Didaǧanyŋ tälımı

Qanat Äbılqaiyrdyŋ "Egemen Qazaqstanda" jariialanǧan «Alaş» ädebi syilyǧynyŋ iegerı Didahmet Äşımhanūly turaly jazǧan estelıgın nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz. Ekı myŋynşy jyldardan keiın ädebietke kelgen buynǧa şynaiy bolmysymen, aqedıl peiılımen janaşyr bolǧan Didaǧam, qazaqtyŋ qarymdy qalamgerı, halyqaralyq «Alaş» ädebi syilyǧynyŋ iegerı Didahmet Äşımhanūly turaly bır estelık jazudy köpten berı oilap jürgen edım. Bıraq alaş jūrtynyŋ ädebietı men jurnalistikasynda öşpes ız qaldyrǧan qalamger haqynda jazuǧa otyrǧanymda türlı oilar jan-jaqtan qaumalap, onyŋ bärın qaǧazǧa aqtara tögudıŋ äste mümkın emestıgın bılgende ışımde bır ökınış aunap tüskendei boldy.

«Ömırde jaman adam joq»

«Aqqabanyŋ tolqyny», «On bırınşı küz», «Jer aŋsaǧan sary atan», «Samyrsyn sazy», «Sary samauyr», «Zaual», «Jyndy jel», «Qūdaisyzdar», «Aqşoqy» sekıldı klassikalyq tuyndylarmen barşa jūrtqa keŋ tanylǧan, Djek London men Djon Golsuorsi siiaqty älem ädebietınıŋ alyptaryn ana tılımızde söiletken Didahmet Äşımhanūlymen alǧaş «Baspalar üiınıŋ» altynşy qabatynda, «Türkıstan» gazetınıŋ redaksiiasynda tanys­tyq. Sol joly Didaǧam älde­bır sūhbatymyzdy ūnatyp, «qolynda qalamy bar bala ǧoi» dep, aǧalyq qūşaǧyn aiqara aşypty. «Jyluy köptıŋ janyn jıbıtken aǧa ǧoi» dep, bız de on jyldan asa uaqyt ını bolyppyz. Qatardaǧy jai ını emes, tuǧan balasy Däulettei Didaǧanyŋ äkelık mahabbatyn sezıppız. Bügın oilap otyrsam, sol tūsta ädebiet pen jurnalistikanyŋ esıgınen imene kırgen jas buynnyŋ bırazynyŋ qiialyna Didaǧam qanat bıtırıptı, ainalaǧa şuaqty közben qaraudy üiretıptı.

Ömır bolǧan soŋ, adamnyŋ basynan türlı oqiǧalar ötedı, jylaisyŋ – külesıŋ, qaiǧyrasyŋ – quanasyŋ, qūlaisyŋ – tūrasyŋ, toqtaisyŋ – jüresıŋ, dos bolasyŋ – jaulasasyŋ! Tıptı pende balasynyŋ boiynda bır adamdy jaratpau, iä äldebır bolmaşy sebeppen jaulasu degen mınez de bolady ǧoi. Kez kelgen jan jek köretın adam jaily jaǧymsyz pıkır aityp qaluy da mümkın. Didaǧaŋnyŋ soŋynan ergen jyldary jastyqtyŋ jelıgımen aumaly-tökpelı köŋıl küidı auyzdyqtai almai, janǧa jaqpaityndar haqynda ışkı oiy­myzdy aqtara salar sät köp boluşy edı. Mūndaida Didaǧam sol adamnyŋ jaqsylyqtaryn jıpke tızıp, sanamalap beretın! Sosyn, jaŋa ǧana jaratpai otyrǧan adamdy qaitıp jaqsy körıp ketkenımızdı bılmei qalatynbyz.

Jalpy, pendelıktı boldyr­maudyŋ jalǧyz joly – jaqsy oilau. Aǧa artyna ergen şäkırt­terıne ylǧi da «Jamandyq özı-aq tez taralady, sender jaqsy jaǧyn aityŋdar, köleŋkelı jaǧyn körmegendei bolyŋdar» dep jürıp, «jaqsy oilaudyŋ» jolyn nūsqapty. Qazır qandai orta bolmasyn, bıreu jaily jaǧymsyz oi aitylsa, bız de aǧa ülgı etken jolmen älgı azamattyŋ jamandyǧyn jasyryp, jaqsylyǧyn asyruǧa tyrysatyn bolǧanbyz. Dese de ol kısı syndy kez kelgen ortanyŋ atmosferasyn igılıkke būryp jıberu qoldan kelmeidı. Esesıne aǧanyŋ osy mınezı sanamyzǧa «būl ömırde jaman adam joq» degen ūǧymdy sıŋırıp tastaǧanyna – myŋ märte şükır.

«Este qalar bırauyz söz ait...»

Osydan on şaqty jyl būryn Didaǧamen bolǧan eleusız bır äŋgıme, sol mezetınde aityla salǧan janama söz jyldar keruenı jalt berıp jalyn ūstatpai ketken soŋ salmaǧy atan tüiege jük bolarlyq oi tudyryp jatatynyna taŋdanbauǧa şara joq. Mäselen, keide mınberlerden auyzdyǧymen alysqan «ezbe şeşenderdı» körgende aǧanyŋ qorǧasyndai auyr jalqy sözın saǧynamyz.

2014 jyldyŋ qysynda Almaty­daǧy Ǧabit Müsırepov atyn­daǧy teatrda Berdıbek Soqpaq­baevtyŋ 90 jyldyq merei­­toiynyŋ qorytyndy jiy­ny ötıp, sahnaǧa nebır döiler şyǧyp, klassik jazuşy haqynda estelıkterın aityp jatty. Tıptı klassiktıŋ arqasynan qaqqan bolyp, tobyqtan tepken jait ta töbe körsetıp qaldy. Kenet kezektı söz Didaǧama berıldı. Aǧa ädettegı jaraǧan attai şapşaŋ jürısımen sahnaǧa jügırıp şyǧyp, bırauyz söz aitty da, kerı qaitty. Sol jalqy auyz sözımen zaldaǧylardyŋ jaǧasynan ūstap tūryp jūlqyp qalǧandai esterın jiǧyzdy. Berdıbektıŋ közın körgen, tıptı ony tırlıgınde közıne de ılmegen ata buyn eseŋgırep, özderın tırı Berdıbek sanaityndar nok­daun aldy. Al Berdıbek bolmaqqa ümıttıler aǧanyŋ sol küngı «Osy zalda qanşama qalamger otyrmyz. Bärımız jabylyp jürıp, Qoja syndy ömırşeŋ bır keiıpkerdı de jarata almaǧanymyzdy moiyn­daiyqşy», degen mırdıŋ oǧyndai sözın qorytyp ülgermei qaldy.

Sol sättegı teatr ışı sılkıp tastar osy küidı aŋsap tūrǧan. Öitkenı mınbede Soqpaqbaev turaly jıbı tüzu äŋgıme aza­iyp, ata buyn da, aǧa buyn da özderın maqtaumen äurelenıp ketken-dı. Didaǧaŋ «Qojadai keiıpkerıŋ joq» dep kesu arqyly «şeşenderdıŋ» esın jiǧyzyp qana qoiǧan joq, sol küngı zalda otyrǧandardyŋ bırınıŋ de Berdıbekke teŋdese almaitynyn betıne aitty. Äitpese bar ǧoi, özgeler syndy Soqpaqbaevtyŋ esımın qalqalap, özın maqtauǧa Didaǧamnyŋ da mümkındıgı bar edı. Ondaiǧa aǧanyŋ ary jıbermedı. Keiıngını bylai qoiyp, 1978 jyly klassik Berdıbektıŋ bır top jasqa «aqjoltai» tılep, «Qazaq ädebietı» gazetıne maqala jazǧany, onda «Aqqabanyŋ tolqyny» atty tyrnaqaldy tuyndysy haqynda «Didahmet Äşımhanov ta äŋgıme jazuǧa äjeptäuır töselıp qalǧan. Söz saptauy jatyq, beinelı. Adam psihologiiasyna tereŋdep, nanymdy etıp suretteidı» dei kele: «Jas qalamger keibır tūrǧylastary tärızdı jönsız qazymyrlanbai, jandy detal, şiraq ştrihtar arqyly erlı-zaiyptylardyŋ harakterın jap-jaqsy aşqan. Maǧan onyŋ oiyn aiqailap aitpai, astarly jetkızetın qasietı ūnady» dep baǧalaǧany 28 jastaǧy jas jazuşyǧa az olja ma? 28 jasynda Berdıbektıŋ aq batasyn alǧan Didahmet Äşımhanūly keiınnen qanşama örım qalam­gerdıŋ ädebiettıŋ esıgınen imenbei kıruıne jol aşty. Jylt etken säulelı talanty bar jastardy ba­uyryna basyp, qyzǧyştai qorydy, jarau attai baptady.

«Sahnaǧa şyǧa qalsaŋ, este qalar bır söz ait, äitpese söi­le­­me» deitın edı, aǧa! Didaǧam ömır boiy sol ūsta­nymynan tai­ǧan joq.

«Jas qalamgerlerdı jina, osy senbıde bır avtobus bolyp, Şoqannyŋ ziratyna täu etıp qaitalyq», dedı bırde. Sol aptada elu ekı adam syiatyn nän kölık tola jas qazırgı Jetısu oblysynyŋ Kerbūlaq audanyna attandyq. Jolbasymyz Didaǧam qabır basynda tūryp: «Şoqan ömır boiy attyŋ jalynda, tüienıŋ qomynda jürıp, Aziia men Europany şarlady. Qazırgıdei ūşaqpen ūşyp, qalaǧan jerıŋe bara salatyn zaman emes. Tynyǧuǧa toqtaǧanda tızesıne qaǧazyn qoiyp, körgen-bılgenın jazyp otyrǧan. Osylai otyzǧa tolmai jatyp, artynda qanşama eŋbek qaldyrdy. Bügın Şoqannyŋ basyna tūrǧan sender de otyzǧa kelıp qaldyŋdar. Şoqan syndy ne bıtıre aldyŋdar? Osy sūraqqa jauap ızdep körıŋderşı?» dedı.

Taǧy da öte qarapaiym bol­ǧany­men, salmaǧy qorǧasynnan da auyr söz! Basqa jerde emes, Şoqannyŋ qabırınıŋ basynda aityldy. Zirattyŋ janynda jüregı lüpıldep tūrǧan jas buynnyŋ otyzynda orda būzǧan şoq jūldyz Şoqanǧa ainaluy äste oŋai emes edı. Bıraq aǧa şäkırtterın Şoqanǧa şendestırıp, namysyn qairapty. Sol saparda bızben bırge bolǧan­dardyŋ bärı derlık qazır ädebiet pen jurnalistika salasynda eŋbek etıp jür. Olardyŋ ärbırı Şoqan bolmaǧanymen, Didaǧadai tälımgerdıŋ ükılı ümıtın tolyqtai aqtaǧanyna bız kuägermız.

«Kök tudyŋ jelbıregenı»...

Didaǧamnyŋ öndıre jazar uaqyty naryqtyq qoǧam qysqan toqsanynşy jyldarǧa tūspa-tūs keldı. Söitse de, aǧamyz ädebiet pen jurnalistikanyŋ tızgının teŋ ūstap, elge adal qyzmet ettı. «Altynsarin köşesı. Ūzyndyǧy 100 metr» degen siiaqty qoǧamdyq rezonans tuǧyzǧan maqalalar jazdy. Ol maqalasy sol sätınde tiıstı mekemelerdıŋ nazaryna ılıgıp, Almaty qalasyn qaq jaryp jatqan baiaǧy «Pravda» daŋǧyly Ūlt ūstazy – Ybyraidyŋ atyn ielendı. Didaǧamnyŋ mūndai el bıletın erlık ısterın qaitalap äŋgımelei bermei, būqara älı esti qoimaǧan ekı jaitty söz eteiın.

Bırde Didaǧam kabinetıne şaqyrdy. Üstelınıŋ üstı tola oquşylardyŋ kündelıgı. Kündelık betındegı Reseidıŋ jartylai jalaŋaş änşılerı men özımızdıŋ estrada jūldyzdarynyŋ suret­terıne qarauǧa köz ūialady. Mektep jasyndaǧy balalarǧa qazaqtan ülgı eter tūlǧa qalmai, sahnada sekeŋdegenderdı alǧa ozdyrǧanbyz. Äleumettık jelıler atqa qona qoimaǧan 2010 jyldary qyrküiek aiy kelgen saiyn telearnalar men gazetter şuyldap, osy mäselenı kün tärtıbıne şyǧaratyn. Bıraq keler jyly oquşylar qaitadan änşı-qūşnaştar beinelengen kündelık ūstauǧa mäjbür boluşy edı.

«Myna sūmdyqtan habaryŋ bar ma?», dedı aǧa. «Bar» deimın! «Būlar ūltty azdyryp bıtetın boldy. Kündelık betındegı jartylai jalaŋaş dübäralardy körıp ösken ūrpaq solardy pır tūtady. Sosyn osylardai jüru qalypqa ainalady. Būǧan qalaida tosqauyl qoiu kerek», dedı sözın ırkıp. «Maqala jazu kerek şyǧar», dedım men. «Joq, odan eşteŋe özgermeidı. Mıne, būl taqyrypta jazylǧan materialdardy da jinap qoidym», dep tartpa tola gazetterdı körsettı. Söittı de söilep kettı. «Bız tym qūrysa tuǧan jerımızdıŋ balalarynyŋ osyndai kündelık ūstamauyna septese alamyz. El men jerdıŋ tarihy, tūlǧalary men qasiettı jerlerı turaly mälımetterdı jinap, kündelık daiyndalyq. Sosyn, jergılıktı bılım bölımınıŋ basşylarymen söilesıp köreiık. Olar da jartylai jalaŋaş änşılerden zärezap bolyp otyrsa kerek», dedı.

Aǧanyŋ ideiasy köp ötpei jüzege asty. Alǧaşqy jyly üş audan, keler jyly on şaqty audannyŋ balalary kündelık betı arqyly öz tuǧan jerı men tūlǧalaryn tanuǧa mümkındık aldy. Üşınşı jyl degende Didaǧaŋnyŋ ideiasymen şyqqan kündelık sany jüz myŋǧa juyqtap, osy biznes monopolisterınıŋ qyryna ılındık. Olar basynda ürkıte kelıp, artynan bızdıŋ yǧymyzǧa jyǧyluǧa mäjbür boldy. Aǧanyŋ sol sättegı jantalasty eŋbegınıŋ arqasynda oquşylar kündelıgı bır ızge tüsıp, kündelık betınde memlekettık rämızder ǧana beinelenetın şeşım qabyldandy. Didaǧa osylai ūltqa jazumen ǧana emes, ıspen de qyzmet etuge bolatynyn körsettı.

Didahmet aǧa Türkiianyŋ ūlttyq ideologiiasyna taŋǧaluşy edı. Qaida barsaŋ, qyzyl tuyn jel­bıretıp qoiatyn ruhty el turaly jiı aitatyn. «Memlekettık rämızderdı qūrmetteudı türıkter­den üirenuımız kerek. Bızdıŋ de kök tuymyz barlyq jerde ılınıp tūruy qajet. Tym qūryǧanda ärtürlı etnosy köp eldı mekenderdıŋ eŋ biık nüktesınde kök tuymyzdy jelbıretıp qoisaq, olar qai elde jürgenın bılıp, oilanar edı», deitın ylǧi da. Aǧa bır künı osy oiyn dosy Qūlbek Ergöbek aǧamyzǧa da aitypty. Qūlbek aǧa ideiany ılıp äketıp, sol kezdegı Şyǧys Qazaqstan oblysynyŋ äkımı Berdıbek Saparbaevqa jetkızedı. Köp ūzamai ısker äkım Öskemen qalasynyŋ eŋ biık nüktesıne qazaqtyŋ tuyn jelbırettı. Sol-aq eken, Didaǧanyŋ tıleuın Qūdai berıp, būl bastamany Almaty qalasy, artynşa Astana jüzege asyrdy. Arada ekı-üş jyl ötpei Qazaqstannyŋ barlyq oblys ortalyqtary jalauymyzdy tu-tūǧyrǧa qondyrdy. Qazır, tıptı audandarǧa barsaŋyz da, sızdıŋ közıŋızge eŋ aldymen biıkte tūrǧan memlekettık jalauymyz tüsıp, «Kök tudyŋ jelbıregenı, Janyma quat beredı» degen ändı erıksız aityp ketkenıŋızdı baiqamai qalasyz. Al bız tu-tūǧyrda jelmen terbelıp, qanatyn keŋge jaia ūşyp bara jatqan qyrandy körgende aiauly ūstazymyzdy eske alyp, qazaq balalarynyŋ kündelıgınıŋ betıne memlekettık rämızderımızdı qaşap bergen asyl aǧanyŋ «kök tudy jelbıretu» degen armanynyŋ da oryndalǧanyna ıştei riza bolamyz.

Qaryz ben paryz haqynda

Didaǧamnyŋ keiıngı buynǧa janai jüruı onyŋ qalamgerlık joldaǧy ekınşı tynysyn aşty. Ädebietke ümıt artqan jastar­dyŋ jankeştılıgı qaŋtaryp qoi­ǧan qalamyn qolyna qaita alǧyz­dy. Özı jaqsy köretın gazettıŋ jūmysy men Alaş arystarynyŋ jüz tomǧa juyq eŋbegın jaryqqa şyǧarǧan «El-şejıre» qory­nyŋ tırlıkterın qatar atqara jürıp, ömırınıŋ soŋǧy jyldary qūla­şyn keŋge jaiyp, «Aqşoqy», «Qūdaisyzdar», «Jyndy jel» syndy bırneşe äŋgıme jazdy.

Bırde Katonqaraǧaiǧa ketıp bara jatqan jolda «Jyndy jel» (alǧaşqy atauy «Alas taipasy turaly aŋyz» bolatyn), «Keş», «Qyzyl beiıt» atty üş tuyndysyn jazylmai tūryp, äŋgımelep bergen edı. «Jyndy jel» artynşa jaryq kördı. «Keşı» aiaqtalmai qaldy. Al «Qyzyl beiıt» sol küiı qaǧazǧa tüsken joq. Aǧa ömırden ozǧannan keiın bırneşe ret «Qyzyl beiıttı» äŋgıme etıp jazyp şyqpaq­şy boldym. Abaidyŋ «molasyndai baqsynyŋ, jalǧyz qaldym – tap şynym» degen ideiasyna qūryluǧa tiıs tuyndyny sol küiı oiymdaǧydai jaza almadym. Aǧanyŋ aldynda özımdı qanşa boryşty sezıngenımmen, qolyma qalam alsam, jelkemnen bır ötkır köz qadalyp, qarap tūrǧan siiaq­ty bolady. Ol ötkır közdıŋ iesı – Didaǧam sekıldı, ol menı körıp tūrǧandai...

Boryşty demekşı, Didahmet Äşımhanūlynyŋ şäkırtterı aǧaǧa qaryzdar! Ol kısı qolynda qalamy bar qyz-jıgıtterge tek ruhani tūrǧyda ǧana emes, azyn-aulaq qarjylai da qarailasyp tūrdy. Osylaişa, sol kezde otbasyn jaŋa qūrǧan bızge az septıgın tigızbedı. Bıraq qaryzdy uaǧynda qaitarudy talap etetın. Alǧan qarjyny qaiyra aparǧanda «Oralhan Bökeişe «Öi, Didöş! Senıŋ adaldyǧyŋdy ūnatamyn» dep tiynyna deiın sanap alaiyn ba?» dep küldıretın. Mümkındıgı joqtarǧa jūmys tapsyryp, kei boryşkerdı keşırıp te jatatyn.

Bırde sözden söz şyǧyp, «Didaǧa, bız sızdıŋ aǧalyq qamqor­lyǧyŋyzǧa qaryzdarmyz. Ony endı qalai qaitaramyz?» dedım äzıldep. «Aǧaŋ Saǧattyŋ (Äşımbaevty aityp otyr) jaqsylyǧyn köp körıp edım. Eger saǧan şarapatym tise, sol kısınıŋ aldyndaǧy qaryzymnyŋ qaitqany da», dedı külıp.

Altaida tuǧan Didaǧam Hantäŋırınıŋ bauyrynda ösken Saǧattai aǧasynyŋ aldyndaǧy paryzy men qaryzynan bır­jola qūtyldy. Bıraq bızdıŋ, iaǧni şäkırtterınıŋ moinyna Didah­mettık qaryzdy amanattap kettı. Ol amanatty soŋymyzdan ergen ınılerge adalynan tapsyryp bere alamyz ba? Endıgı mäsele osynda ǧana...