Halyqaralyq täjıribe: tiımdı saiasat
Damyǧan elderde forsait ädısın qoldanu – ǧylym men tehnologiiadaǧy basymdyqtardy dūrys aiqyndauǧa mümkındık beredı. Euroodaq elderı (Germaniia, Finliandiia) men Japoniia ūzaqmerzımdı tehnologiialyq jäne äleumettık trendterdı boljau üşın forsaitty belsendı qoldanady. Būl ädıske ǧalymdar, biznes, ükımet pen qoǧam ökılderı qatysady. Olar forsait ädısnamasy boiynşa Big Data men jasandy intellekttı paidalanady, platformalar men men qūzyret ortalyqtaryn qūrady, osy baǧdardaǧy basymdyqtardy ikemdı türde ünemı jaŋartyp otyrady.
Mäselen, Germaniianyŋ «Foresight 2030» baǧdarlamasy jasandy intellekt, biotehnologiia jäne jaŋartylatyn energiia közderın ūlttyq strategiialardyŋ özegıne ainaldyrsa, Oŋtüstık Koreia men Singapur ülken derekter men patenttık belsendılıktı taldau arqyly ǧylymdaǧy perspektivaly baǧyttardy anyqtaidy. Aitalyq, Singapurdyŋ «Smart Nation» baǧdarlamasy sandyq transformasiia men biomedisinadaǧy basymdyqtardy anyqtau üşın Jİ-dı qoldanady. Al, Avstraliia men Kanada universitetterı, biznes jäne memlekettık instituttardy bırıktıretın pänaralyq tehnologiialyq platformalar qūruda. Avstraliianyŋ «Cooperative Research Centres» baǧdarlamasy auyl şaruaşylyǧy men energetika salalaryndaǧy qoldanbaly zertteulerge baǧyttalǧan. Amerikanyŋ Ūlttyq ǧylymi qory (NSF) bolsa basymdyqtaryn ünemı jaŋartyp otyrady. Būl tehnologiialyq serpılısterge jyldam jauap beruge mümkındık beredı. Osy täsılderdıŋ barlyǧy bolaşaqty josparlau, müddelı taraptardy tartu, jahandyq trendterge beiımdelu jäne basqaru ikemdılıgınıŋ maŋyzyn körsetedı.
Qazaqstan: 2024 jylǧy nätijeler
Qazaqstanda ǧylym damuynyŋ basymdyqtaryn aiqyndaityn qazırgı jüie Joǧary ǧylymi-tehnikalyq komissiiamen bekıtılgen jäne jetı baǧyt pen 153 mamandandyrylǧan ǧylymi salany qamtidy. Alaida, būl jüienıŋ bırqatar şekteulerı bar.
Ötken jyly Ūlttyq Ǧylym akademiiasy ǧylym men tehnologiia salasynda alty basym baǧyt boiynşa forsait-zertteu jürgızdı. Olar: AÖK-tıŋ tūraqty damuy jäne azyq-tülık qauıpsızdıgı; Geologiia, paidaly qazbalar, jaŋa materialdar men tehnologiialar; Energetika jäne maşina jasau; Ǧylym jäne densaulyq; Aqparattyq, kommunikasiialyq jäne ǧaryştyq tehnologiialar; Su resurstaryn, flora men faunany ūtymdy paidalanu, ekologiia.
Är baǧyt boiynşa elımızdıŋ jetekşı ǧalymdary men sarapşylarynan qūralǧan jūmys toptary qūrylyp, jahandyq trendter men ūlttyq jaǧdai keşendı taldandy. 2018–2023 jyldar aralyǧyndaǧy statistika, ǧylymi jobalar nätijelerı men trendter qamtylǧan aqparattyq-analitikalyq baza jasaldy. Ūlttyq jäne jahandyq basymdyqtar, sonyŋ ışınde sifrlandyru, ekologiia jäne tūraqty damu eskerıldı. Forsait aiasynda 10 öŋırlık jäne 15 salalyq sessiia ötkızıldı. ǦZİ, JOO, halyqaralyq ūiymdar, biznes pen ministrlıkterden 1100 respondent qatysqan saualnama jäne 400 sarapşymen tereŋdetılgen sūhbat jürgızıldı. Nätijesınde, ǧylym men tehnologiialardy damytudyŋ 200 perspektivalyq mındetı aiqyndaldy. Būl mındetter 2026–2028 jyldarǧa arnalǧan baǧdarlamalyq-maqsatty qarjylandyru konkursyna engızılmek.
Bolaşaq tehnologiialary
Düniejüzılık ekonomikalyq forum men «Horizon Europe» siiaqty ǧalamdyq forsaittar bolaşaqty özgertetın naqty 6 tehnologiiany aiqyndady. Olar:
Kvanttyq tehnologiialar: AQŞ pen Qytaida damyp jatqan kvanttyq kompiuterler men sensorlar derekterdı öŋdeu men kiberqauıpsızdık salasynda töŋkerıs jasamaq. Qazaqstan üşın postkvanttyq kriptografiia – sifrlyq egemendıktı qamtamasyz etu qūraly.
Jasandy intellekt: Jİ auyl şaruaşylyǧynan bastap densaulyq saqtau men paidaly qazbalar salalaryna deiın transformasiia jasaidy. Qazaqstan 2024 jylǧy forsait aiasynda Jİ-dy memlekettık basymdyq retınde anyqtap, qazaq tılıne arnalǧan tıldık modelder, medisinalyq diagnostika jäne su tūtynudy monitoringıleu siiaqty naqty baǧyttardy atap körsettı.
Biotehnologiia jäne sintetikalyq biologiia: Gendık injeneriia jäne biopreparattar azyq-tülık qauıpsızdıgı men medisinalyq mäselelerdı şeşedı. Qazaqstan qūrǧaqşylyqqa tözımdı daqyldar men tūqymdardy äzırleuge kırısıp otyr.
3D-baspa: Būl tehnologiia maşina jasau men qūrylysta şyǧyndardy azaitady. Qazaqstan 2024 jyly jeŋıl materialdardy öndıru üşın additivtı tehnologiialardy ūsyndy.
Neirotehnologiialar men mi-kompiuter interfeisterı: Neuralink jobasy sekıldı bastamalar neirologiialyq aurulardy emdeuge mümkındık beredı. Qazaqstanda būl salany Jİ kömegımen damytu – perspektivtı baǧdar.
Kömırtektı beitaraptyq tehnologiialar: Qazaqstan Norvegiiada damyp jatqan kömırtektı ūstau jüielerın özınıŋ JEO-laryn jaŋǧyrtuda qoldana alady.
Jasandy intellekt – basym baǧdar
Qazaqstandaǧy «Forsait 2024» jasandy intellektını bırqatar salalarda basym tehnologiia retınde anyqtady. Mäselen, auyl şaruaşylyǧynda avstraliialyq ülgıdegı egınşılıktegı Jİ platformalary önımdılıktı 20–30%-ǧa arttyrady. Geologiia men ken öndırude geoderekterdı Jİ arqyly taldau barlau şyǧyndaryn 15%-ǧa azaitady. Energetikada Jİ energiia jüielerın oŋtailandyrady, şyǧyndy 10%-ǧa tömendetedı. Medisinada Jİ kömegımen diagnostika jürgızu aurulardy erte anyqtauǧa mümkındık beredı. Al, kiberqauıpsızdık salasynda qazaq tılıne arnalǧan Jİ-model men postkvanttyq algoritmder eldıŋ sifrlyq egemendıgın nyǧaituǧa yqpal etse,Ekologiialyq baǧdarda su tūtynudy Jİ kömegımen basqaru 20%-ǧa deiıngı ünem beredı.
Elımızde jasandy intellekttı damytu üşın mamandar men infraqūrylym qajet. Forsaitty, jaŋa tehnologiialardy damytu men engızudı qoldau Qazaqstanǧa öŋırlık köşbasşy boluǧa jol aşady. Sondyqtan bırlesken PhD baǧdarlamalar men Jİ qūzyrettılık ortalyqtaryn qūrudyŋ maŋyzy zor. Futurolog Richard Lem aitqandai, «forsait — būl ärbır jürekte jatqan qalauly bolaşaqtyŋ beinesı». Qazaqstan būl bolaşaqty bügınnen bastap qūra alady.Arailym Ömırbekova
Jurnalist, QR ŪǦA qyzmetkerı
