- Äŋgımemızdı tuyp-ösken jerıŋızden bastasaq?
- Tuǧan jerım — Şyǧys Qazaqstan oblysy Tarbaǧatai audany (būrynǧy Semei oblysy Aqsuat audany). Tarbaǧatai tauynyŋ bauraiynda qonys tepken Aqsuat elı — qonaqjailylyǧymen, darqandyǧymen tanylǧan, bi Boranbai, Şäkı, Sasan bilerdıŋ, Tana myrza, Moldabai baluan, Yrǧyzbai äulie, Äsetpen aitysqan Kärıbai aqyn sekıldı tūlǧalardyŋ ızı qalǧan, tektılık tamyry tereŋge ketken tūǧyrly meken.
- Tyrnaqaldy tuyndyŋyzdy neşe jasyŋyzda jazdyŋyz? Ol qai basylymda jariialandy?
- Eŋ alǧaşqy öleŋdı jetı jasymda qūrastyrǧanmyn. Qoidyŋ aldynan şyǧyp, qolymnan tamaq jeitın müiızı şaŋyraqtai aq serkege mınıp keletınmın. Bır künı oqudan üige demalysqa kelsem, körşı şopan üiıne kelgen qonaǧyna pyşaqqa ılınetın mal tappai, äkemnen qoiarda-qoimai aq serkenı soiuǧa sūrap alyp ketıptı. Osy oqiǧa bala köŋılıme erekşe äser ettı. Sol aqyldy aq serkege bauyr basyp ketkendıkten, kädımgıdei qinalǧanym bar. Sonda aq serkege arnap «Aq serkem jairap jatyr, Körşınıŋ qazanynda qainap jatyr» dep öleŋ qūrastyrǧanmyn. Qazır jasy seksenge kelgen anam sol aq serkenı bergen körşınıŋ aty-jönıne deiın aityp otyrady.
Sol kezdegı ädebietke qūştar balalar siiaqty men de balalarǧa arnalǧan basylymdarǧa jazǧan-syzǧanymdy poştamen jiı joldaitynmyn. Köbıne «talabyŋ dūrys, köbırek ızdenıp jaza ber, kelesı joly jariialaimyz» degen mazmūndaǧy jazylǧan hattar keletın. Sonyŋ özıne kädımgıdei arqalanyp, qanattanyp qalatynmyn. 6-synypta oqyp jürgende auyldaǧy mektepte Äzılhan Nūrşaiyqovtyŋ «Aqiqat pen aŋyz» kıtaby boiynşa ädebi keş ötken edı. Daŋqty qaharman atamyz Bauyrjan Momyşūly turaly jazylǧan şyǧarmany tūtas oqyp, talqylauǧa belsene atsalysqan edım. Bır aptadan keiın audandyq «Eŋbek tuy» gazetıne mädeni şara turaly jazylǧan menıŋ şaǧyn maqalam şyǧa keldı. Äsılınde, būl maqalany men jazbaǧan bolatynmyn. Keiın suretşı Temırhanov Erlan aǧaiymyz: «Būl maqalany senıŋ atyŋnan men jazǧanmyn, bolaşaqta özıŋ de jaza alatynyŋa sendım» dep arqamnan qaqqany älı esımde. Eŋ alǧaşqy anama arnalǧan öleŋım Almatydaǧy qazaq tılı men ädebietın tereŋdete oqytatyn №2 mektep-internatynyŋ 9-synybynda oqyp jürgende «Pioner» jurnalyna (qazırgı «Aq jelken» jurnaly) jariialanǧan bolatyn. Öz qoltaŋbamnyŋ tasqa basylǧanyna sener-senbesımdı bılmei, älgı öleŋdı qaita-qaita oqyp, jurnaldy bır tün qoinyma qysyp jatqanym bar. Al alǧaşqy toptama öleŋderıme sät sapar tılep, audandyq gazetke jariialaǧan — aqyn, satirik, dramaturg, Tarbaǧatai audanynyŋ Qūrmettı azamaty, önerdegı ūstazym Serık Jūmatov.
- Äŋgımeŋızdıŋ auanyna qaraǧanda, sonda sız Almatydaǧy mektep-internattyŋ tülegısız ǧoi?
- İä, talai daryndardyŋ altyn ūiasyna ainalǧan №2 mektep-internattyŋ men de bır tülegımın. Biyl Mūhtar Botabaiūly basqaratyn Abai atyndaǧy Respublikalyq mamandandyrylǧan daryndy balalarǧa arnalǧan qazaq tılı men ädebietın tereŋdete oqytatyn mektep-internatyna 55 jyl tolǧaly otyr. Ūltynyŋ sözın söilep, ana tılımızdıŋ märtebesın köteretın, halyqtyq salt-dästürdıŋ qainarynan susyndaǧan naǧyz ūltjandy ūl-qyzdar osy bılım ordasynda tärbielenıp jatyr dep oilaimyn. Öitkenı onda respublikanyŋ barlyq öŋırınen kelgen daryndy balalar bılım aluda. Būl bılım ordasy menıŋ de ömırıme ülken äser ettı. Äsırese, ūstazym Naǧima Bekmaǧambetovanyŋ sıŋırgen eŋbegı ūşan-teŋız. Osy mektep qabyrǧasynda oqyp jürgende respublikalyq olimpiadanyŋ jeŋımpazy retınde QazMU-dıŋ filologiia fakultetıne emtihansyz qabyldandym.
- Bıraz jyl QazŪU-dıŋ öner ūjymyn basqaryp, ūiymdastyruşylyq qabıletıŋızdı tanytqan edıŋız?
- Universitettı bıtırgen jyly ūstazym Tūrsynbek Käkışev ǧylym salasyna baulyp, Qazaq ädebietı kafedrasyna alyp qalǧan edı. Studentter saraiy aşylar tūsta universitettıŋ öner ūjymy joqtyŋ qasy dese de bolatyn. Sol kezdegı universitet rektory, parasatty tūlǧa K.Närıbaevtyŋ qoldauymen, prorektor Q.Baimyrzaevtyŋ ūsynysymen Studentter klubyna direktor bolyp baruyma tura keldı. Bar qabıletımızdı salyp, önerlı studentterdıŋ basyn qosyp, «Farabi sazy» ūlt aspaptar orkestrın qūrdyq, qazaq tılınde alǧaş ret köŋıldı tapqyrlar saiysyn ūiymdastyrdyq. Studentter teatryn qūrdyq. Jastardyŋ bärı jelpınıp toilaityn «Äulie Valentin» künınıŋ keleşek ūrpaq üşın män-mazmūnynyŋ joqtyǧyn aŋdatqymyz kelıp, tūŋǧyş ret «Qozy Körpeş pen Baian sūlu» künın atap ötuge mūryndyq boldyq. Jastardyŋ patriottyq sezımın küşeitu maqsatynda Tärbie ısı jönındegı prorektordyŋ orynbasary Gülnar Älımbekqyzymen bırge «Menıŋ Qazaqstanym» siiaqty festivalderdı ötkızudı jolǧa qoidyq. Studentterdıŋ «Jas aqyndar» üiırmesınıŋ tūsaukeser räsımıne marqūm Tūmanbai Moldaǧaliev aǧamyz kelıp, aq batasyn bergen bolatyn. Studentter klubynda än aituǧa maşyqtanyp, bi bileudı üirenıp, sahnada önerın körsetken studentterdıŋ bügınde körermen közaiymyna ainalǧandary da az emes. Sol kezde Serıkzat Düisenǧazin, Daniiar Salamat, Bolat Ämırhanov sekıldı talantty azamattarmen bırge qyzmettes bolǧanymdy aita ketkım keledı.
- Jyrsüier qauym sızdı jazba aqyn emes, aitysker aqyn retınde jaqsy bıledı. Qanşa jasyŋyzda aitysqa qatystyŋyz? Sız osy ekı aqyndyqtyŋ qaisysyn janyŋyzǧa jaqyn tūtasyz?
- Nauryz merekesı qaita oralyp, keŋınen toilanyp jatqan kezde joǧaryda atap ötken Naǧima apaiymyz «mekteptegı Nauryz meiramynda aitystan körınıs körsetesıŋder» dep änşı bauyrym Toqtar Serıkov ekeuımızge öleŋ jazyp bergen bolatyn. Ekeumız äbden daiyndalyp, tıptı bır-bırımızdıŋ ne aitatynymyzǧa deiın jattap aldyq. Al sahnaǧa şyqqanda ekeumızdıŋ de jattaǧanymyz jaiyna qalyp, öz älımızşe jauaptasyp, şyn mänındegı aitystyŋ ülgısın körsetıp kettık. Mümkın bır ūşqynnyŋ tūtanuyna osy da sebep bolǧan şyǧar. Sodan berı jiyrma jyldan astam uaqyt boiy aitys sahnasynda azdy-köptı önerımdı ortaǧa salyp kelemın. Al qaisysyn jaqyn tūtasyz degenıŋızge aitarym, maǧan ekeuı de jaqyn. Özımnıŋ suyrypsalmalyq qabıletıme senımdımın, bıraq aitysqa keiıngı kezde sirek qatysyp jürmın. Al jazba öleŋdı kütıp jüremın, aǧylyp kelgen sätte ǧana qaǧaz betıne tüsıremın.
- Jalpy, aitysta tıgılgen temır tūlpar sany jüzden asyp jyǧylady eken. Sonyŋ qanşasyn taqymyŋyzǧa bastyŋyz?
- Aitys — ūlyqqa emes, ūltqa kerek öner. Arda önerımız aitystyŋ şyn janaşyry Jürsın Erman aǧamyz — osy aitysty örge süirep, ystyǧyna küiıp, suyǧyna toŋyp jürgen bırden-bır adam. Özıŋız aitqan avtokölıkterdı de jeke mesenattardyŋ demeuşılıgımen bäigege tıgıp, aitys jeŋımpazyna syilap keledı. Jürsın Erman ūiymdastyryp jürgen aitystarda älı künge deiın bırde-bır kölık mıngenım joq. Allaǧa şükır, ını-qaryndastarym aldy otyzdan asa, soŋy tört-bes kölıkten mınıp jatyr. Alla taǧala alǧan jüldelerınıŋ berekesın bersın! Öz basym 2008 jyly Arqadaǧy Sarşaūly Qareke babaǧa arnalǧan respublikalyq aqyndar aitysynda bas bäigege tıgılgen temır tūlparǧa ie bolǧanym bar.
- Alaman aitystarǧa qatysyp qana qoimai, keide qazylyq ta jasap jürsız. Ärıptesterıŋızdıŋ önerın baǧalau da oŋai emes şyǧar?
- Qazylyq jasau degen — «bıreuden alǧys, bıreuden qarǧys alatyn» öte jauapty mındet. Qazylar da pende. Keide «bıreudıŋ közı, bıreudıŋ sözı jaqsy» degendei būratartyp ketetın kezderın de talai körgenbız. Özım qazylardan köp qiianat körgendıkten, mümkındıgınşe ädıl baǧasyn beremın.
Üş-tört jyldan berı Elordanyŋ tuǧan künıne orai ötkızılıp kele jatqan respublikalyq aqyndar aitysyn ūiymdastyrudyŋ basy-qasynda jürmın.
- Aitysqa baulyp, tärbielep jürgen şäkırtterıŋız bar ma? Bolsa, olar kımder?
- Elımızdıŋ är aimaǧynan ızdep keletın aqyn bauyrlarymnyŋ meselın qaitarǧan emespın. Jalpy, aitysta olja salyp jürgen köptegen ını-qaryndastaryma aqyl-keŋes berıp, ūtqyr oilardy aityp şyǧuyna baǧyt-baǧdar berude keŋdık tanytyp kelemın dep oilaimyn. Olai deitınım, köp aqyndar el aldynda jarqyrap körınu üşın, körermennıŋ kökeiındegısın döp basyp aitatyn tūşymdy oilaryn özgege aityp şyǧa ǧoi dep jomarttyq tanyta bermeidı ǧoi.
Qazırgı uaqytta aitystyŋ qyr-syryn meŋgerem dep, aǧa tūtyp kelıp jürgen ınılerım bar. Sonyŋ bırı — mektep oquşysy Altynbek İbragimov «Habar» arnasy men «Zaŋǧar» şyǧarmaşylyq bırlestıgı ūiymdastyrǧan el täuelsızdıgınıŋ 20 jyldyǧyna arnalǧan «Jastar jyrlaidy» telejobasynyŋ aqtyq saiysynda bas jüldenı qanjyǧasyna bailady. Sondai-aq, osy jobada öz önerın ortaǧa salyp, körermen közaiymyna ainalǧan Oljas Qūlymbai degen aqyn ınımnıŋ de keleşegınen köp ümıt kütemın.
- Sız ataqty «Qara jorǧa» änınıŋ mätının jazǧan aqyndardyŋ bırısız. Osy ännıŋ şyǧu tarihy turaly öz auzyŋyzdan estu — oqyrmandar üşın de öte qyzyqty bolar edı?
- El ışınde saqtalǧan «Qara jorǧany» atajūrtqa alyp kelgen Qytaidaǧy qandas bauyrlarymyz. Qazırgı kezde «Qara jorǧanyŋ» şyǧu tarihy turaly alypqaşpa äŋgımeler öte köp. Qalai desek te, özgeler bızdıŋ ūlttyq qūndylyqtarymyzǧa özeurep, özderıne tartyp jatqanda nege bız «Qara jorǧany» syrtqa iteruımız kerek? «Qara jorǧaǧa» mätın jazǧan Ürimjide tūratyn Merei Tūrdaqynūlymen kezdesıp, «Kempır jürsın keŋkıldep», «domalaidy qu bastar» degen joldardy özgertkenımdı aitqanymda rizaşylyǧyn bıldırdı. Men onyŋ jazǧan nūsqasyn müldem alyp tastaǧan joqpyn. Öitkenı «Qara jorǧaǧa» alǧaş öleŋ jazǧan sol bauyrymyz bolatyn. Men öŋdegen nūsqa Mūratbek Sarbasovtyŋ oryndauynda halyqqa tarap kettı. Bala kezımde auyldaǧy jiyn-toilarda tüie baluan atanǧan Qalmaqbaev Tūrsyn aǧamyzdyŋ bilegenıne talai kuä bolǧam. Tıptı HVIII ǧasyrdaǧy fransuz Barbiştıŋ, nemıs Paulidıŋ 1854 jyly salǧan suretınde de bilep tūrǧan qazaqtardyŋ beinelengenı — būl bidıŋ tarihyn rastai tüsedı.
- Taǧy da qandai änderdıŋ öleŋın jazdyŋyz?
- Änge öleŋ jazu oŋai emes. Öitkenı, ännıŋ äuenı men öleŋı qabysyp, ortaq üilesım tabuy şart. Öleŋ sözderınıŋ aşyq dauysty boluy, taptauryn ūiqastardy qaitalamauy, singormanizm zaŋdylyqtary ülken jauapkerşılıktı talap etedı. Osy künge deiın ataqty E.Hasanǧalievten bastap, H.Äbıljanov, A.Düisenov, B.Öskenbekov, G.Ömırbaeva, D.Syzdyqov, Ū.Belǧozieva, taǧy basqa kompozitorlardyŋ änderıne öleŋ jazdym.
- Al özıŋız än jazasyz ba?
- «Ännıŋ de estısı bar, eserı bar» dep Abai atamyz aitqandai, bala kezımızden bastap jailauda qoi baǧyp jürıp, kışkentai tranzistordan J.Elebekov, Ǧ.Qūrmanǧaliev, M.Erjanov, M.Eşekeev, B.Sybanov, D.Raqyşev, Q.Baibosynov, J.Kärmenovtıŋ oryndauyndaǧy tamaşa ınju-marjan änderdı tyŋdap öskendıkten bolar, halyq änderı men halyq kompozitorlarynyŋ änderı janyma öte jaqyn. Sondyqtan qolyma dombyra alyp, halyq änderın oryndasam, bır jasap qalamyn. Al öz änderıme keletın bolsam, köŋıl tebırenısterınen tuǧan qorjynymda bıraz änım bar. Bıraq bärın nasihattai beruge qūlyqty emespın. Degenmen, M.Maqataevtyŋ öleŋıne jazylǧan «Aŋǧal dosym-ai» deitın än Tarazdaǧy Ǧani Mätebaevtyŋ oryndauynda aitylyp jürse, «İmanyŋ — jalǧyz joldasyŋ» atty termem M.Besbaevtyŋ oryndauynda halyqqa keŋınen tarady. Täuelsızdıgımızdı köksep, alaş aspanynda şoq jūldyzdai jarqyrap, ūlttyŋ eldıgı men ruhaniiatyna ölşeusız üles qosqan Alaş arystarynyŋ ūly esımderın ūrpaq jadynda jaŋǧyrtsam degen ızgı nietpen «Alaş arystary» degen än düniege kelgen bolatyn. Būl än 2010 jyly «Nūr Otan» HDP ūiymdastyrǧan «Elım dep soqqan jüregım» atty jalpy respublikalyq baiqauda «Eŋ üzdık avtorlyq än» atalymy boiynşa jeŋımpaz atandy. Atalmyş ändı talantty änşı Erlan Rysqali oryndap jür.
- Taiauda «Atamūra» baspasynan «Uaqyt keruenı» atty jyr jinaǧyŋyz jaryq kördı. Būl sızdıŋ tūŋǧyş kıtabyŋyz ba?
- Alǧaşqy «Közaiym» atty kıtabym mesenat, qazaqtyŋ abzal azamaty Şamsat İsabekovtıŋ demeuşılıgımen 2007 jyly jaryq körgen bolatyn. Ol kıtapta öleŋdermen bırge aitystar, änge jazylǧan mätınder toptastyrylsa, jaŋa kıtapqa tek qana är jyldardaǧy jazylǧan öleŋder engen. Būl kıtap «Atamūra» korporasiiasynyŋ prezidentı, Qazaqstan Respublikasynyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, ūlttyq önerımızdıŋ janaşyry Raqymǧali Qūl-Mūhammed myrzanyŋ demeuşılıgımen jaryq kördı. Osy «Uaqyt keruenı» kıtaby jaqynda ǧana Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ poeziia keŋesınıŋ otyrysynda talqylandy.
- Barlyq öner adamdary alǧaşynda baspana qiynşylyǧyn köredı. Būl mäselenı qalai şeştıŋız?
- Belgılı jazuşy Kädırbek Segızbaiūlynyŋ «Bız qalada tūramyz» atty kıtabynda jazǧanyndai, jastyqtyŋ jalynymen Almatyǧa arman quyp kelgenderdıŋ aldynan kım qūşaǧyn jaiyp şyqty deisız? Öz elımızdıŋ bır azamaty retınde baspana nemese tegın jer almasaq ta, täuelsızdıktıŋ är taŋyna şükırşılık aityp jürgen jaiymyz bar. İmanǧali Tasmaǧambetov Almaty qalasynyŋ äkımı bolyp tūrǧan kezde daryndy jastardyŋ bırazyn baspanamen qamtamasyz etıp, qamqorlyq tanytqan edı. Baspana beru turaly qala äkımı qol qoiǧan tızımnıŋ ışınen özımızdıŋ aty-jönımızdı estıp, töbemız kökke ekı elı jetpei jür edı, keiın bır orynbasary tızımnen syzyp tastapty. Soǧan qaraǧanda bıreulerdıŋ taǧdyry qosu men aludy jaqsy bıletın şolaq belsendılerge oiynşyq siiaqty ǧoi. Qazır Almaty oblysy Qarasai audanynyŋ tūrǧynymyn.
Elbasynyŋ biylǧy Joldauyndaǧy «Qoljetımdı baspana» baǧdarlamasy ıske asyrylsa, baspanasyz jürgen talantty jastarǧa memleket tarapynan ülken kömek bolar edı. Öitkenı boiyndaǧy daryny men küş-qairatyn el igılıgı üşın jūmsaityn şaqtarynda jas otbasylar päterden- päterge köşıp, tūrmys tauqymetın tartyp jür.
- Otbasyŋyz jaiynda da aita ketseŋız?
- Jūbaiym Gauhardyŋ mamandyǧy — filolog. Ekeuımız ekı ūl, ekı qyz tärbielep, ösırıp jatyrmyz. Qolymyzda aq batasyn berıp, tıleuımızdı tılep otyrǧan anamyz bar.
- Zaman toza ma, älde adam aza ma?
- Hakım Abai atamyz:
Ärkımdı zaman süiremek,
Zamandy qai jan bilemek?
Zamanǧa jaman küilemek,
Zamana ony ilemek, -
demei me?! Zamandy jasaityn adam emes pe!..
- Kımderden qorqasyz?
- Qūdaidan qoryqpaityn imansyzdardan qorqamyn.
- Äŋgımeŋızge raqmet.
Sūhbattasqan Ermahan ŞAIHYŪLY, «Aiqyn».
