Halqymyzǧa keŋınen taraǧan osy bır ännıŋ talai ret dau-damai tuǧyzǧany tegınnen-tegın emes. Şyndyǧyna kelgende, qandai da halyqtyŋ bolsyn tegıne de, genıne de tyǧyz bailanysty bolyp keletın ruhani dünienı basqa halyq ökılınıŋ jasai almaityny ras. Ony jasaǧanymen, bärıbır jasandy ekendıgı körınedı de tūrady. Al myna ände Dudar degen qazaq jıgıtıne Jagorqyzy Märiiamnyŋ bıldıretın sezımı de, mahabbaty da, tıpten aitatyn sözderı de mülde qazaqşa, Märiiam müldem qazaqqa ainalyp ketken siiaqty äser qaldyrady. Būl jerdegı eŋ bır taŋǧalarlyǧy – töŋkerıske deiın şyqqan osy ände ärtürlı mädenietke jatatyn qazaqtar men orystardyŋ arasyndaǧy aiyrmaşylyq, üilespes jaǧdailar, t.b. jönınde bırde-bır söz joq. Tym qūrymasa, olardyŋ ata-analarynyŋ qarsy bolǧandyqtary da baiqalmady. Osyǧan qaraǧanda, būl jaǧdai ekı halyq bır-bırıne jaqyndasyp, azdy-köptı aralasyp, özara tüsınıskennen keiın bolǧan tärızdı. Sonyŋ özınde de, qanşa jaqyndasyp, bauyr basyp ketkenımen, ūlt arasyndaǧy dramatizm bola beredı. Al ände būl baiqalmaidy. Bıraq keŋes zamanynda sol kezdegı ideologiianyŋ yqpalymen mūny halyqtar dostyǧy dep därıptep, Märiiamdy kompozitor etıp şyǧardy. Ol jaiynda poema da, opera da jazyldy. Talai-talai ülken jinalystarda osy jaǧdai därıpteldı. Sonyŋ soŋy qazaqtardyŋ orysşa jazuyna äkep soqty. Būl jerdegı basty qisyn «qarapaiym orys qyzy qazaqşa än şyǧara alatyn bolsa, qazaqtar nege orysşa jaza almauǧa tiıs» degende edı. Ärine, būǧan Märiiamnyŋ eş kınäsı joq. Jas adamnyŋ bır-bırın ūltyna, elıne qaramai jaqsy köre beruı degen oǧan deiın de bolǧan. Osy arada ötken ǧasyrdyŋ alpysynşy jyldary şyǧarylǧan şeşen şaiyry Raisa Ahmetovanyŋ «Bolsa da ūltym – şeşen, elım – qazaq» degen bır öleŋı eske tüsedı. Mūnda ülken şyndyq jatyr. Tarihta ärtürlı sebeppen saiasi odaq qūryp, bır memleket, bır eldıŋ tuynyŋ astyna jiylyp, keiınnen tarap ketken türlı taipalar barşylyq. Sondai tūstary jasalǧan ädebiet te jeterlık. Mäselen, XIX ǧasyrdaǧy orys ädebietın jasaǧandar – ärtürlı ūlttyŋ ökılderı. Onyŋ ruhynyŋ negızınıŋ orys halqynan qaşyq jatqandyǧy da sondyqtan. Būl – şyn mänınde, orystyŋ ūlt ädebietı emes, orys tılınde jasalǧan ädebiet qana. Mūnyŋ keŋes däuırıne de qatysy bar. Ärine, söz önerınde ärtürlı täsılmen mūnyŋ bärın sezdırmeuge bolady. Bıraq būl adam jany men sezımıne tıkelei äser ete¬tın muzyka önerıne kelgende körınıp qala beredı. Osy tūrǧydan qaraǧanda, «Dudarai» änın eşkım de jatsynǧan joq, kerısınşe, ony qazaqtyŋ halyq änı retınde qabyldady. Sonda Märiiam Jagorqyzy osy ändı şyǧarǧan ba?
Būl jerde köŋılge bır türlı küdık keltıre beretın jait — onymen soǧystan soŋǧy jyldary Almatyda arnaiy kezdesken muzyka zertteuşısı B.Erzakovich jarytyp eşteŋe demeidı. Tıptı Dudar degen kım, ol qazır bar ma, qai jerde tūrady, olardyŋ keiıngı taǧdyry qalai boldy? Būl jaiynda da bır auyz söz joq. Eger de, şyndyǧynda, osyndai bır mahabbat bola qalǧan jaǧdaida, bärı nege sonşa tūmandy? Ne qūpiia bar?
Bır eskererlık jait – osy ändı halyq auzynan jazyp alǧan A.Zataevich te ol jönınde jūmǧan auzyn aşpaidy. Ol bar-joǧy: «Dudarai» – odna iz liubimeişih kazahskih pesen, predstavlennoi v «1000 p.» chetyrmia variantami, pod N114, 475, 533 i 897, a v nastoiaşem sbornike — N130 i 235. İz nih privodimyi variant Kaşaubaeva polzuetsia naibolşei populiarnostiu», – dep jazady. Ol bıraq ta ännıŋ şyǧu tarihyna toqtalmaidy. Būl arada myŋnan astam än men küidı jinaǧan kısınıŋ basqa änderge keŋınen toqtala tūryp, myna änge kelgende jaq aşpaityny qyzyq-aq. Sol kezde būl ännıŋ qazaq saharasyna keŋınen taraǧandyǧy sonşalyq, Arqa elınıŋ azamattarymen qatar onyŋ bır nūsqasyn A.Zataevichke Ǧ.Mūratbaev ta berıptı. Osyndai alty nūsqanyŋ ışındegı bügıngı künı bız bıletın nūsqaǧa eŋ jaqyny – notaǧa tüsken kezdegı maida-şüide dälsızdıkterdı eskermegende, Ä.Qaşaubaevtyŋ auzynan jazyp alǧany. Bır qyzyǧy, Märiiam men Dudarai jönınde, ol ändı kımnen estıgenı, kımnen üirengenı, kımnen alǧany, t.b. jaiynda sol kezdıŋ änşısı Ämıre de tıs jarmaidy. Eger de el arasynda sirek kezdesetın sondai oqiǧa bola qalsa, orys qyzy arnaiy än şyǧarsa, ol turaly Ämırenıŋ bılmeitını nesı? Tıptı būl jaǧdai basqaşa bola qalǧanda da ataqty änşınıŋ läm-mim demeitını qalai? Kerısınşe, būl degen qandai da önerpazdyŋ ändı aitar aldynda äŋgıme etetın närsesı emes pe? Ökınışke qarai, osy än jönınde kezınde hatqa tüsken derek osymen ǧana şekteledı. Ras, keiıngı bır zamandarda ötken ǧasyrdyŋ otyzynşy jyldarynda qoldan «Stalskii», qoldan «Puşkin» jasaǧanymyz siiaqty qoldan bır-bır «kompozitor», «kadet korpusyn bıtırgen sal-serı» jasau da, halyq änderın joqtyqtan şyqqan jomarttyqpen ärkımge ülestırıp beru de bolmai qalǧan joq. Sonyŋ kebın «Dudarai» änı de kidı. Bıraq ta ondai «jaŋalyq aşqyştardyŋ» şatqaiaqtaǧan dälelderı men qisyndary eşkımdı onşa ilandyra qoimady. Būl arada Dudarai men Märiiamnyŋ zamandastary aşyp aitpaǧan, ne hatqa tüsırıp derek qaldyrmaǧan düdämaldy jaittyŋ basyn aşa qoiudyŋ qiyn ekendıgın aita ketken jön. Jalpy, onyŋ keregı de şamaly. Eŋ bastysy, bügınderı mūnyŋ bärıne anyq jauap taba almasaq ta, öz zamanynda osyndai bır muzykalyq dünienıŋ bolǧandyǧyna, ony halyq arasyna keŋınen taraǧandyǧyna, söitıp, ony äu basynda şyǧarǧan kısınıŋ aty ūmytylyp, onyŋ şynaiy halyq änıne ainalyp ketkenıne kuämız.
Bügınderı «Dudaraidyŋ» notaǧa tüsken muzykalyq mätınıne qaitadan üŋılsek, köp närsenı aŋdauǧa bolady. Onyŋ formasy, jasalu joly men täsılı, melodiianyŋ örbuı, äuennıŋ örısteuı, muzykalyq periodtyŋ şumaqpen bıtıp qana qoimai, qaiyrmada ärı qarai jalǧasuy, intonasiia men tembrdıŋ qazaqylyǧy, olardyŋ baiyrǧy änderımızge tän ekendıgı, «baiandau», iaǧni «epos» pen lirizm elementterınıŋ astasyp kelıp otyruy, olardyŋ bır-bırıne etene kırıgıp ketkendıgı sonşalyq, olardyŋ jai közge onşa anyq bolyp bılıne de bermeitındıgı, bır jarym oktavaǧa jeterlık diapazon, keŋ tynys, tabiǧi major äuezdıgı, keide üşınşı jaq pen bırınşı jaqtyŋ aralasyp kelıp otyruy maman kısınıŋ özın taŋǧaldyrady.
Eŋ bastysy, Şarqynyŋ «Läilä-Mäjnünı» men «Tahir-Zuhrasynyŋ» aralarynda bolǧan asqaq, romantizmge toly mahabbatyn qarapaiym orys qyzy men qarapaiym qazaq jıgıtınıŋ basynan kezdestırgenımız – tosyn jaǧdai. Äsırese, «qor bolyp, bır jamanǧa ketkenımşe, aldymnan qazuly kör tabylsaişy» degen joldardy oqyǧanda Märiiamnyŋ köŋılı men sezımınıŋ şynaiylyǧyna, yqylasynyŋ ystyq ekendıgıne, mahabbatynyŋ möldırlıgıne erıksız senesıŋ. Būl – körseqyzarlyq ta, jyl ötpei jatyp suyp qalatyn süiıspenşılık te emes, «on alty-on jetıge jaŋa kelgen» orys qyzynyŋ şynaiy jan syry, qaltqysyz köŋılı. Özı – tübı tereŋde jatqan tūnyq bır dünie. Būl jerde eskeretın basty närse – sol sezımdı myna naǧyz qazaqy ännıŋ şartymen şyǧarylǧan dünienıŋ artyǧymen jetkızıp jatqandyǧy.Basqa ūlt ökılınıŋ, myŋ jerden «qazaqtanyp» ketse de, mynadai öner düniesın şyǧara qoiuy ekıtalai. Osy arada myŋnan astam än-küiımızdı jinap, halqymyzǧa ölşeusız, ūşan-teŋız qyzmet etken, orasan zor eŋbek sıŋırgen ziialy kısı A.Zataevichtıŋ: «Melodii kazahskih pesen imeiut garmonicheskuiu osnovu i periodicheskii sklad, v otnoşenii koego harakternym iavliaetsia dvukrat¬noe povtorenie glavnogo predlojeniia, vmeşaiuşego v sebe chetverostişie, vsled za kotorym pesniu zakliuchaet pripev, ili korotkii, ili bolee, ili menee rasprostranennyi, izlagaemyi v toi je ili v pobochnoi tonalnosti. Pripevu etomu, obyknovenno, predşestvuet şirokaia, vyderjannaia fraza…», — dep jazǧanyn eske ala ketken oryndy. Būl – qarapaiym tılmen aitqanda, «qazaq änderınıŋ denı ölşemı jaǧynan 11 buyndy bop keletın 2 öleŋ joly men qaiyrmadan jasalady» degen söz. Üşınşı, törtınşı jolda alǧaşqy ekı jol qaitalanady. Sodan keiın kädımgı qaiyrma bastalady. Osyǧan orai muzykalyq söilem qūrylady. Köbıne mūndai änderde äuen alǧaşqy ekı jolda damyp, örıstep baryp, öz şaryqtau şegıne jetıp tynady. Būl, tıl ǧylymymen salystyrǧanda, kädımgı salalas qūrmalas söilem siiaqty. Ras, keide onyŋ sabaqtasyp kelıp, kürdelı söilem qūraityn kezderı de kezdesedı. Bıraq period, qarapaiym tılmen aitsaq, muzykalyq mätındegı abzas onşa kürdelı bola bermeidı. Būǧan bızdıŋ kez kelgen änımızdıŋ qūrylysy, jasalu joly mysal bola alady. Mäselen, «Jaidarman» men «Säulem-ai» – osy tektes. Bızdıŋ köp änımızde şumaq formasy jiı kezdese bermeidı. Tıptı qūrylysy men jasalu joly jaǧynan kürdelı dep jürgen «Gauhartasymyzdyŋ» özınıŋ alǧaşqy üş jolynyŋ äuenı jai qaitalau ǧana, melodiia törtınşı jol men qaiyrmada ǧana basqaşa yŋǧaida damyp, örbidı. «Sekırtpe» änı de osy yŋǧaida şyǧarylǧan. Halyq mūndai qūrylysy kürdelı, diapazony keŋ, «qiyn» änderdı onşa aita da qoimaidy. Al formasy jaǧynan būlardan da kürdelı, būlardan da «qiyn» «Dudaraidy» yqylastanyp aitady. Mūndai periody kürdelı, alǧaşqy ekı jolda ǧana qaitalanatyn, kürdelı sabaqtas söilem şartymen qūrylǧan melodiiasy üşınşı jolda damyp, qaiyrmada odan ärı jalǧasatyn kürdelı şyǧarmany halyqtyŋ änşı-kompozitorlarynyŋ özınen de taba qoiu qiyndau. Būl – bır. Ekınşıden, osyndai tamaşa än şyǧarǧan belgılı halyq kompozitorynyŋ basqa änı nege joq? Eger «Dudaraidy» Märiiamnyŋ özı nemese basqa bıreu şyǧarǧan bolsa, olar nege kompozitorlyǧyn ärı qarai jalǧastyrmaǧan? Būdan bölek «būl özı būrynnan bar halyq äuenı emes pe, oǧan mätını qaitadan şyǧarylǧan joq pa» degen küdık te tuady. Mūndai jaǧdaidyŋ bola beretını bızge erteden mälım. Tıptı osy ändı Ämıreden jazyp alǧan A.Zataevichtıŋ özı änşınıŋ ekınşı şumaqqa kelgende, «Balqadişanyŋ» sözın aitqanyna taŋǧalady. Osy arada onyŋ: «…kak opredelit v bezbrejnem more kazahskogo pesennego tvorchestva, gde original i gde ego varianty? Uslyşit kazah novuiu dlia nego pesniu kakogo-nibud akyna, ponravitsia ona emu, i poneset on ee v svoi, mojet byt, i ochen otdalennyi auyl, — poneset takovo, kak podskajet emu pamiat i chutkost muzykalnoi vosprimchivosti, Koe-chto perezabudet, koe-chto izmenit po lichnomu vkusu, podstavit drugie slova, i vot uje variant gotov!» — degenı eske tüsedı. Mıne, osyndai sūraqty muzykalyq mätınge üŋılgende, myŋdap qoia beruge bolady. Keŋ tynysty än äuenı ortaşa ekpınmen «Märiiam Jagor degen orys qyzy» dep asyqpai bastalady. Dudarǧa ǧaşyq bolǧan Märiiamnyŋ öz sözı emes, mūny belgısız avtor üşınşı jaqtan baiandaidy. Sodan keiın keletın: «On alty-on jetıge kelgen kezı» degen ekınşı jolda da baiandau, qyz jönınde syrtynan habarlau, aqpar beru bar. Osyǧan säikes bır-bırın qaitalaityn osy ekı joldyŋ melodiiasynda da lirizmnen görı «epizm» basym. Sol ekı jolǧa tiesılı, kvinta auqymynan şyqpaityn, sabyrly äuendı ūzaqtau etıp sozuǧa da, tıptı fermata belgısın qoiuǧa da bolady. Mūny ännıŋ hatqa tüsken nūsqasyna üŋılgende anyq köruge bolady (notaǧa tüsırgen bız, – B.A.): Mūnda asyqpai bastalǧan äuen dominantaǧa kelıp az ǧana tynystaidy. Sodan keiın melodiia dominantadan ekınşı oktavadaǧy «do» dybysyna baryp, «re»-ge jetıp, kerı qaitady da, dramatizmdı küşeite tüsıp, «sondaǧy Märiiamnyŋ aitqan sözı» dei kele, taza subdominantanyŋ qasietı baiqalatyn VI basqyşqa kelıp tūryp alady. Söitıp, alǧaşqy ekı jol men soŋǧy üşınşı, törtınşı jol kontrast siiaqty bolyp sezıledı. Baǧanadan berı Dudar degen jıgıtke ǧaşyq bolǧan Märiiam deitın orys qyzynyŋ bar ekendıgı jönınde syrttai ǧana mälımet alǧan bız endı orys qyzynyŋ ışkı syryna, bölekşe bır intimge kuä bolamyz. Bızdı lirizmı de, ystyq yqylasy da, süiıspenşılıgı de, onyŋ temperaturasy da anyq baiqalatyn: «Dudaraiym dudym, bır sen üşın tudym» degen joldar bırden baurap ala qoiady. Mūndaǧy «bır sen üşın tudym» degen jol bızge «men sendıkpın ölgenşe» degen siiaqty etene jaqyn bolyp estıledı. Oǧan sebep – ännıŋ üşınşı jaqtan baiandaluy. Eger än Märiiamnyŋ öz atynan, «men Dudarǧa ǧaşyqpyn», t.b. dep bastalsa, bızdıŋ «būl qalai» dep oilanyp qaluymyz da mümkın. Bıraq osy baiandau qalpy ekınşı, üşınşı şumaqta saqtala bermeidı. Olarda mätın üşınşı jaqtan bırınşı jaqqa erkın ötıp ketıp, än mätınınıŋ bırtūtastyǧy būzylyp, melodiiadaǧy «baiandau» yŋǧaiy erıksızden ışkı syrǧa, intimge, lirizmge auysyp ala qoiady. A.Zataevichtıŋ «… v gromadnom bolşinstve kazahskih pesen melodiia i tekst ne sostavliaet nerazdelnogo selogo, ne zavisiat odin ot drugogo, i na dannyi napev kazah — svobodno raspevaet raznye pesni…» deitını de sondyqtan. Osy mätındegı ala-qūlalyqqa qarap, būl ändı şyǧarǧan kezde oǧan är adamnyŋ qatysqandyǧyn, öz taŋbalaryn qaldyrǧandyǧyn baiqaimyz. Sol sebeptı de būl jeke bır kısı şyǧarǧan ännen görı avtory äldeqaşan ūmtylyp qalǧan, ony kemeldendıruge talai adam qatynasqan kädımgı halyq änın eske tüsıredı. Jalpy, būl än – monolog emes. Mätınde kezdesetın «aşy köl, tūşy köl» degen sözderden şyǧarmanyŋ jaǧrafiiasyn aŋdai qoiu da qiyn. Tek qana «ornyŋa orys, qazaq talasyp jür», «qolynda Märiiamnyŋ ötkır qaişy», t.b. degen joldardan zamana yŋǧaiyn, uaqyt şamasyn sezuge bolady. Ärı-berıden soŋ būlar da şartty. Olardy keiıngı avtorlardyŋ qosuy da mümkın. Būl jerde eŋ basty eskererlık jait – bırınşı jäne ekınşı jolda qaitalanatyn äuennıŋ kelesı joldarda örbıp ärı qarai damyp, qaiyrmaǧa jeterde tolyq kadensiialanbai, älı de jalǧasynyŋ barlyǧyn sezdırıp tūryp alatyny. Sodan keiın keletın qaiyrmanyŋ äuenı – şumaqtaǧy äuennıŋ zaŋdy jalǧasy. Söitıp, şumaq pen qaiyrma özgeşe bır kuplet formasyn jasap, ülken period retınde közge tüsedı. Al mūndai närse halyq änderınde jiı kezdese bermeidı. Būǧan qarap otyryp, sazgerdıŋ kompozisiia jasauda äbden töselgendıgın, belgılı bır muzykalyq frazany örbıtıp, türlentıp, damyta alatyndyǧyn, sekvensiiamen tanys ekendıgın, diatonikanyŋ, tabiǧi maqamnyŋ qyr-syryn jaqsy bıletındıgın, jalpy, än şyǧaruda täjıribesınıŋ köp ekendıgın anyq baiqaimyz. Taǧy bır nazar audararlyq jait – melodiianyŋ sonşalyqty qazaqylyǧy, orys melodiiasy äserınıŋ joqtyǧy. Eger būl ändı Märiiam şyǧara qoiǧan jaǧdaida ol şyǧarmaǧa boiyna ana sütımen sıŋgen äuennıŋ, tym qūryǧanda, onyŋ keibır ştrihynyŋ, intonasiianyŋ, tembrdıŋ, t.b. äser etpei qoiuy mümkın de emes. Mūny eskermegende,
Märiiam Dudarǧa asa «qazaqşa» ǧaşyq, onyŋ «orysqoldylyǧy» sezılmeidı. Odan tys, ötken ǧasyrdyŋ bas jaǧynda qazaqtardyŋ özderı «astyma mıngen atym –genaduşka» dep, «nan sūrap» jeitın orysşa bılgenıne maqtanyp, auyl qyzdaryna qyr körsetıp jürgende, orys romanstaryna elıktep, olarǧa jaŋadan mätın şyǧaryp aita bastaǧanda, qarapaiym orys qyzynyŋ qazaq änı men öleŋınıŋ yrǧaǧy men ölşemın osynşama jaqsy bılıp, qazaq melodiiasynyŋ ürdısımen formasy asa kürdelı tuyndyny şyǧara qoidy degenge sene qoiu qiyn.Bızdıkı – qazaq melodiiasyn zerttep jürgende basqa tüsken düdämaldy aitu ǧana. Būl jerde, kım şyǧarsa, sol şyǧarsyn, formasy kürdelı, äuenı kompozisiianyŋ osy zamanǧy tehnikasynyŋ şartymen dami, örbi alǧan, türı mazmūnyna sai, garmoniialyq negızı men muzykalyq period jasai alatyn yŋǧaiy bar, halqymyzdyŋ än salasyndaǧy bır ınju-marjany retınde eseptelınetın «Dudarai» atty klassikalyq dünienıŋ barlyǧyn maqtanyş etkenımız jön. Oǧan myna tuyndy, qai jaǧynan alsaŋ da, laiyq.
Begıldä ALDAMJAR, «Ana tılı».
