Qytaı synaqtan ótkizgen ıadrolyq emes sýtegi bombasy qaýipsizdik quraly ma, álde tehnologııalyq jetistik pe?
Qytaı áskeri jańa tıptegi jarylǵysh qurylǵyny synaqtan ótkizdi. South China Morning Post basylymynyń habarlaýynsha, bul – radıoaktıvti komponentter qoldanylmaıtyn, biraq kúshti jalyn týǵyzatyn «ıadrolyq emes sýtegi bombasy» dep atalǵan jańa qarý. Iadrolyq emes sýtegi bombasy qýatty qarý ma, joq álde ozyq tehnologııa ma?
TROTIL JARYLYSYNAN DA KÚShTI
Jańa qurylǵynyń salmaǵy nebary eki kılogramm bolsa da, ol temperatýrasy 1000°C-tan asatyn otty shar qalyptastyryp, ony eki sekýndtan asa ýaqyt ustap turady – bul kádimgi trotıl jarylysynan 15 ese uzaq. Mundaı uzaq áser etý ýaqyty keń aýmaqta jylýlyq zaqymdy edáýir arttyrady.
Bombany jasaýmen Qytaıdyń memlekettik keme jasaý korporaııasyna (CSSC) qarasty 705 Ǵylymı-zertteý ınstıtýty aınalysqan. Bul áskerı-teńiz tehnologııalary men sýasty júıeleri boıynsha mamandanǵan mekeme. Bombanyń energııa kózi retinde magnıı gıdrıdine negizdelgen qatty kúıdegi sýtegi akkýmýlıatory qoldanylady. Jumys barysynda sýtegi quramy bar gaz tez bólinip, birden tutanady.
Ǵalymdardyń aıtýynsha, jańa tehnologııa jarylystyń kúshin jáne baǵytyn dál baqylaýǵa múmkindik beredi. Al uzaqqa sozylatyn jalyn úlken aýmaqtaǵy nysandardy zaqymdaýǵa óte tıimdi. Jarylys tolqynynyń qysymy epıentrge jaqyn jerde 428 kPa-ǵa deıin jetedi – bul kólemi uqsas trotıl jarylysynan 40 paıyzǵa az bolsa da, onyń ystyq jalynynyń zaqymdaný aımaǵy áldeqaıda keń.
Sarapshylar atap ótkendeı, mundaı synaqtar formaldy túrde ıadrolyq qarýdy taratpaý kelisimderin buzbaıdy. Qurylǵy qoldanysqa engizilmeıtindikten halyqaralyq qaýymdastyq tarapynan tıisti sankııalar salynbaıtyn sııaqty. Biraq bul ıadrolyq materıaldardy qoldanbaı-aq úlken zalal keltiretin oq-dári jasaýǵa bolady degen preedent týdyrady.
Eske sala keteıik, 2024 jyldyń kúzinde Qytaı 1980 jyldardan beri alǵash ret synaq retinde oqtumsyǵy bar qurlyqaralyq ballıstıkalyq zymyran ushyrǵan bolatyn. Ol zymyran shamamen 12 myń shaqyrym qashyqtyqqa ushyp, Franýz Polınezııasy mańyna qulaǵan. Sarapshylardyń pikirinshe, bul Qytaıdyń negizgi strategııalyq zymyrandarynyń biri – DF-41 nemese DF-5 bolýy múmkin.
«BOLJAM AITÝ QIYN»
Bul jańalyqqa Qytaımen shekaralas jatqan Qazaqstan úshin erekshe mánge ıe bolýy kerek. Aımaqta ıadrolyq emes, biraq joǵary tıimdi qarý túrleriniń damýy halyqaralyq qaýipsizdik salasynda júıeli taldaýdy talap etedi.
Áskerı sarapshy Amangeldi Qurmetuly ıadrolyq emes sýtegi bombasynyń tehnologııalyq jańalyq ekenin eskertti.
«Sýtegi bombasyn ıadrolyq emes sıpatta jarýǵa bola ma, bolmaı ma, ony fızıkterden suraý kerek negizi. Óıtkeni osy kúnge deıin sýtegi bombasy ıadrolyq qarý bolyp eseptelgen. Al endi ol qandaı reakııamen jaryldy, termoıadrolyq pa, joq álde basqa ma, ol jaǵyn da naqty bilmeı otyrmyz. Birinshi kezekte onyń jarylys tolqyny qansha metr nemese kılometrge barady jáne qansha temperatýra epıentrinde qyzdyrady degen detaldar ashyq bolmaı tur. Tek qana profılge qaraǵanda kóbirek janady degen aqparat shyqqan. Odan basqa aqparatty bilmeımiz», - dedi ol.
Aıtýynsha, bul qurylǵy strategııalyq maqsatta, ıaǵnı bir qalany nemese úlken qoımany joıý úshin paıdalanýy múmkin. Al endi udaıy qozǵalysta bolatyn tehnıkalar men taktıkalyq manevrlarda bolatyn kúshterdi joıýýda tym qatty áser ete qoımaıdy. Bir áskerı bólimdi jarǵanymen áskerdiń qalǵan bóligi okopta nemese basqa jerde bolyp, aman qalýy múmkin.
«Bul turǵydan kelgende qandaıda bir boljam aıtý qıyn», - deıdi Amangeldi Qurmetuly.
«ÚZDIK TEHNOLOGIIaLYQ JETISTIK BOLAR»
Áskerı sarapshy «qalaı bolǵanda da bir birine qarýynyń kúshin kórsetetin álemde jańa bir baǵyt paıda bolyp jatyr» dep sanaıdy.
«Áskerı tehnologııany jarııa túrde kórsetý bir jaǵynan AQSh pen Reseıge bulshyq etin kórsetý dep oılaımyn. Jalpy mundaı qarýdyń jalpy naqty pragmatıkalyq kúshi nemese paıdaly tusy ne ekenin eshkim boljaı almaıdy. Qolǵa túsken derek boıynsha jarylys kúshi joıqyn bolǵanymen onda eń bastysy radıaııa joq. Áıtse de bul qarý qandaı maqsatta qoldanylady? Bálkim úlken qalalar men iri qoıma, arsenal nemese ushaq tasymaltaıtyn kemeni bombalaıtyn bolsa, onda iske jaraıtyn shyǵar. Odan artyq praktıkalyq mánin kórip turǵan joqpyn», - deıdi ol.
Qytaıdyń ıadrolyq emes sý tegi bombasyn synaqtan ótkizgenine álemdik BAQ asa nazar aýdarǵan joq.
«Bir qyzyǵy – Qytaıdyń ıadrolyq emes sý tegi bombasy týraly aqparatty álemdik BAQ azdap qana jazǵan boldy. «Oıbaı sumdyq qarý eken» dep shý kóterip, baıbalam salǵandaryn kórgen joqpyn. Negizi muny tehnologııalyq úzdik jetistik dep baǵalaýǵa bolady. Múmkin Qytaıdan basqa AQSh-ta ár túrli synaqtar ótken shyǵar. Biraq ashyq derekkózderde dál sýteginiń ıadrolyq emes bombasy bar degendi buryn-sońdy estimegen ekenmin. Mysaly álemde beton tesetin, jer asty betonyn tesip kiretin bombalar bar. Amerıkanyń GBU-57 degen 61 metr jer qyrtysyn jáne 19 metr betondy tesetin bombasy bar», - deıdi áskerı sarapshy.
Serik Joldasbaı
«Adyrna»
