Muzykalyq qūndylyqtarymyzdy alalauǧa qarsymyn

– Biyl 60-ty alqymdaǧan şa­ǧy­ŋyz­da Oralda «Aiman-Şol­pan» jy­ryn jyrlap, jūrt­qa jyrşylyq jaŋa qy­ry­ŋyz­ben tanyldyŋyz. Jasyŋyz ūl­ǧaiǧan tūsta ūzyn sonar jyr­dy jat­tap, este saqtau qiyn­ǧa soqpady ma? – Qazaq 60-ty ülken beleske ba­lai­dy. Osyn­dai belestı baǧyndyrarda, öner ada­m­y bolǧan soŋ, men jūrtyma ne berdım de­gen oidyŋ mazalauy – zaŋ­dylyq. 40 ja­sym­da körermen qa­uym­dy halyq än­de­rımen, halyq kom­po­­zitorlarynyŋ än­de­rımen su­­syn­­dat­qan ekenmın. 50 jasymdaǧy keş­te orkestrmen qosylyp än aityp, qa­zaq kom­pozitorlarynyŋ klas­si­ka­lyq şyǧar­ma­laryn, iaǧni batys pen Ar­qa mektebınıŋ änderın  dombyramen oryn­­da­dym. Sol joly «Bır­jan-Sara»  tä­rızdı qa­zaq operasyn, orys ro­mans­ta­ryn sah­naǧa alyp şyqtym. Endı 60 jas­ta ne ıstesem dep bırşama tolǧan­dym. 1982 jyly Säbit Orazbaev aǧa­myz­dyŋ oryn­­dauyndaǧy «Aiman-Şol­pan» jyry küi­­tabaqqa jazylyp, ja­ryq körgen bo­­latyn. Jyr maǧan qat­ty ūnady. Bäl­kım, är­tıs­tıgınen bolar, Sä­bit aǧa­myz­dyŋ jyr ai­tu mänerı erek­şe ǧoi. Özı bı­raz maqam bı­ledı eken. Jyr­dyŋ ma­qamy üzdıksız auysyp oty­­rady. Maǧan būl qūddy dom­by­ra­men aity­latyn bır kısılık operadai kö­­rınıp kettı. Qazaq radiosynyŋ qyz­met­kerı Qo­şan Mūsta­fa­ūly­nyŋ kömegımen jyrdy qai­ta ta­uyp alyp, jattauǧa kı­rıs­tım. Dä­rıgerler «adam 50-den asqan soŋ este saq­tau qa­bıletı tömendeidı» dep ja­ta­dy. Qalai bo­­lar eken dep, so­ǧan bel­dı bekem bu­dym. Köz­dıŋ na­şar­ly­ǧynan ba, äu bas­tan-aq es­te saqtau qa­bıletım köp­ten ıl­gerı edı. Gas­trol­dık sa­par­lar­da erkın jü­rıp, bır kün qa­rap, bır kün qa­ramai-aq, eşqandai ma­şa­qatsyz «Ai­man-Şol­pan» jyryn tört ai­dyŋ ışınde jat­tap aldym. Säbeŋnıŋ ai­ty­luyndaǧy jyr­ǧa özımız jaqtyŋ ma­qam­daryn qo­syp, şamaly özgerıs ja­sa­dym. Me­nıŋ tuǧan künımnıŋ özı de qy­zyq: tört jyl­da bır ainalyp keletın 29 aqpan. At­ta­maǧan tabaldyryǧym bolǧan soŋ ba, 60-ta äldeqalai bolar, 59-ym özıme erkın ǧoi dep, 59-dyŋ soŋǧy künı – 28 aqpan künı Ba­tys Qazaqstanda «Ai­man-Şol­pan» jyryn ha­lyqqa ūsyn­dym. Jyr tyŋ­dap otyra alatyn adam bar ma eken de­gen oi tudy. Joq, jyr tyŋdauşylar älı de joiylmapty. 200 adamdyq Ba­tys Qazaqstan filar­mo­­niiasynda ine şan­­şar jer bol­mady. Jaq­sy qa­byl­dan­dy. Toiymnan tä­bärık bolsyn dep, būl jyrdy Almaty ha­l­qyna da ūsyn­baq oidamyn. Aqyn-ja­zuşylardyŋ da kö­bı – osy ruhani as­tanamyzda. 26 sä­­uır künı Al­matydaǧy Qūr­manǧazy atyn­­daǧy Memlekettık or­kestr­dıŋ ül­ken zalynda men «Aiman-Şolpandy» jyrlamaq­pyn. – Asqaqtatyp, şaryqtatyp sa­la­tyn halyq änderı airyqşa bap pen qa­jyr-qairatty, küş-quat­ty ta­lap etedı. Jas­tyq ja­lyn men jıger­dıŋ ornyn da eş­kım joqqa şyǧara qoi­mas. Jas kel­­gen soŋ da dauystyŋ ärı taia bas­taidy. Qa­teke, älı baby­ŋyz­dan aiyrylǧan joqsyz ba? – Jyldar öz örnegın salatyn şy­ǧar. Būryn kün-tün, taŋ atty, keş batty demei, ia sal­qyn, ia ystyq  jerde bol­syn än aita beruşı edık, qazır radio-telearnaǧa nemese sah­na­ǧa şyǧatyn bol­saq, mındettı türde tüs qai­ta än salǧandy jön köremız. Tüske deiın dauysta jaryqşaqtar bolady. Erteŋ­gılık älde dauys bailamdary dūrys oianbai ma, älde kedergıler ketpei tū­ryp ala ma – bel­gısız. Tüs qaita ba­by­ma keletındeimın. Baia­ǧy tūǧyrym­nan taia qoimaǧan tärızdımın. Na­­ǧyz syn­­şy – halyq. Baǧasyn bere ja­tar… – Än, küi, jyr önerınıŋ ūly tūl­ǧa­­la­ry eleusız qalyp jatqany mä­lım. Sız­dı jūrt Mūhit än mektebınıŋ üzıgın jal­ǧastyruşy retınde bıledı. Mūhit ba­bamyzdyŋ byltyr ǧana 170 jyldyq me­reitoiy boldy. Oi­da­ǧydai toi­landy dep esep­teisız be? – Beker obaly ne kerek, oblystyq şy­­ǧar­maşylyq ortalyq pen mädeniet bas­­qar­masy bızdı şaqyryp alyp, aqyl­dasty. So­syn bızdıŋ ūsynys­ta­ry­myzdyŋ keibırı alyndy, qalǧan jer­le­rınde öz betterınşe ket­tı. Ol bai­ǧūstardyŋ da üstınen qarap otyr­ǧan dökeiler bar. Älde solardyŋ yŋ­ǧaiyna jyǧyldy ma eken?.. Toi jaman öttı deu­ge kelmes. Bıraq taŋdap alynǧan uaqyt qolaisyzdau bolyp şyqty. Küz­ge qalyp qoi­dy. Bastapqy jospar bo­iyn­şa, toi mau­sym aiynda ūiym­das­tyryluy qajet edı. Jazda ışte de, tüz­de de tör emes pe?! Küz­dıŋ qara suy­ǧynda Mūhittyŋ basyna ba­ryp qai­tudyŋ özı maşaqatqa ainaldy. Ba­ba­myzdyŋ ruhy ūrpaqtarym şamaly qi­­nalsyn dep synaq jasady ma, kım bıl­sın?! At jarysy, än keşı boldy. Oǧan da şükır deimız. Mūhittyŋ 165 jyl­dyǧynda da, Ǧarifolla Qūr­man­ǧalievtıŋ 100 jyldy­ǧyn­da da än bai­qauy ūiymdastyryldy. Än baiqaulary jiı­lep kettı, bıraq ylǧi – qaitalanatyn bır dünie. Bes-on jylǧa deiın dästürlı ännen baiqau ötkızbei, esesıne Mūhit­tyŋ osy toiyna üş jüzden änşı şaqy­ra­tyn bolyp kelısıp edık, aqyry älgın­dei bolyp kettı… – Qazırgı kezde Mūhit baba­myz tu­raly el ışınen tabylǧan tyŋ de­rekter, bügınge deiın na­zar­dan tys qalǧan änderı bar ma? – Mūhittyŋ eskerılmei qalǧan än­derı az boluy yqtimal. Marqūm aka­demik Ah­met Jūbanov ony jan-jaqty zert­tep, «Za­mana būlbūldary» kıta­byn­da jazyp kettı. Keiın bırşama änın ataq­ty Ǧarifolla Qūrmanǧaliev Qa­zaq radiosyna äkelıp tap­syrdy. Ha­lyq­qa jetpegen, Zataevich no­tasyn tü­sır­­gen bıren-saran änı boluy müm­­­kın. Aldaǧy mındet – sol. Säule Jan­­peiısova «Qilaş» siiaqty sondai än­derın ra­dioǧa jazdyrypty. «Boiau­şy-boiauşy de­genge boiauşy saqalyn boiap­ty» demekşı, «Mū­hit büitken, söit­ken» dep eldı adas­ty­ruşylar bar. «Ül­k­en Aidai», «Kışı Aidai» at­ty än­derdıŋ şyǧu tarihyna bailanysty dau tuyp jür. Ahmet Jūbanovtyŋ zert­teu­lerıne jäne Qazaq radiosyndaǧy «Änşı Mūhit» radioqoiylymyndaǧy maǧlūmatqa süiensek, Mūhit özı ūstaz tūtqan, keiınnen tıptı tıleules dos bol­ǧan Bala Oraz degen änşıge arnap än şy­ǧarǧan. «Bala Oraz» änınıŋ atauy «Kı­şı Oraz» delınıp, aqyrynda «Kışı Ai­daiǧa» özgeredı. «Aidai» degen – ännıŋ qaiyrmasynda kezdesetın odaǧai söz. Mūhittyŋ äzılqūmar jora-jol­das­tary: «Bala Oraz» qaşanǧy bala bo­lyp jüre beredı, kışı öspei me eken?!» – deidı. «Sender solai ūiǧar­saŋ­dar, halqymnan aianatyn önerım bar ma?!» – dep ol «Ülken Oraz» änın şy­ǧa­rypty. Būl – «Ülken Aidai» änı. Soŋ­ǧy kezderı bıreuler Mūhit Taŋdai, Ai­dai deitın ekı qyzǧa ǧaşyq bolyp, osy ändı arnaǧan degen joramaldy al­ǧa tartuda. Özderın jūrt tanyǧannan ke­iın auzymnan şyqqannyŋ bärı aqi­qat dep oilai ma eken?! Ahmet Jūbanov öz derekterın Mūhittyŋ közın körgen qa­riialardan jinaǧan. Al onyŋ bergı ja­ǧyndaǧy derek beruşıler – kom­so­mol qarttar. Mūhittyŋ közın körmegen kom­­somol qarttardyŋ öner turaly ait­­qanyna qalaişa senuge bolady?! Abai: «Bırıŋdı, qazaq, bırıŋ dos kör­me­seŋ, ıstıŋ bärı bos», – demei me?! «Ǧa­ri­­fol­la Qūrmanǧaliev Atyrauda tu­ǧan» dep bır professorymyz jazyp jı­­be­rıp­tı. Mūndai äsıre jerşıldıktıŋ ne qa­jetı bar?! Ǧarekeŋe bailanysty kez kel­gen estelıkten «tuǧan jerı – Ba­tys Qa­zaqstan oblysyna qarasty Qa­ra­­töbe au­dany» degen jazuǧa kezıgesız. Osyn­­dai qasaqana būrmalauşylyqqa jol ber­meuımız kerek. Keiıngı zertteu­şı­­ler bū­ryn­ǧylardyŋ jazyp ket­ken­de­rımen sanassa eken deimın. Öit­kenı olar dä­iek­tı än tūlǧasyna bır ta­­ban jaqyn adam­dardan aldy. Zataevich no­ta­ǧa tü­sır­gen Mūhittyŋ bır küiı anyq­tal­ǧan edı, ony Qarşyǧa Ahmediiarov oryn­­dap şyqty. Ol küidı bızdıŋ fi­lar­mo­niia­nyŋ Däu­­letkerei atyn­daǧy ūlt as­pap­tary orkestrınıŋ diri­je­rı Erkın Nū­rym­betov orkestrge tüsır­dı. – Qazaq änınıŋ är türlı mek­tep­terge bölınetını ras. Äitse de öner­dı alalap, bölşektep qarau dertı beleŋ alǧandai körıne­dı… – Är mekteptıŋ erekşelıgınıŋ ai­tyl­ǧany dūrys, bıraq sonyŋ bärı qa­zaq­qa ortaq ekenın ūmytpauymyz kerek. Orys änderınıŋ saratovtyq, edıldık, sı­bırlık degen tärızdı erekşelıkterı bar. Bı­raq olar ony bır orystyŋ ortaq mū­rasy retınde qaraidy. Taǧy basqa el­derde de – solai. Bızde de mek­tepterdıŋ ızın joǧaltpaǧan jön, bıraq ala­lap qarau dūrys emes. Baiaǧyda teledidar, radio degen bolǧan joq. Öner adamdarynyŋ qarym-qatynasy naşar bolǧan. Öitkenı jer şalǧai. Batysta – Kökjar, Jetısuda – Jarkent, Arqada Atbasar järmeŋkelerı bolǧan. Sol järmeŋkelerde ǧana sal-serıler bas qosyp, arqa-jarqa öner saiys­ty­rady eken. Bır aimaqtyŋ öner­paz­darynyŋ kelesı atyrapqa qatynauy qiyn­ǧa soqqan. Sondyqtan önerı de dara­lanyp, türlene tüsken. Qalai bol­ǧanda da, barlyq muzykalyq qūn­dy­lyǧymyz jalpymyzǧa ortaq. Tür men maz­mūnǧa bai önerdı alalauǧa qar­symyn. – Kez kelgen salanyŋ käsıbi ma­mandary el ortalyqtarynda äzır­lenedı. Būl – muzyka sala­syna da tän qūbylys. Alaida özı­ŋız siiaqty naǧyz öner mai­tal­mandarynyŋ aimaqtarda eleus­ız qalyp qoiyp otyrǧan jaiy bar. Astana men Almaty siiaq­ty qalalarda därıs berıp, şä­kırt tärbieleudı josparlap pa edıŋız? – Būl jönınde batys än mektebı qat­ty japa şegıp otyr. Öitkenı batys än mektebı Astana men Almaty siiaqty alyp şaharlardan şalǧai jatyr. Kon­servatoriiada batys än mektebınen qyz­dardyŋ emes, er adamdardyŋ sa­baq bergenın qalar edım. Qartaiǧan ke­zımde men kelmei-aq qoiaiyn, bıraq qan­şama myqty änşı jıgıt bar emes pe?! Konservatoriiada bılımın jetıl­dı­rıp, osynda därıs berse deimın. Bıraq oǧan üi mäselesı mümkındık bermeidı. Eŋ qūryǧanda, jataqhanadan bölme ta­uyp bereiık, keiın päterı bolady degen emeurın bolsa, qanekei? – Jas änşılerdıŋ käsıbi bı­lık­tılıgıne köŋılıŋız tola ma? – Atyrauda Qairat Käkımov degen aza­mat bar. Ändı tamaşa salady. Teo­riia­lyq jaǧyn aita almaimyn. De­gen­men jastardyŋ ışınde üzdık änşı re­tın­de Qairatty atar edım. Menen oqyǧan Ar­mat, Miras,  Saǧdat Rahmetjanovtyŋ klasynan bıtırgen Dastan – bärı de bo­laşaǧynan ülken ümıt küttıretın öner­paz­dar. Bır jaman qasietımız: än ai­tu­dy igerıp alamyz da, muzykalyq sa­uat­tylyqqa kelgende aqsaimyz. Men ba­tysta 18 jyl beker otyrǧan joqpyn. Jaq­sy änşıler bar, bıraq jarnamasy tö­men. Jarnamasy bolmaǧan soŋ, kon­sert­terge de şaqyra bermeidı. – Halyq änderın estradaǧa qo­syp oryndauǧa qalai qarai­syz? – Bızdıŋ ūlttyq än önerımızdıŋ negızı dom­byra ǧoi. Estradaǧa jaqsy ikem­de­letın de halyq änderı bar. Keibır ha­lyq kompozitorlarynyŋ änderı estra­daǧa qosylǧanda bögde bienı bö­ten qūlyn emıp jatqandai äser qal­dy­rady. Mūhittyŋ «Zäureşın», «Ülken Ai­daiyn», «Kışı Aidaiyn» estradaǧa sal­ǧannan eşteŋe ūtpaimyz. «Mu­zy­ka­ǧa tıldıŋ keregı joq» dep jatady. Öner­dı tüsınbeitın adam üşın keremet ändı qorlaudyŋ qajetı joq dep esepteimın. Mū­hittyŋ, Ǧarifollanyŋ änderı ūlt as­paptary orkestrıne qosylǧan. Mūn­dai­dy qoldauǧa bolady. – Köz janaryŋyzdaǧy mü­kıs­tık sızge köp kedergısın keltırgen-aq şyǧar?.. – Men äu basta belgılı bır däre­je­de kö­retın edım. Işkı tüisıgım ja­na­rym­nyŋ mülde ketetının sezdırdı. So­dan bastap bı­lımımdı şyŋdauǧa küş sal­dym. 70-jyl­dary muzyka uchi­li­şe­sınıŋ klas­si­kalyq änşıler daiar­lai­tyn fa­kul­te­tın bıtırıp aldym. Äue­lı auyldaǧy mek­tepte, sosyn mä­de­niet salasynda qyz­met ettım. 1991 jy­ly Mūhittyŋ 150 jyldyǧyna bai­lanysty sol ob­lys­taǧy Qūr­man­ǧazy atyndaǧy mu­zy­ka­ uchilişesınde däs­türlı än klasy aşy­lyp, 18 jyl sonda sabaq berdım. Köz de bırtındep qūri bastady.  2004-2007 jyldary Batys Qazaqstan mem­le­kettık univer­si­tetınde oqyp şyqtym. Na­şar köz­dıŋ eş bögetı bolǧan joq. Lek­siiany dik­tofonǧa basyp alamyn. Bır estıgen muzykam onsyz da ünemı qū­la­ǧymda tūrady. Osy közımmen-aq uni­ver­si­tet­tı üzdık diplomǧa ta­mam­da­dym. 70-jyldary oblystyq mä­de­niet bas­qarmasynyŋ bastyǧy menıŋ ösuıme kedergısın jasady. Basqa kedergı kez­destırmedım. – Qazır elımızde eko­no­mi­ka­lyq qana emes, ruhani daǧdarys ta sezıledı. Şynaiy önerdı ba­ǧa­­laityn ortanyŋ qatary si­re­genı alaŋdatady. «Estı än men eser ändı» ajyratudan da qalyp baramyz.  Özıŋız tamyr bailaǧan ölkede jalpaq jūrttyŋ ūlttyq önerge qyzyǧuşylyǧy qalai? – Būryn qaladan dombyra ūstaityn jan taba almai, jas talaptardy auyl­dan ızdep jatuşy edı. Soŋǧy kezde ke­rı­sınşe bolyp bara jatyr. Qaladaǧy mu­zyka mektepterınde oqityn balalar dom­byra, qobyz aspaptaryn tartady. Mūn­da dästürlı änşıler de bar. Al auyl­darymyz mäŋgürttenıp barady. Kon­sertpen auylǧa şyqsaŋ, anau joq, my­n­au joq degendı jeleu etıp alǧan. Jūrt­tyŋ şekesı şylqyp tūrmasa da, jaǧ­dai tap 90-jyldardaǧydai emes şy­ǧar. Biletı eŋ arzan degen baǧaǧa qo­iylǧan konsertterge kelgısı kel­mei­dı. Konsertten şyqsaŋ, älgınde ǧana aq­şa joq degenderıŋ symǧa tızılgen qar­lyǧaştai qatarlasyp alyp, syra ışıp otyrady. Taŋdy taŋǧa ūryp karta oi­naityndar da jetkılıktı. Jai oi­na­mai­dy, aqşa tıgedı. Işımdıkke, oiynǧa aq­şa tabylady da, ūlttyq önerımızge kel­gende peiılımız tarylady. Mıne, būl – ruhani azǧyndaǧanymyzdyŋ körınısı. Sosyn taǧy bır mäsele, konsertterde jeke küiler oryndala bermeidı. Or­kestrmen ǧana şyǧady. Dästürlı än­şıler şeruı deitın bır dertke şal­dyq­tyq. Tört-bes änşını sahnaǧa şyǧaryp, bır-bır şumaqtan än aitqyzady. Odan da bır ǧana änşıge ekı-üş än oryndatqan jön. Ūlttyq öner ökılderın mazaq etkendei närse ǧoi! Dästürlı änşıler än aitty degen aty ǧana bolmasa, zaty joqqa tän. Osyndai keleŋsızdık qazaq änınıŋ baǧasyn tüsıredı. Osyny oilap tapqan rejisserdıŋ közın oiyp alu kerek. Alaşqa aitar datym… Tılımız damyp kele jatyr deimız. Būrynǧyǧa qaraǧanda şükır ǧoi. Bıraq älı örısı tar. Jaŋa 5 myŋdyq teŋge şyǧypty. Bır jaǧy – orysşa, bır jaǧy – qazaqşa. «Piat tysiach» degendı jazbasa da, bärıbır tüsınedı ǧoi! Reseidıŋ qūramynda qanşama avtonomiialyq respublika bar! Solardyŋ qaisysy orys tılın aqşalaryna qosyp otyr? Aqşa kerek adam özı-aq tüsınıp alady. Artyq jalpaqşeşeilıkten arylǧan jön! .

---

Arman ÄUBÄKIR