı maǧan…
- Eşqandai erekşelık joq. Ol – taǧdyr. Taǧdyrdyŋ tälkegıne tüsken tek qana Amanǧali, Mädi emes, Täuke, İmanjüsıp, olardyŋ ar jaǧynda Jaiau Mūsa da bar. Būlardan bergı Baluan Şolaqtyŋ özı köp qudalau körgen. Balauan Şolaq 1919 jyly dünieden qaitty, būl ömırdıŋ tezınen söitıp qana qūtyldy. Äitpese, Qarqaralydaǧy Mädi, Batystaǧy Amanǧalidyŋ basyndaǧy jait el ışındegı ülken äleumettık qaişylyqtan emes, mūnyŋ barlyǧyna o bastaǧy jai ǧana otbasylyq, aǧaiyn arasyndaǧy kikıljıŋ sebep bolǧan. Mäselen,
Atamyz äulie ötken er Qazybek,
Bekbolat, onyŋ ūly bolypty bek,
Tılenşı, odan keiın Abzal şerı.
Qaradan han bop ötken bärı asyl tek, – dep şyrqaityn Mädidıŋ qudalanuyna, aqyr aiaǧy atylyp ketuıne aǧasy Qaqabai ekeuınıŋ arasyndaǧy kikıljıŋ sebep bolǧan. Bäpiden tuǧan jalǧyz Mädi äkesınıŋ aǧasy Qaqabaidyŋ balalarymen bırge ösedı. Bır künderı, jasy 12-13-terge kelgen şaǧynda, Qarqaralynyŋ dalasynda tai üiretıp jürıp, qyzyq quǧan tentekteu mınezı bar batyl bala Qaqabaidyŋ jaiylyp jatqan tüiesındegı Qara buraǧa baryp tiısedı ǧoi. Bura bala tügıl, ülken adamdy şainap tastaityn, tüielerge eşkımdı tiıskızbeitın öte asau bolady. Qara bura tūra kep quyp, Mädige jetıp qalǧanda, qairatty bala būzautıs qamşysymen tartyp kep jıberedı. Buranyŋ tılersegı üzılıp tüsedı de, qansyrap öledı. Mıne, osy oqiǧadan keiın, Mädi men Qaqabai arasyndaǧy bıtpes kek, öşpendılık bastalady. Jalǧyz balasy üşın Bäpi, burasy üşın Qaqabai kektenıp, aǧaiyndy ekı adam jau bolyp şyǧa keledı. Sodan bastalǧan närse. Būl ülken bır äleumettık qozǧalys emes. Amanǧali bolsa, özınıŋ tuǧan qūdasymen qarta oinap otyryp ūtylyp, joq jerden pendeşılık, jai ǧana bır bolymsyz mınezben jaulasyp ketken edı. Al ol oqiǧa zamananyŋ bır jaman jaǧdaiyna keldı. Amanǧalidı Keŋes ükımetıne qarsy dep GPU atyp öltırdı. Qarsy jaǧyndaǧy aǧaiyndarynan Jūmaǧali degen kısı sot bolyp otyrady da, zaŋ solardyŋ jaǧyna şyǧyp ketıp, Amanǧali «bandy» bolyp şyǧa kelgen. Bıraq, ol eşqandai da «bandy» emes. Amanǧali da Mädi, İmanjüsıpter siiaqty dalanyŋ serısı, änşı. Mıne, būl qos serınıŋ taǧdyryn oilaǧanda, odan eşqandai bır äleumettık tereŋ astar köre almaimyz.
- Būl jerde Batys pen Arqanyŋ kompozitorlaryn tegın alyp otyrǧan joqpyn. Özıŋızdıŋ atyraulyq atanǧanyŋyzǧa da on jyldan astam uaqyt boldy. Sızdıŋ änderıŋızdıŋ köbısı keŋ tynysty, tögılıp keletın Arqa sarynynda ǧoi. Mūhit mänerındegı ändı tyŋdap üirengen halyq qalai qabyldady? Kezınde Jüsıpbek Elebekov atamyz osy Batys öŋırıne kelıp, än şyrqap bolǧanda, jiylǧan jūrt: «endı qazaqşa än aitşy» degen körınedı. Sol sapardan ülken renışpen qaityp, būl jaqqa kelmei qoiǧan deidı. Sızde mūndai jaǧdai bolǧan joq pa?
- İä, ondai oqiǧa bolǧan. Är ölke tomaǧa tūiyq ömır sürıp, ülken önerden alys bolyp jatsa, eşkımmen aralaspasa, «oh, şırkın!» dep qazaqtyŋ klassikalyq änıne qanyqpasa, jaŋaǧydai terıs tüsınıkter şyǧa beredı. Mysaly, Batystyŋ özınıŋ män-mänerı, mektebı bölek. Al, onyŋ bastauyn keibıreuler Mūhittan bastap, sodan taratyp jür. Mūhit ber jaqtaǧy adam. Onyŋ ar jaǧynda, Mūhittardy tudyrǧan än mektebı baryn esten şyǧarmau kerek.
İ.J.:
– Surettı tapqan adam – akademik Älkei Marǧūlan. Ol kezde, iaǧni Aqan serınıŋ zamanynda Ombyǧa kelıp-ketıp jatqan Reseidıŋ zertteuşılerı, suretşılerı qazaq ömırın, tūrmys-tırşılıgın suretke tüsırıp otyrǧan eken. Sondai bır tüsırılım kezınde Aqan serı de dalanyŋ betke ūstarlarynyŋ ortasynda tüsıp qalǧan körınedı. Suretten beinenı bölıp alyp, «Mıne, Aqan serı», – dep ūsynǧan akademik Älkei Marǧūlan. Men sol fotobeinenı portret etıp saldym, özıme sondai ūnaidy. Öitkenı Aqan serınıŋ bükıl änşılık bolmysy, ol kısınıŋ mahabbat tragediiasy, öz basyndaǧy qym-qiǧaş qaiǧyly sätterınıŋ barlyǧyn jeŋetın sondai bır säulelı, şuaqty lirizmnıŋ qalai üilesıp ketkenın bılmeimın, äiteuır būl portrettı sättı şyqqan tuyndylarymnyŋ qataryna qosamyn.
Mūhittyŋ Mūhit bolatyny – özıne deiın keremet änderdıŋ düniege keluınıŋ, sodan när aluynyŋ arqasy. Al endı taza ūlttyq muzykany tarazyǧa salsaq, qazaqtyŋ än önerındegı klassikalyq nūsqa, klassikalyq vokaldy öner – ol arqada Bırjan saldan bastalady. Bırjan saldyŋ ar jaǧynda da mektep bolǧan. Bıraq, olardyŋ barlyǧy özınıŋ avtorlyq bet-beinesın saqtaǧan, avtorlyq jolyn, ömırbaianyn jasaǧan adamdar emes. Esımderı bügınde halyq jadynan ūmytylǧan. Sondyqtan da, qazaq klassikalyq än mektebın Bırjan saldan tarqatamyz.«Bazaryŋ qūtty bolsyn, ardaqty elım, Qoiandy tu kötergen duman jerım-ai» deitın naǧyz klassikalyq änderdı Bırjan salǧa deiın eşkım jazǧan joq. Sondyqtan, Arqadaǧy änşılık dästürdıŋ ūly atasy – Bırjan sal. Mūny keibır zertteuşıler Segız serıge, basqa da bıreulerge telıp jür. Onyŋ bärı – jalǧan, ädebiettegı, folklordaǧy soŋǧy jyldardaǧy jasalyp jatqan falşter. Bırjan saldan keiın «Aulym qonǧan Syrymbet salasynda» dep Aqan serı şyqty. Ǧajap! Arqadaǧy än dästürı osylai damyp jatqan kezde, Batysta «Salmasam Ainamközge» dep Mūhit äuelettı. Mūnyŋ bärı anau Arqa, Qostanai, Tobyl, Yrǧyzben jalǧasyp jatqan Aqtöbe, Oral dalasyndaǧy järmeŋke, qan bazarlar, sol kezdegı sauda mädenietı arqyly dalanyŋ eskek jelımen jetken bır-bırıne äserı edı. Būl – bır sūmdyq qūbylys, HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysyndaǧy qazaq änınıŋ ülken örleuı, qalyptasuy, klassikalyq deŋgeige şyǧuy. - Ännıŋ zertteluındegı falştyq tūjyrymdardy tılge tiek etıp qaldyŋyz. Arqa mektebındegı klassikalyq ännıŋ atasy – Bırjan saldyŋ änderın Segız serıge telu degen siiaqty düdämal jaittar da kezdesıp jatyr. Mäselen, «Ämırhan» degen esseŋızde de Biǧojin, Qaramendin sekıldı zertteuşılerdıŋ sılkınıs tudyru maqsatynda aidan anyq däiektıŋ özın būrmalaǧanynyŋ bıraz aqiqatyn aittyŋyz… - Sensasiianyŋ ne ekenın bılmeidı olar. Būl – aumaly-tökpelı haos kezeŋde özınıŋ jerıne, ruyna, jüzıne qarai tartatyn qazaqtyŋ jaman mınezımen körıngen qūbylys qoi. Biǧojin degennıŋ özı – taǧdyr densaulyǧyn kemtar etıp jaratqan, otbasy, bala-şaǧasy, kün körısı joq, taǧdyrǧa nalaly adam eken. Sonysyn aqşa tapqyş bıreuler paidalanyp ketken. Bıraq, keiın ol derekterdıŋ barlyǧynyŋ jalǧan, terıs oidan jasalǧanyn Qazaq QSR Ǧylym akademiiasynyŋ ädebiet instituty bırneşe seriia maqalamen däleldep, äbden masqarasyn şyǧarǧan bolatyn. Äŋgıme sonymen bıtken. Al, olar joqqa şyǧaryp, Batys öŋırıne qimaǧan «Ämırhan» änınıŋ avtory Ajar turaly tek qana osy Jaiyqtyŋ boiy emes, Oraldyŋ Aqtöbe, Qaratöbe jaǧynda da qym-qiǧaş keremet äŋgımeler aitylady. Balqaşta da, Semeide de, Arqada da batystaǧydai Ajarǧa qatysty ondai äŋgıme, derek pen däiek joq. Ämırhan änınıŋ iesı Ajar tek qana osy Jaiyqtyŋ boiynda bolǧan. Būl – aqiqat. - Bügıngı dästürlı än mektepterınıŋ zertteluın, zertteuge kelıp jatqan jastardyŋ ızdenısın qalai baǧalaisyz? - Barlyǧy talpynys, tek qana talpynys. Tereŋ zertteu, zerdeleu joq. Oily, aqyldy, tereŋnen qozǧaityn zertteuşıler künderdıŋ künınde keletın şyǧar… - Aqan serı – Aqtoqty – Jalmūqan üştaǧanynyŋ zertteu nätijelerı bergen aqiqatyn aityp berıŋızşı… - Şyny kerek, Qarauyldyŋ Jaqsylyq atasy künı bügınge deiın Aqan serı men Aqtoqty oqiǧasyn namys köredı. Eldıŋ adamdarymen būl taqyryp töŋıregınde söilesu oŋai emes. Ol syrdy qozǧau qiiamet. Ertede osy Qyzylaǧaşta Ǧabit Müsırepovtıŋ «Aqan Serı – Aqtoqty» pesasy qoiylǧanda, qariialar öre türegelıp: «Asylymyzdy qorlamai, toqtatyŋdar, tüge! Jalmūqan men Aqtoqtynyŋ süttei ūiyp ötken ömırıne daq salmaŋdar büitıp! Önıp-ösıp otyrǧan būl äulettıŋ bala-şaǧalarynyŋ köŋılıne qaiau tüsırmeŋder! Osy kelgen betterıŋmen qaityŋdar, būl auyldan taiyp tūryŋdar! Bızge jalǧan söz kerek emes!» – dep, ärtısterdı qabyldamai, quyp şyǧypty. Mūnyŋ syry mynada. Bızdıŋ bıletınımızdei, appaq jüzdı Aqtoqtyǧa Arqanyŋ aqtaŋgerı Aqan serı bar janymen yntyq bolǧan. Aruǧa arnap bırneşe än de şyǧarǧan. Bıraq, serı sezımıne Aqtoqty aru däl sondai ıŋkärlıkpen jauap qata almady. Sebebı, Aqtoqty Aqannyŋ azamattyq basyn syilap, ardaq tūtqanymen, süigen joq. Aqtoqtynyŋ ūnatqan, baiaǧydan-aq özıne atastyryp qoiǧan Jalmūqan atty jary bolatyn. Aqtoqty men Jalmūqannyŋ üilenu toiy üstınde Aqan serı Aqtoqtyny küştep alyp qaşady. Bıraq, Aqtoqty taŋdaǧany Jalmūqan ekenın aityp, oi bauyrymyn kesedı. Söitıp, el arysy, eldıŋ ardaqty azamaty Jalmūqanǧa Aqtoqty qaitarylypty. Körkem ädebiette aitylatyndai, Aqan serı men Jalmūqan ömırde tıptı de jaulasyp ötpegen. Kerısınşe, syilasyp, dos bolǧan.
Al, Aqtoqtyny alyp qaşu oqiǧasyna bailanysty Jalmūqan Aqan serıge eşqandai da kek saqtamaǧan, qaita serını halyqtyŋ änşı erkesı sanap, talai kezdesıp jürıptı. Aqtoqtyǧa arnaǧan änderın süisınıp tyŋdapty.Aqan serı, Aqtoqty, Jalmūqan ömırlerınıŋ tek körkem beinesın tanyp, sodan oi qorytyp kelgen köpşılık qauymǧa beimaǧlūm bolyp kelgen osyndai qaltarystary bar. - Ötkende körmeŋızde Aqan serınıŋ tüpnūsqadan salynǧan suretı dep özıŋız örnektegen bır portrettı erekşe atap öttıŋız. Ony qalai jäne qaidan taptyŋyzdar? Suret syrymen bölısesız be? - Ol surettı tapqan adam – akademik Älkei Marǧūlan. Ol kezde, iaǧni Aqan serınıŋ zamanynda Ombyǧa kelıp-ketıp jatqan Reseidıŋ zertteuşılerı, suretşılerı qazaq ömırın, tūrmys-tırşılıgın suretke tüsırıp otyrǧan eken. Sondai bır tüsırılım kezınde Aqan serı de dalanyŋ betke ūstarlarynyŋ ortasynda tüsıp qalǧan körınedı. Suretten beinenı bölıp alyp, «Mıne, Aqan serı», – dep ūsynǧan akademik Älkei Marǧūlan. Men sol fotobeinenı portret etıp saldym, özıme sondai ūnaidy. Öitkenı Aqan serınıŋ bükıl änşılık bolmysy, ol kısınıŋ mahabbat tragediiasy, öz basyndaǧy qym-qiǧaş qaiǧyly sätterınıŋ barlyǧyn jeŋetın sondai bır säulelı, şuaqty lirizmnıŋ qalai üilesıp ketkenın bılmeimın, äiteuır būl portrettı sättı şyqqan tuyndylarymnyŋ qataryna qosamyn. - Şopenşe aitsaq, söz bıtkennen keiıngı sezımdı qylqalammen jetkızu oŋai ma, älde änmen be? - Är jerde är qalai. Özıŋ aityp otyrǧandai, Şopen: «Söz bıtken jerden muzyka bastalady» deidı. Sözben bere almai qalǧan sezımdı, hikaiany, oqiǧany kompozitorlar muzykamen alyp ketedı. Däl osy jerde Bethovennıŋ «Aily sonatasyn» aituǧa bolady. Äigılı kompozitor özınıŋ süigen adamyna degen mahabbatynyŋ barlyǧyn «Aily sonatada» suretteidı. Ony tek qana muzykamen bolmasa, sözben beineleu mümkın emes. - Baiqaimyz, änderıŋızde qyrǧyzdyq saryn basym keledı. Oǧan Şyŋǧys Aitmatov ekeuıŋızdıŋ aralaryŋyzdaǧy ūly dostyqtyŋ qanşalyqty äserı bar? - Ol Şyŋǧystan būryn bastalǧan. Bızdıŋ el qyrǧyzdarmen erte aralasqan. Aşarşylyq jyldary jan-jaqqa bet-betımen ketken aǧalarymyz aşarşylyq basylyp, bärı toǧysqanda elge bır-bır qyrǧyz kelınşekterın alyp keldı. Säbiǧa, Bätimä, Sälimä degen jeŋgelerımız boldy. Örımdei jap-jas kezderı. Soǧys bastalyp ketkende, sol jeŋgelerımız qolynda oraqtary bar, şyǧysqa qarap tūryp egın orady. Bır uaqytta belderı talyp, şarşaidy. Sonda qyrǧyz änderın şyrqap, şarşaǧandaryn basady. Qyrǧyzdyŋ lirikalyq änderı o bastan osylai-osylai elımızge sıŋgen, äkelerımız, şeşelerımız, aǧalarymyz aitatyn änder edı. Şyŋǧys Aitmatovtyŋ «Jämilä» povesın oqyǧannan keiıngı äser elıtıp, «Daniiardyŋ änı», «Jämilänıŋ änı» tuatyn sätte jaŋaǧy qyrǧyz änderınıŋ bärı menıŋ «Elım-aiym», «Ainamközım», «Qaratorǧaiym», «Balqadişam», «Ekı jirenım», «Baianauylym» siiaqty tu syrtymda tūrdy. Mıne, äuezdı änderımnıŋ barlyǧyn sol muzykanyŋ äuezımen, tolǧanysymen jazdym.
İ.J.:
– Surettı tapqan adam – akademik Älkei Marǧūlan. Ol kezde, iaǧni Aqan serınıŋ zamanynda Ombyǧa kelıp-ketıp jatqan Reseidıŋ zertteuşılerı, suretşılerı qazaq ömırın, tūrmys-tırşılıgın suretke tüsırıp otyrǧan eken. Sondai bır tüsırılım kezınde Aqan serı de dalanyŋ betke ūstarlarynyŋ ortasynda tüsıp qalǧan körınedı. Suretten beinenı bölıp alyp, «Mıne, Aqan serı», – dep ūsynǧan akademik Älkei Marǧūlan. Men sol fotobeinenı portret etıp saldym, özıme sondai ūnaidy. Öitkenı Aqan serınıŋ bükıl änşılık bolmysy, ol kısınıŋ mahabbat tragediiasy, öz basyndaǧy qym-qiǧaş qaiǧyly sätterınıŋ barlyǧyn jeŋetın sondai bır säulelı, şuaqty lirizmnıŋ qalai üilesıp ketkenın bılmeimın, äiteuır būl portrettı sättı şyqqan tuyndylarymnyŋ qataryna qosamyn.
Sūhbattasqan, Nazerke JŪMABAI. Almaty – Atyrau – Almaty.
