Qytai synaqtan ötkızgen iadrolyq emes sutegı bombasy qauıpsızdık qūraly ma, älde tehnologiialyq jetıstık pe?
Qytai äskerı jaŋa tiptegı jarylǧyş qūrylǧyny synaqtan ötkızdı. South China Morning Post basylymynyŋ habarlauynşa, būl – radioaktivtı komponentter qoldanylmaityn, bıraq küştı jalyn tuǧyzatyn «iadrolyq emes sutegı bombasy» dep atalǧan jaŋa qaru. Iаdrolyq emes sutegı bombasy quatty qaru ma, joq älde ozyq tehnologiia ma?
TROTİL JARYLYSYNAN DA KÜŞTI
Jaŋa qūrylǧynyŋ salmaǧy nebary ekı kilogramm bolsa da, ol temperaturasy 1000°C-tan asatyn otty şar qalyptastyryp, ony ekı sekundtan asa uaqyt ūstap tūrady – būl kädımgı trotil jarylysynan 15 ese ūzaq. Mūndai ūzaq äser etu uaqyty keŋ aumaqta jylulyq zaqymdy edäuır arttyrady.
Bombany jasaumen Qytaidyŋ memlekettık keme jasau korporasiiasyna (CSSC) qarasty 705 Ǧylymi-zertteu instituty ainalysqan. Būl äskeri-teŋız tehnologiialary men suasty jüielerı boiynşa mamandanǧan mekeme. Bombanyŋ energiia közı retınde magnii gidridıne negızdelgen qatty küidegı sutegı akkumuliatory qoldanylady. Jūmys barysynda sutegı qūramy bar gaz tez bölınıp, bırden tūtanady.
Ǧalymdardyŋ aituynşa, jaŋa tehnologiia jarylystyŋ küşın jäne baǧytyn däl baqylauǧa mümkındık beredı. Al ūzaqqa sozylatyn jalyn ülken aumaqtaǧy nysandardy zaqymdauǧa öte tiımdı. Jarylys tolqynynyŋ qysymy episentrge jaqyn jerde 428 kPa-ǧa deiın jetedı – būl kölemı ūqsas trotil jarylysynan 40 paiyzǧa az bolsa da, onyŋ ystyq jalynynyŋ zaqymdanu aimaǧy äldeqaida keŋ.
Sarapşylar atap ötkendei, mūndai synaqtar formaldy türde iadrolyq qarudy taratpau kelısımderın būzbaidy. Qūrylǧy qoldanysqa engızılmeitındıkten halyqaralyq qauymdastyq tarapynan tiıstı sanksiialar salynbaityn siiaqty. Bıraq būl iadrolyq materialdardy qoldanbai-aq ülken zalal keltıretın oq-därı jasauǧa bolady degen presedent tudyrady.
Eske sala keteiık, 2024 jyldyŋ küzınde Qytai 1980 jyldardan berı alǧaş ret synaq retınde oqtūmsyǧy bar qūrlyqaralyq ballistikalyq zymyran ūşyrǧan bolatyn. Ol zymyran şamamen 12 myŋ şaqyrym qaşyqtyqqa ūşyp, Fransuz Polineziiasy maŋyna qūlaǧan. Sarapşylardyŋ pıkırınşe, būl Qytaidyŋ negızgı strategiialyq zymyrandarynyŋ bırı – DF-41 nemese DF-5 boluy mümkın.
«BOLJAM AITU QİYN»
Būl jaŋalyqqa Qytaimen şekaralas jatqan Qazaqstan üşın erekşe mänge ie boluy kerek. Aimaqta iadrolyq emes, bıraq joǧary tiımdı qaru türlerınıŋ damuy halyqaralyq qauıpsızdık salasynda jüielı taldaudy talap etedı.
Äskeri sarapşy Amangeldı Qūrmetūly iadrolyq emes sutegı bombasynyŋ tehnologiialyq jaŋalyq ekenın eskerttı.
«Sutegı bombasyn iadrolyq emes sipatta jaruǧa bola ma, bolmai ma, ony fizikterden sūrau kerek negızı. Öitkenı osy künge deiın sutegı bombasy iadrolyq qaru bolyp eseptelgen. Al endı ol qandai reaksiiamen jaryldy, termoiadrolyq pa, joq älde basqa ma, ol jaǧyn da naqty bılmei otyrmyz. Bırınşı kezekte onyŋ jarylys tolqyny qanşa metr nemese kilometrge barady jäne qanşa temperatura episentrınde qyzdyrady degen detaldar aşyq bolmai tūr. Tek qana profilge qaraǧanda köbırek janady degen aqparat şyqqan. Odan basqa aqparatty bılmeimız», - dedı ol.
Aituynşa, būl qūrylǧy strategiialyq maqsatta, iaǧni bır qalany nemese ülken qoimany joiu üşın paidalanuy mümkın. Al endı ūdaiy qozǧalysta bolatyn tehnikalar men taktikalyq manevrlarda bolatyn küşterdı joiuuda tym qatty äser ete qoimaidy. Bır äskeri bölımdı jarǧanymen äskerdıŋ qalǧan bölıgı okopta nemese basqa jerde bolyp, aman qaluy mümkın.
«Būl tūrǧydan kelgende qandaida bır boljam aitu qiyn», - deidı Amangeldı Qūrmetūly.
«ÜZDIK TEHNOLOGİIаLYQ JETISTIK BOLAR»
Äskeri sarapşy «qalai bolǧanda da bır bırıne qaruynyŋ küşın körsetetın älemde jaŋa bır baǧyt paida bolyp jatyr» dep sanaidy.
«Äskeri tehnologiiany jariia türde körsetu bır jaǧynan AQŞ pen Reseige būlşyq etın körsetu dep oilaimyn. Jalpy mūndai qarudyŋ jalpy naqty pragmatikalyq küşı nemese paidaly tūsy ne ekenın eşkım boljai almaidy. Qolǧa tüsken derek boiynşa jarylys küşı joiqyn bolǧanymen onda eŋ bastysy radiasiia joq. Äitse de būl qaru qandai maqsatta qoldanylady? Bälkım ülken qalalar men ırı qoima, arsenal nemese ūşaq tasymaltaityn kemenı bombalaityn bolsa, onda ıske jaraityn şyǧar. Odan artyq praktikalyq mänın körıp tūrǧan joqpyn», - deidı ol.
Qytaidyŋ iadrolyq emes su tegı bombasyn synaqtan ötkızgenıne älemdık BAQ asa nazar audarǧan joq.
«Bır qyzyǧy – Qytaidyŋ iadrolyq emes su tegı bombasy turaly aqparatty älemdık BAQ azdap qana jazǧan boldy. «Oibai sūmdyq qaru eken» dep şu köterıp, baibalam salǧandaryn körgen joqpyn. Negızı mūny tehnologiialyq üzdık jetıstık dep baǧalauǧa bolady. Mümkın Qytaidan basqa AQŞ-ta är türlı synaqtar ötken şyǧar. Bıraq aşyq derekközderde däl sutegınıŋ iadrolyq emes bombasy bar degendı būryn-soŋdy estımegen ekenmın. Mysaly älemde beton tesetın, jer asty betonyn tesıp kıretın bombalar bar. Amerikanyŋ GBU-57 degen 61 metr jer qyrtysyn jäne 19 metr betondy tesetın bombasy bar», - deidı äskeri sarapşy.
Serık Joldasbai
«Adyrna»
