Bırınşı tarau
Alaş ardaqtylarynyŋ ūstanymy-jädidşıldık prinsip
İslam dınındegı dünietanymdyq reforma orta ǧasyrlarda mūsylman dının qabyldap, arab tılın qoldanǧan Şyǧys halyqtary oişyldarynyŋ filosofiialyq ılımderınıŋ jüiesınen bastalǧan. İslamdyq filosofiianyŋ şyǧu tarihy Mutazilitter (“erekşelenuşıler”) qyzmetımen tyǧyz bailanysty. 9-şı ǧasyrda arabtar grek-antikalyq däuırındegı jaratylystanu jäne filosofiia ılımderıne qatysty mūralarmen keŋınen tanysa bastaidy. Basty nazarda Aristotel filosofiiasy boldy. İslam Filosofiiasy – islam örkenietıne tän ruhani jäne täjıribelık dünietanym jüiesı, sol üşın islam örkenietı men onyŋ filosofiiasy dästürlerınıŋ qalyptasyp, damuyndaǧy arabtarmen qatar özge de türlı halyqtar mädenietınıŋ eleulı ülesı men atqarǧan rölıne bailanysty būl qūbylysqa anyqtama beru kezınde türlı ädebietterde “islamdyq şyǧys filosofiiasy” degen tärızdı ataular jiı qoldanylady. İslam örkenietınıŋ özındık sipaty jäne airyqşa erekşelıgı – islam dınımen tıkelei bailanysty. İslam filosofiiasy mūsylmandardyŋ qasiettı kıtaby – Qūranda tūjyrymdalatyn “dünienı qabyldau” auqymynda qalyptasa kelıp, islam örkenietınıŋ jalpy män-mazmūnyn beineleidı. İslam filosofiiasynyŋ damu kezeŋı üşke bölınedı:
İslam filosofiiasynyŋ klassikalyq kezeŋı (8 – 15 ǧasyrlar);
keiıngı (15 – 19 ǧasyrlar)
qazırgı zaman (19 ǧasyr – 20 ǧasyrlardyŋ 2-jartysy).
Keŋestık kezeŋ tūsyndaǧy qazaqstandyq filosofiiada İslam filosofiiasy retınde “mūsylmandyq renessans” (“şyǧys renessansy”) degen atqa ie bolǧan islam mädenietınıŋ klassikalyq damu kezeŋıne tän şyǧys nemese arab tıldı peripatetizm (jaŋa aristotelşıldık) tanyldy. Körnektı orta ǧasyr oişyldary Äbu Nasr äl-Farabi, Äbu-l-Uälid Mūhammed ibn Sina, Äbu Äli ibn Ruşdjäne t.b. peripatetizmdı damytyp, islam örkenietınıŋ talaptary men ızdenısterıne sai keletın köne filosofiialyq dästürdı miras ete otyryp, orta ǧasyrlyq Batys Europa ǧalymdarynyŋ filosofiiasy oi-pıkırlerıne yqpal ettı. Sondai-aq, qaita örleu däuırı men jaŋa zaman filosofiiasyna öz äserın tigızdı.
İslam örkenietınıŋ tarihynda 19 ǧasyrlardyŋ basy – 20 ǧasyrlardyŋ ortasy – naryq qatynastarynyŋ damuyna, ūlttyq burjuaziianyŋ qalyptasuyna, ūlt-azattyq qozǧalystarǧa bailanysty kürdelı de qaişylyqqa toly “reformalar” kezeŋı. Ǧasyrlar boiǧy oqşaulyqtan arylu men tehnogendı örkeniet jetıstıkterıne, düniejüzılık mädenietke qosylu prosesı İslam filosofiiasynda dästürlı qaǧidalardy jaŋaşa oi elegınen ötkızu qajettıgın tudyrdy. Dästürlı dünietanymdyq oi-pıkırdıŋ ırgesı şaiqalyp, zaiyrly bılımge, ǧylym men tehnikaǧa qyzyǧuşylyq oiandy. Būl prosess Batys ideialarynyŋ yqpalymen jürgızıldı, sondyqtan “Şyǧys – Batys” mäselesı bükıl filosofiia mäselesı ışındegı eŋ özektısı bolyp sanaldy. Eger 19 ǧasyrlardyŋ basynda İslam filosofiiasynda dın mäselesı basty üstemdıkke ie bolsa, 19 ǧasyrlardyŋ 2-jartysynan bastap konstitusionalizm, parlamentarizm, bostandyq, ūlt, t.b. mäseleler qozǧaldy. 20 ǧasyr qarsaŋynda İslam filosofiiasy, äsırese, Egipet, Türkiia, Siriia t.b mūsylman memleketterınde europalyq oi men mädenietke qyzyǧuşylyqtyŋ oianuynan, mūsylmandardyŋ otarşyldyqqa qarsy küresıne oiysty. Äleumettık-saiasi mäselelerdı şeşudegı aǧartuşylyq közqaras jaŋa zamanǧy İslam filosofiiasynyŋ airyqşa belgısıne ainaldy. Basty nazar qoǧamǧa paidaly tūlǧa retınde adam mäselesıne, adamgerşılık mäselelerıne audaryldy. Alaida, būl İslam filosofiiasy dästürlı qūndylyqtardy müldem ūmytty degen söz emes. Ol Batystyŋ filosofiia ideialaryn islam örkenietı negızderı tūrǧysynan, dästürlı islam dünietanymy tūrǧysynda qarastyrdy. Äleumettık-saiasi jäne mädeni jaǧdailardyŋ özgeruı barysynda yntymaqtastyq mäselesı jaŋaşa qarastyryldy. 20 ǧasyrlardyŋ 2-jartysy İslam filosofiiasynyŋ aldyna müldem jaŋa – demokratiia, filosofiialyq-teologiialyq jäne äleumettık oidy naryqtyq özgerıster men individualizm tūrǧysynan damytu mäselelerın qoidy.
İslam filosofiiasynda Äbu Nasr äl-Farabi ideialarynyŋ rölı men maŋyzy erekşe, äl-Farabidıŋ eŋ basty eŋbegı men jetıstıgı, grekter mūrasyn arab tılıne audaryp şyǧys halyqtaryna jetkızuınde,al qazaqtyŋ ūly aqyny jäne aǧartuşysy Abai özınıŋ filosofiialyq dünietanymdyq mäselelerın babamyz äl-Farabi eŋbekterı arqyly qarastyrady. Abaidyŋ “Otyz segızınşı qara sözınde” Jaratuşy men ol jaratqan dünienıŋ tūtastyǧy prinsipın satylap körsetetın onyŋ dıni-filosofiialyq tūjyrymdamasynyŋ tüiını tarqatylady. Abai tūjyrymdamasyndaǧy Jaratuşyǧa közqaras pen oǧan qyzmet etudıŋ ekı qyryn, baǧytyn naqty jäne anyq bölıp qarau qajet: bırınşısı – aqyl-sana küşıne süiene otyryp, senımnıŋ ne üşın qajettıgın anyq tüsınıp, onyŋ prinsipterın ūstanyp, islamdy qabyldau, ekınşısı – islamdy soqyr senımge süienıp qabyldau. Abai ärbır adam üşın eŋ bastysy senımnıŋ küştılıgıne senu jäne senımdı tek aqyl arqyly ūǧynuǧa ūmtylu kerek dep bıldı. Qazaq oişylynyŋ aituynşa, adamǧa Alla bergen aqyl-sana ony Qūdaimen jaqyndatady.
Bılım-ǧylym qai zamanda bolmasyn qoǧamnyŋ ılgerı jüruıne nemese keiın qaluyna tıkelei äser etetın maŋyzdy faktor. Būl tarihi şyndyq, aksioma. Al qazaq halqy Resei imperiiasynyŋ bodany bolǧanynan bastap özınıŋ ǧasyrlar boiy qalyptasqan, eldıgınıŋ tūǧyry bolǧan tılınen, dınınen, dılınen, salt-dästür men mädenietınen airyla bastady. İmperiialyq ambisiia impulsterı qazaq halqyna auyr tidı, sodan keiın bilıktı qolǧan alǧan keŋestık basşylyq ta osy joldy ary qarai jalǧastyra tüstı. Reseige baǧynyşty bolǧan barlyq türkı halyqtary üşın būl ortaq tarihi sipat boldy. Sondyqtan da barlyq türkı halyqtary bırıkse ǧana egemendıkke qol jetkızıp, täuelsızdıgın aluy mümkın edı. Osy oraida qyrymdyq tatar ǧalymy, dın reformatory İ.Gasprinskii tarihi sahnaǧa şyqty.
Gasprinskii älemdık energiiany öz boiyna jinaqtaǧan passionar tūlǧa boldy. Ol özınıŋ ömırlık küş-jıgerımen qasyndaǧy jaqtastaryn ruhtandyrdy, özınıŋ boiyndaǧy energiiamen quattandyrdy. Nätijesınde är jerde bas köteruler oryn alyp, islam dınıne negızdelgen jaŋalanǧan bılım-ǧylymdy tu etken ziialylar paida bola bastady. Mysaly, HH ǧasyrdyŋ 10-şy jyldary Qazaqstanda – Alaş, Äzırbaijanda – musavat, Qyrymda – milli-firk, Tatarstanda – ittifak äl-muslimin, Özbekstanda «jadidizm» atauymen aǧartuşylyq, demokratiialyq, saiasi baǧyttar şyqty.
Jädidşıldık (arabşa ﺠﺩﻴﺩ- jaŋa, jaŋa täsıl- ﺍﻠﺠﺩﻴﺩ ﻮﺼﻭﻝ )- HIH ǧasyrdyŋ aiaǧy men HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy Povolje, Qyrym jäne Orta Aziia mūsylmandarynyŋ mädeni-reformatorlyq, saiasi-qoǧamdyq qozǧalysy. Būl sol uaqyttaǧy mūsylmandardyŋ qoǧamdyq-saiasi ömırındegı negızgı qozǧalys. Jädidşıldık tek taza dıni nemese düniaui baǧyt qana emes, bılım jüiesın, qoǧamdyq-filosofiialyq oi-sanany, etikalyq normalardy qamtyǧan sintetikalyq aǧym boldy. Jädidşıldık qozǧalysy İslam dının aǧartuşylyqpen, ǧylymmen üilesımdı qoldana bıldı.
Būl ideia mūsylmandar arasyna tatardyŋ ataqty aǧartuşysy, pedagogy ,dın reformatory men jazuşysy ärı saiasi-qoǧamdyq qairatkerı İ.B.Gasprinskii arqyly taraldy. Ol Qyrym tatarlary arasynda zamanaui ideialardy taratuşy, jäne artta qalǧan islami mädenietınıŋ modernizatory.
İ.Gasprinskiidıŋ şeteldık saparlary onyŋ düniege közqarasynyŋ qalyptasuyna äser etedı. Osy kezeŋderde ol mūsylmandardyŋ ruhani ömırınde özgerıster kerektıgın tüsınıp, dıni prinsipterdı saqtai otyryp, ǧylymi-tehnikalyq progreske negızdelgen reforma jasaudy oiǧa alady. Osy maqsatqa jetu üşın İ.Gasprinskii Qyrym tatalary jäne orys tılderınde şyǧatyn alǧaşqy ūlttyq gazet «Terdjimandy» (Audarmaşy) şyǧara bastaidy. Būl gazet ūzaq uaqyt boiy Resei imperiiasynda şyǧatyn jalǧyz türkıtıldes basylym retınde tanylyp, HH ǧasyrdyŋ bas kezınde älemdegı eŋ köne mūsylman gazetı retınde sanaldy. «Terdjiman» gazetı 35 jyl boiy qyzmet etıp, 1918 jyly jabylady. Jädidşılık ideiasy men türık bırlıgı osy gazet arqyly köptegen elderge taraldy. Mūhtar Äuezovtyŋ aituynşa, Abai «Terdjiman» gazetın jazdyryp, üzbei oqyǧan eken.
Jalpy İslamdyq şyǧystaǧy aǧartuşylyq-reformatoryq modernizasiia İsmail Gasprinskiidıŋ atymen tyǧyz bailanysty. Öitkenı ol jädidşılıktıŋ jalpy älemdık qozǧalysqa ainaluyna bırden bır sebepker bolǧan kısı. Osy ideianyŋ negızınde bükıl türkıler bırlıgı ideiasy taratyldy. Türıkşıl jädidşılerdıŋ yqpalymen sol kezdegı zamanaui ǧylym men bılımmen qarulanǧan, innovasiialyq sipat alǧan medreseler aşyldy.
İ.Gasprinskii türkı halyqtarynyŋ bırlıgı ruhani, tıldık, mädeni yntymaqta bolyp, «Tılde, pıkırde, ıste bırlık» ūranyn ömırınıŋ basty kredosy etıp aldy. Būl maqsatqa qol jetkızu üşın Balkannan Qytaiǧa deiıngı aralyqtaǧy türkılerge tüsınıktı ortaq tıl qoldanu basty şart bolyp tabyldy. Mūndai ortaq tıl «Terdjiman» gazetınıŋ betterınde paidalanyldy.
Türkıstandyq jädidşıler üşın İ.Gasprinskii mūsylmandyq köşbasşylyqtyŋ jaŋa simvoly boldy. Onyŋ mūsylman qoǧamyn reformalaudyŋ ideialyq konsepsiialaryn, türkı halyqtarynyŋ mädeni, saiasi, tıldık jäne tarihi tamyrlastyq pen taǧdyrlarynyŋ ortaqtyǧy Türkıstandyq jädidşılerdıŋ düniege közqarasyna qatty äser ettı. Qazırgı Türkiia memleketın progressivtı Europaǧa jaqyndatqan ataqty Kemal Atatürıktıŋ reformalaryna da İsmail Gasprinskiidıŋ jädidşılık-modernistık eŋbekterı sebep bolǧany bärıne belgılı.
Orys zertteuşılerı men saiahatşylarynyŋ eŋbekterımen qatar Qazaq dalasyndaǧy oqu-aǧartu jüiesı jönındegı mälımetterdı qazaq aǧartuşylary Şoqan Uälihanov, Ybyrai Altynsarin jäne Abai Qūnanbaevtardyŋ (1845-1904) eŋbekterınen de kezdestıre alamyz. Qazaq halqynyŋ mädenietı men aǧartuşylyǧyn damytuǧa köp üles qosqan aǧartuşy-demokrat Ş. Uälihanov bolatyn, ol Qazaqstan men Orta Aziia halyqtarynyŋ artta qaluynyŋ basty sebebı monarhiialyq tärtıp pen islam dını dep tüsındı, būqara halyqtyŋ aiausyz qanalyp otyrǧanyn köre bıldı, halyqtyŋ tılegımen sanasyp, müddesın qorǧady, sonymen qatar Qazaq dalasyndaǧy basqaruşylyq tärtıptıŋ özgeruın qalaǧan edı. Ol «Qyrdaǧy mūsylmandyq turaly» atty ocherkınde islam dının qatal synǧa alyp, jalpy dın ataulynyŋ bılım men ǧylymǧa, mädeniettıŋ damuyna kedergı keltıretının aityp, toqyrau men qūldyraudyŋ sebebı bolǧan, halyqtyŋ basyn ainaldyryp, sanasyn ulaǧan dındı orta ǧasyrlyq ideologiia dep sanady.
Şoqan Uälihanovtyŋ aǧartuşylyq közqarastaryn odan ärı damytqan pedagog Y.Altynsarin boldy. Jappai qazaqtardyŋ bılım aluynyŋ auadai qajettıgın tüsıngen ol, Qazaq dalasynda zaiyrly bılım beru üşın kürestı. HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda Qazaq dalasyndaǧy mūsylmandyq mektepterdıŋ artta qaluşylyǧyn synap, dıni dogmamen şektelgen qarapaiym bılım berudıŋ ornyna jaŋa ülgıdegı aǧartuşylyqtyŋ negızın qalady. Degenmen jaŋa ädıstı mektepterde barlyq pänderge qosymşa dıni bılım de oqytyldy, öitkenı būl kezeŋde jädidşıldıktıŋ Qazaq dalasyna yqpaly bolyp, ol Y.Altynsaringe de öz äserın tigızdı. Y.Altynsarin orys-qazaq mektepterınıŋ negızın saluşy, alǧaşqy qazaq älıpbiınıŋ avtory jäne qazaq tılındegı alǧaşqy oqu qūraly «Qyrǧyz hrestomatiiasyn» jazdy. Sonymen qatar, revoliusiiaǧa deiın osy taqyryp turasynda zertteuler jürgızıp eŋbek qaldyrǧan bırneşe avtorlar bar. Bıraq, Orta Aziia zertteuşılerınıŋ eŋbekterı bızden görı bırşama jaryqqa köptep şyqqan bolatyn.
Al Keŋestık kezeŋde jädidtık qozǧalysqa arnalǧan ırgelı eŋbekter az, joqtyŋ qasy. Sebebı, totalitarlyq jüie islam dınınıŋ negızı bır Qūdaiǧa senu dogmasyna tübegeilı qarsy boldy, onyŋ ornyna bır partiialyq jüie, kösemdık basşylyq nasihattaldy. Alaida, HH ǧasyrdyŋ bas kezınde jädidtık qozǧalysqa ergen qazaq ziialylary anyq basyp aitpasa da, ǧylym men dınnıŋ jaŋa formada üilesuın qoldap, qazaq jastaryn ozyq ǧylym-bılım jetıstıkterımen susyndauyna ügıttedı.
Jädidşıldık – ūlttyq ruhani serpılu negızı dep esepteitın belgılı filolog Dihan Qamzabekūly: «Bızdıŋ ūǧymymyzşa, jädidşıldık – Resei imperiiasynyŋ mūsylman aimaqtaryna ortaq dästür men jaŋaşyldyqtyŋ sintezdı qūbylysy. Ony qarapaiym tılge audarsaq «jaŋaru», «eldıktı saqtau üşın jaŋa baǧyt ūstau» degenge saiar edı», – dep paiymdaidy. Ǧalymnyŋ pıkırınşe, jädidşıldık - bıryŋǧai saiasi sipatty qozǧalys emes, ol – aǧartu ısı men ruhaniiatty tūtastai qamtyǧan ideialyq negızı bar konsepsiia, ärı aǧym bolǧan jäne qozǧalystyŋ damuy bırtektı bolmaǧan. Qazaq dalasyndaǧy jädidşıldık ekı asudan, bırınşısı, 1890-1911 jyldar – üirenu, täjıribe jinau şaǧy. Al, ekınşısı, 1911-1920 jyldar – jädidşıldık keŋ örıs alyp, Alaş qozǧalysyna ūlasu şaǧy dep körsetedı.
Jädidşılder men «İttifak äl-muslimin» baǧdarlamalyq qūjattaryndaǧy ūlttyq ideia mäselesın qarastyrǧan A.A. Kulşanova özınıŋ «Paradigmy sovetskoi nasionalnoi politiki v Kazahstane v period stanovleniia totalitarnogo gosudarstva (1917-1936 gg.)» degen monografiiasynda jädidşılderdıŋ qyzmetıne toqtalǧan. Ǧalymnyŋ pıkırınşe, jädidterdıŋ qyzmetı qoǧamdyq-saiasi oidyŋ damuyna äser etıp, ūlttyq, liberaldyq ideologiianyŋ qalyptasuynda maŋyzdy oryn alǧan. Sonymen qatar, ūlttyq intelligensiianyŋ ideologiialyq jäne äleumettık-täjıribelık qyzmetınde saiasi baǧdardyŋ küşeiuınen jädidter mädeni-aǧartuşylyqty jaqtauşylar, qoǧamdyq-saiasi instituttardy reformalauşylar jäne otarşyldyq būǧauyna qarsylar dep jıktelgenın atap ötedı .
A. Kulşanovanyŋ körsetuınşe, jädidterdıŋ ideialyq-teoriialyq közqarastaryna batystyq liberaldyq teoriialar men älemdık otarşyldyqqa qarsy qozǧalystardyŋ täjıribesı negız bolǧan. Bıraq jädidşılder Europa men Reseidıŋ köptegen aǧartuşylary siiaqty dınge qarsy bolǧan joq, qaita qoǧamdy ılgerı jeteleu üşın mūsylmandardyŋ bırıguıne qajettı faktor retınde islamdy saqtau kerek jäne islam dını ortaǧasyrlyq sholastikasynan tazarsa, onda ol ruhani jaŋarudyŋ maŋyzdy qūraly bolady dep eseptegen .Bastapqyda jädidşılderdıŋ qyzmetı Türkıstan halqyn äleumettık, ekonomikalyq jäne saiasi artta qaluşylyqtan alyp şyǧatyn myqty ideologiialyq qaru retınde qoldanu üşın, mūsylmandyq dıni mektepterdegı dästürlı bılım beru jüiesın reformalauǧa, jaŋa ädıstı mektepter qūru, baspa ısın jandandyru, teatr jäne t.b. mädeni mekemelerdı aşuǧa baǧyttaldy. Türkıstan jädidşılderınıŋ negızgı ülesı orys otarşyldyǧyna qarsy baǧyttalǧan ūlt-azattyq qozǧalysyn saiasi negızdeuınde boldy.
HH ǧasyrdyŋ basynda qazaq halqynyŋ ūlttyq müdde tuynyŋ astynda bırıgıp, şoǧyrlanuy būryn-soŋdy bolmaǧan deŋgeige jettı. Būl kezeŋde Resei imperiiasynyŋ şetkerı aimaqtaryndaǧy halyqtardyŋ ūlt-azattyq qozǧalystarynda, onyŋ ışınde qazaq dalasyndaǧy köterılıster barysynda (jalpy otarşyldyq pen totalitarizmge qarsy qazaqtardyŋ 300-ge juyq köterılısı belgılı) ūlttyŋ jaŋa ziialy qauymy qalyptasty, osy ūlttyq intelligensiianyŋ qyzmetı nätijesınde otarşyldyq qysymymen basylyp qalǧan etnoäleumettık toptardyŋ ūlttyq özındık sana-sezımı jaŋǧyrdy. Būl tūsta qazaq halqynda «töŋkerıske deiıngı nemese «ūltqa deiıngı» qoǧamdyq sana-sezımınıŋ basym bolǧandyǧyna qaramastan ūlttyŋ bırtūtas ūlttyq top ekenın bıldıretın qazaq halqynyŋ bıregeilenuın – ūlt bolyp qalyptasudyŋ äleumettık jäne saiasi negızın qalady. Ūlt bolyp qalyptasudyŋ da, ūlttyq ziialy qauymnyŋ toptasuynyŋ da bas kezeŋınde dıni faktordyŋ basymdylyǧy küştı boldy. Reformatorlar islam dınınıŋ paidasyna ǧylym, bılımdı igerudegı jaŋalyqtaryn taratuǧa küş salatyn «jädidizm» dep atalatyn jaŋa baǧytta oqytudyŋ ülgılerın ūsynǧan bolatyn.
Jädidşıldık qazaq qoǧamyna ülken sılkınıs äkelgen jaŋalyq boldy. Eger būryn qazaq halqy bes uaqyt namazdy bılumen ǧana, dınnıŋ dogmattaryn saqtaumen ǧana şektelse, endı Qasiettı qūrandy qolyna alyp oqyp, onyŋ zaiyrly bılım men ǧylymǧa da jön sılteitının bıldı. Būl dıni – aǧartuşylyq aǧym däl osy kezde qazaq halqy üşın qajet qoǧamdyq sūranys bolatyn. Alaş ziialylarynyŋ da köpşılıgı bastapqy sauatyn osy jädidtık baǧdardaǧy islamdyq dıni medreselerden aşqan edı.
Ūlt-azattyq qozǧalystyŋ dıni mūsylmandyq aǧymynyŋ keŋ etek jaiuy jädidittık qozǧalysqa ūlasty. Būl qozǧalystyŋ saiasi filosofiialyq mänı qoǧamdyq ömırdıŋ barlyq salasyna qatysty boldy: dıni mūsylmandyq teologiianyŋ özın modernizasiialyq nyşandarǧa säikestendıru, äieldıŋ qoǧamdyq qūqyǧyn keŋeitu, bılım salasyndaǧy reformalar, bırtūtas ädebi tıldı negızdeu jäne t.b. Bylaişa aitqanda, patşalyq imperiianyŋ mūsylmandyq türkı halyqtarynyŋ pantürkistık sipatta, bıryŋǧai ortaq mädeni bırlıgı negızınde jaŋa bıregeilık sana-sezımdı qalyptastyru edı. Taǧy bır aita ketetın mäsele, mūsylmandyq intellektualdardyŋ saiasi qyzmetıne baǧa berude, mynany baiqauǧa bolady: territoriialyq avtonomiiany ideialyq tūrǧydan negızdeude «ruhani özgeşelıktı» qorǧap qalu üşın «territoriialyq şekaralarmen» säikestendıru talaby. Metropoliia tarapynan syrtqy mädeni ekspansiianyŋ küştı yqpalyna tap bolǧan qazaq halqy, ziialy qauymnyŋ basşylyǧymen özınıŋ ūlttyq jäne dästürlı mädenietın saqtap qaludy maqsat tūtsa, ekınşı jaǧynan, ūlttyq elitanyŋ reformatorlyq toby – europalyq orys mädenietın igeruge degen ūmtylystarymen erekşelendı. Būnyŋ özı ölkede saiasi belsendılıktıŋ odan ary küşeiuıne mümkındık berıp, qazaq halqynyŋ saiasi qūqyq jönındegı europalyqtardyŋ közqarastaryn anyqtap, odan taǧylym aluǧa septıgın tigızdı. Qazaqtardyŋ özderınıŋ köşpendılık ömır saltyn romantikalyq tūrǧydan qabyldauy, keiınnen qazaq halqynyŋ ūltşyldyǧynyŋ qalyptasuynyŋ basty komponentıne ainaldy.
Belgılı alaştanuşy Tūrsyn Jūrtbai aǧamyz bızde qazaq qoǧamynyŋ, ūlttyq sananyŋ, ūlttyq zerdenıŋ damu joly tolyq zerttelıp bolǧan joq ,bız qazaq ūlty jädidtık qozǧalysty tolyq tüsınbei, onyŋ qazaq qoǧamyna äserın baǧalamai, qazaqtyŋ sanasyn ūly örkenietke bastaǧan sara jol, qozǧauşy küş – jädidtık qozǧalys ekenın tüsınbei, bız, ötkenımızge, onyŋ ışınde HIH-HH ǧasyrdaǧy ruhaniiatymyzǧa tolyq baǧa bere almaimyz. Jädidtık aǧym- bızdıŋ bügıngı dünietanymymyz. Özı dındar bola tūra, Abai nege moldalardy synaidy? Dınge qarsy ma, joq, ony oqytudyŋ jolyna qarsy. Jädid – reforma degen söz. Osy baǧytty ūstanuşylar bükıl mūsylman älemıne, türkı düniesıne, qazaq elınıne Bostandyq, Örkeniet, Ūlttyq dıl, ūlttyq tıl, ortaq küres joly degen ideiany äkeldı. Sonyŋ nätijesıne Türkiiadan bastap bükıl arab elı, eŋ soŋynda Qazaqstan täuelsızdıkke köz jetkızdı. Al jädidtık aǧym Mäütännäbiden, äl-Maǧriden, Äl-Farabiden, İbn-Sinadan, Ruşdiden, Dauaniden bastalyp, Marjani, Auǧani, Ǧabduhudıŋ tūsynda ūly tanymdyq, saiasi, ūlt azattyq ideiaǧa ainaldy. Ǧylymnyŋ esıgı qaitadan mūsylman jūrty üşın aiqara aşyldy. Bız Allany qalai tanimyz, Qūrandy qalai tüsınemız, ony zamanǧa qalai täpsırlep tüsındıremız, qalai örkenietke jetemız, mūnyŋ barlyǧy, jädidşılerdıŋ täpsırlerınde keŋınen taldanady. Bız Abaidyŋ danalyǧyǧyna taŋ qalamyz. Bärın ışten oqyp tuǧandai. Onyŋ syry nede? Onyŋ syry osy jädidtık aǧymnyŋ ılımınde. Ūlt azattyq idesy, är ūlttyŋ öz tılınıŋ zaŋdylyǧyna orai grammatikasy men emılesı boluy, ǧylymǧa süiengen ūlttyq-demokratiialyq memleket qūru, mıne, jädidtık baǧyttyŋ dılı. Egerde HIH ǧasyrdyŋ aiaǧy men HH ǧasyrdyŋ basynda barlyq mūsylman elı, isı türkı jūrty bodandyqta boldy. Qazır solardyŋ bärı de azat. Täuelsızdık alar tūsta jäne täuelsızdık alǧan soŋ memlekettık ideologiia mäselesıne eptep aralasqanym bar. Sonda men jädittık baǧytty negız etken Alaş ideiasyn nysana etıp ūstandym degen sözı bar edı.
Sol aitylǧan tūjyrymdarmen tolyqtai kelıse otyryp jädidtık dıni reformanyŋ «19-20»ǧasyrda fundamentın qalaǧan İsmail Gasprinskiidıŋ islamnyŋ qainar közı bolyp tabylatyn Qūrannyŋ negızınde modernistık dıni dünietanymy turaly oiy kıtabymyzdyŋ kelesı tarauynda keŋınen baiandalady.
Jalǧasy bar...
Tūrarbek Qūsaiynov
"Demos" QB töraǧasy
