Qazaqstan Respublikasy özın demokratiialyq, zaiyrly, qūqyqtyq memleket jäne özınıŋ ışkı-syrtqy saiasatyn özı aiqyndaityn täuelsız el retınde ornyqtyrdy.
El aumaǧyndaǧy barlyq qoǧamdyq instituttar men ūiymdardyŋ qyzmetterı, olardyŋ arasyndaǧy äleumettık-qūqyqtyq qatynastar konstitusiialyq zaŋdar men qūqyqtyq-normativtık aktılerge negızdelıp jüzege asyrylatyny belgılı. 2011 jylǧy 11 qazanda qabyldanǧan Qazaqstan Respublikasynyŋ «Dıni qyzmet jäne dıni bırlestıkter turaly» zaŋynyŋ normalaryna säikes dıni bırlestıkterdı tırkeu jäne qaita tırkeu ürdısterı nätijesınde bügıngı taŋda Qazaqstanda 18 konfessiia resmi türde tırkelıp, qyzmet atqaruda.
Qazaqstandaǧy islami aǧymdar arasynda transparenttılık qaǧidatyn ūstanatyndar da, konspirasiialyq erejemen jūmys ısteitın toptar da kezdesedı. Olardyŋ keibırınıŋ qyzmetı dıni alaŋmen şektelse, kei aǧymdar qoǧamdyq qyzmettıŋ türlı salalaryna tamyr jaiyp, ornyqqan. Jekelegen aǧymdar ökılderı ūlttyq müddelerdı betperde etse, keibırınıŋ saiasi bilıkke qol jetkızuge tyrysu äreketterı joq emes.
QAZAQSTANDAǦY SALAFİLIK İDEOLOGİIаǦA NEGIZDELGEN ŪIYMDARDYŊ IS-ÄREKETI...
Qazaqstan aumaǧynda dästürlı emes islam baǧytyndaǧy dıni aǧymdardyŋ eŋ belsendısı – salafilık ideologiiany ūstanǧan jamaǧattar. Qazaqstandaǧy salafilık ideologiia köbıne Saud Arabiiasy jäne Egipettegı zaŋsyz joldarmen bılım alyp kelgen azamattardyŋ uaǧyzdarymen taraldy. Öitkenı ötken ǧasyrdyŋ 90-jyldarynan berı qazaqstandyqtar üşın dıni bılımdı osy ekı elde aludyŋ joldary keŋınen aşylǧan bolatyn. Salafizm saudtyqtar üşın memlekettık ideologiia retınde tanylǧanymen, ötken ǧasyrdyŋ soŋǧy onjyldyǧynda oryn alǧan türlı saiasi oqiǧalar saldarynan salafilıktıŋ negızınde basqa da qauıptı dıni aǧymdar boi köterdı.
Saud Arabiiasy Koroldıgınıŋ qūryluymen paida bolǧan qazırgı taŋdaǧy salafizm ideologiiasy arab elderımen şektelmei, älemnıŋ köptegen aimaqtaryna taralyp ülgerdı. Salafizm közqarastary Qazaqstan mūsylmandary arasynda, äsırese jastar ortasynda keŋınen taralyp jatqandyǧy belgılı. Osyǧan bailanysty qarqyn alǧan üderısterdı aiqyndai tüsu maqsaty Qazaqstanda belsendılıgı artqan atalmyş aǧymnyŋ qūrylymdyq jäne mazmūndyq erekşelıkterın bılu qajettılıgın negızdeidı.
Dıni ahualdy zerdeleu maqsatynda ūiymdastyrylǧan bırqatar toptyq jäne jekelegen beiresmi kezdesulerde dın salasynyŋ mamandary jäne qarapaiym tūrǧyndar da qaterlı salafilık ideologiianyŋ keŋınen taraluynan, äsırese jastardyŋ köptep atalmyş aǧymnyŋ qataryna kıruınen barynşa qauıptenetının aşyq bıldırdı. Orta bılım beru mektepterındegı «Dıntanu negızderı» pänınıŋ oqytuşylarynyŋ pıkırınşe, salafilık tanymda tärbielengen balalardyŋ bolaşaǧy alaŋdatarlyq. Tūrǧyndardyŋ barlyq sanatynyŋ ökılderı sūhbattasu barysynda atalmyş aǧymǧa qatysty memleket tarapynan qadaǧalaudyŋ küşeitıluı qajettıgıne jiı toqtaldy.
Salafilıktı ūstanuşylardyŋ dästürlı emes ideologiialyq baǧdaryn jasyru maqsatynda özderınıŋ dıni tanymdary men ūstanymdaryn qazaq halqynyŋ ūlttyq qūndylyqtarymen jäne salt-dästürımen sabaqtas etıp körsetuge tyrysatyny baiqaluda. Mäselen, Jaŋatas qalasyndaǧy salafilerdıŋ köşbasşysy Äbu Arnat ünemı qazaqşa oiumen örnektelgen taqiiany kiıp jüretının jäne būl äreketke tūrǧyndar arasynda salafilerge degen oŋ közqaras tudyru üşın ǧana barǧanyn jasyrmaidy.
Öŋırlerdegı dıni ahualdy zerdeleu jūmystary barysynda salafilık ideologiianyŋ taraluyna migrasiialyq ürdısterdıŋ qolaily alǧyşarttar tudyryp otyrǧany anyqtaldy. Jastardyŋ bılım alu maqsatynda dästürlı emes nemese radikaldy ideologiia ūstanuşylary jiı şoǧyrlanǧan özge oblys ortalyqtaryna ketuı, vahtalyq ädıspen basqa öŋırlerde jūmys jasauy sekıldı faktorlar sol azamattardyŋ radikaldy ideologiia arbauyna tüsıp, tūrǧylyqty mekenge ornalasqannan keiın şetın dıni közqarastardy taratuyna äser etken. Mūndai körınıstı tūrǧylyqty jastary Aqtöbe öŋırıne vahtalyq jūmystarǧa jiı ornalasatyn Aral, Jaŋatas qalalarynan, sonymen qatar Sätbaev, Jezqazǧan qalalaryna jastary jiı qatynaityn Ortalyq Qazaqstan öŋırınen jäne onymen şektes oblystardan baiqauǧa bolady.
Salafilık aǧym ökılderı jeke sektorda, äsırese köpşılık sauda oryndarynda belsendı äreket etude. Olar tek meşıtterde baisaldylyq tanytqan bolyp, jasyryn toptasu äreketterın jiıletıp otyr. Jastardyŋ arasynda salafilık toptarǧa qosylu oqiǧalary bırşama köbeigen. Būl äleumettık faktorlarmen köbırek bailanysty bolyp otyr, öitkenı salafilık aǧym jetekşılerı men jaqtastary olarǧa jūmyspen qamtamasyz etu arqyly şeşuşı yqpalyn tigızedı: sauda-sattyqta, şaǧyn bizneste qarjylyq kömek beredı, tauarlarynyŋ ötkızıluıne jol aşady, sol arqyly äleumettendıruşılık funksiia atqaruǧa küş salady.
Salafilık toptar köbıne türlı jaǧdaiattarǧa bailanysty är meşıtke köşıp jüredı, qarsylyqqa ūşyramaǧan meşıtterde tūraqtaidy. Meşıt jamaǧattarynyŋ arasynda äreket etıp jatqan aǧymdar retınde salafiler men tabliǧşylar köp közge tüsedı.
Mūndai jaǧdaidy tranzittık öŋırge jatatyn Taraz qalasynan da baiqauǧa bolady. Meşıtterdegı jamaǧattar arasynda salafiler jäne tabliǧi jamaǧat toptary kezdesedı. Salafiler köbıne ūiymdasqan türde meşıtten meşıtke oryn auystyryp, şalǧaida tūrǧan imamy älsız, jyly ärı yŋǧaily meşıtterde ornyǧyp alady.
Qazır el aumaǧynda salafilık jamaǧattar arasynda bölınu ürdısı körınıs tabuda. Qazaqstandaǧy salafilık ideologiia köbıne Saud Arabiiasy Koroldıgı men Egipette qalyptasqan mektepter negızınde taralǧandyqtan eldegı salafiler arasynda osy ekı arab memleketındegı dıni avtoritetterdıŋ bedelı basym.
Salafilık ideologiiaǧa negızdelgen ūiymdardyŋ erekşe zalaldy ıs-äreketterınıŋ bırı islam atyn jamylyp, äleumettık mäselelerdı şiryqtyra tüsuı bolyp otyr. Būl aǧym müşelerı arasynda etek alǧan neke-talaq mäselesınıŋ uşyǧuynan körınıs tabuda. Köp nekelıkke berılgen rūqsatty sünnet nemese mındet retınde qabyldap, nekenıŋ özge jauapkerşılıkterı men şarttaryn aiaq asty etu, aǧymǧa kırgen qyz-kelınşekterdı nekelep alyp, sebepsız talaq aityp, tastap ketu nemese jamaǧat müşesıne syiǧa tartu, osyndai äreketterı arqyly azǧyndyq pen jeŋıl jürıstılıktı zaŋdastyru, sebepsız köp äiel aluǧa jol beru, talaq etılgen äielder men balalarǧa qatysty eşqandai jauapkerşılıktı moiyndamau sekıldı köptegen auyr zardapty jaittar būl aǧymnyŋ äleumettık tūrǧydan qaterlı aǧymǧa ainalyp ülgergenıne dälel bolyp otyr. Qūqyqtyq qatynastar oryn almaǧandyqtan mūndai jaǧdailarda aiypty taraptardy anyqtau mümkındıgı de şekteulı.
Salafilerdıŋ äreketterı ideologiialyq tūrǧydan qoǧamdy ydyratuǧa, islamdy ūstanǧan dındarlardyŋ arasynda dınışılık talas-tartystar men arazdyqtardy tudyruǧa baǧyttalǧan. Osyǧan orai qoǧam ışınde salafilerdıŋ yqpalyn älsıretu üşın aqparattyq-tüsındıru jūmystarymen qatar, halyqtyŋ dıni jäne dıntanulyq, qūqyqtyq sauatyn jetıldıru jūmystaryna erekşe köŋıl bölu qajettıgı kün tärtıbınen tüspei otyr.
Aleksandriialyq salafiler mektebı jäne onyŋ ökılderınıŋ Qazaqstandaǧy ıs-qimyly
Iаsir Burhami
«Aleksandriialyq salafiler» mektebınıŋ jetekşısı....
Aleksandriialyq salafiler mektebı – ötken ǧasyrdyŋ jetpısınşı jyldary egipettık studentterdıŋ belsendılıgı nätijesınde paida bolǧan «Äl-jamaǧa äl-islamiia» ūiymynan bölınıp şyqqan studentterden qūralǧan ūiym. Sol kezdegı «Äl-jamaǧa äl-islamiia» ūiymynyŋ köptegen ökılderı Mūsylman bauyrlar (MB) qozǧalysynyŋ müşelıgıne kıre bastady.
Qazırgı taŋda būl ūiymnyŋ äigılı uaǧyzşylary – Muhammad Hassan, Muhammad Husain Iаǧqūb jäne Abu İshaq Huaini. Olar Egipettıŋ jäne basqa elderge tiesılı kabeldı tele-radio arnalarda, internet platformalarynda belsendı nasihat jūmystaryn jürgızetın uaǧyzşylar retınde arab älemıne öte tanymal.
Aleksandriia salafilerı özderın eldıŋ saiasi ömırınen alşaq dep körsetkısı kelgenımen, saiasi üderısterge yqpalyn tigızıp jatqandyǧy belgılı. Olar «Ansar as-sunna» salafilerıne qaraǧanda Egipettıŋ saiasi ömırın talqylauda köbırek belsendılık tanytady. Sondai-aq olar eldı islam şariǧatymen basqarmaityn basşyny «käpır» dep sanaidy. Alaida mūny aşyq aitu üşın būltartpas aiǧaq qajettıgın alǧa tartady. Salafi ündeuşılerı Egipettegı islami emes memlekettık instituttarmen, mekemelermen bailanysudan, olarmen bırıgıp jūmys jasaudan bas tartady. Degenmen osy taqyryp aiasynda salafi ǧalymdarynyŋ arasynda köptegen pıkır qaişylyqtary bar. Mysaly, Aleksandriialyq salafiler mektebınıŋ körnektı ökılderınıŋ bırı Muhammad Hassan salafilerdı saiasatqa aralasuǧa jäne saiasi partiia qūruǧa jiı ündep keledı.
Qazaqstanda öz ideologiiasyn aşyq jäne astyrtyn joldarmen tiımdı türde nasihattai bılgen aleksandriialyq salafiler az uaqyt ışınde öz pıkırlesterınıŋ sanyn kürt köbeituge qol jetkızdı. Qazırgı taŋda salafiler qozǧalysyna eruşıler qoǧamnyŋ barlyq salasynda kezdesedı.
Nazar audaratyn bır fakt, 2013 jyly Qaraǧandy oblysy boiynşa Kedendık departamentı el aumaǧyna äkeluge äreket jasalǧan 331 dana arab tılındegı ädebiettı QR Dın ısterı agenttıgıne dıntanu saraptamasyn jürgızu üşın joldaǧan bolatyn. Saraptama barysynda kıtaptardyŋ basym bölıgınıŋ avtorlary aleksandriialyq salafiler jetekşılerı – Iаsir Burhami men Ahmad Farid ekenı anyqtaldy. Dıni ädebietter arqyly aqparat keŋıstıgın jaulauǧa äreket jasauy aleksandriialyq salafilerdıŋ Qazaqstan aumaǧyndaǧy ideologiialyq ıs-äreketterınıŋ maqsatty türde belsendırılıp otyrǧanyn aŋǧartady.
Älemdık deŋgeidegı dıni ahualdyŋ qarqyn alu üderısterıne qarai otyryp, salafiler sanynyŋ köbeiuı men strategiialyq maŋyzy bar ükımettık oryndarda küş jinauy Egipettık ssenariidıŋ Qazaqstanda qaitalanuyna äkep soǧuy yqtimal ekendıgın tūjyrymdauǧa bolady. Salafilık ūiymdardyŋ Qazaqstan ükımetındegı belsendılıgı eldıŋ konstitusiialyq qūrylymyna, zaiyrly sipatyna qauıp töndıredı.
«Madhali» ūstanymyndaǧy salafilık
Rabi'a Bin Hadi 'Umair Al Madhali
Salafilıktıŋ «Madhaliia» tarmaǧynyŋ negızın saluşy...
«Madhaliia» aǧymy − 1991 jyly İraktyŋ Kuveittı okkupasiialaǧanynan keiın Saud Arabiiasynda, Parsy şyǧanaǧynyŋ aimaǧynda, Kuveitte keŋ taraǧan salafilık baǧyttaǧy ūiym. Ūiym müşelerı Mädina qalasynyŋ atyn iemdenıp, özderın «äl-Mädina jamaǧaty» dep ataidy. Madhaliia aǧymy Saud Arabiiasy korolın AQŞ-tyŋ kömegıne jügıngenı üşın «käpır» dep aiyptaǧan sururiler men ihuandyq toptarǧa qarsy şyqqan ūiym retınde paida boldy. Ūiymnyŋ qūryluynyŋ bastamaşysy – Mädinadaǧy İslam universitetınıŋ Aqida fakultetınıŋ därıskerı, efiopiialyq Muhammad ibn Aman äl-Jami. Al onyŋ ideialaryna qyzyǧuşylyq tanytyp, qoldau körsetken ärı ūiym qyzmetın damytqan Rabiǧ ibn Hadi äl-Madhali bolatyn. Osyǧan bailanysty qalyŋ jūrtşylyqqa atalmyş salafilık ūiym «jamiia» jäne «madhaliia» ataularymen tanymal.
Madhaliia aǧymy basqa salafilık aǧymdardan aiyrmaşylyǧy köp emes, būl baǧyttaǧy aǧymdardyŋ basty ideologiialyq tını bır. Ol – salafizm mänhajı, iaǧni uahabşyldyqtyŋ negızın saluşy Muhammad Abdul Uahhabtyŋ «taza islam» nemese «saliqaly babalardyŋ jolyn» ūstanu ideiasy. Barlyq salafilık aǧymdardyŋ ideologiialyq negızderın qūraityn ūstanymdar men qaǧidattar da osy Abdul Uahhabtyŋ fundametaldy eŋbekterıne süienedı. Olar bır-bırınen tek belgılı bır közqarastar men ideialar negızınde erekşelenedı.
Madhaliia salafilerınıŋ paida boluyna yqpal etken oqiǧalarǧa bailanysty būl ūiymnyŋ özge salafilık jamaǧattardan erekşeleitın közqarastaryn aiqyndauǧa bolady. Mysaly özge salafilık toptar eldı islam şariǧatymen basqarmaityn basşyny «käpır» dep sanaidy. Sondai-aq keibır salafilık ūiymdardyŋ pıkırınşe, eger basşy mūsylman bola tūryp zaiyrly zaŋdarmen el bilese, ol – basşy retınde tanylǧanymen, şariǧi tūrǧydan ruhani basşy retınde moiyndalmaidy. Al madhaliia salafilerınıŋ pıkırınşe mūsylman qoǧam kez-kelgen jaǧdaida elbasynyŋ jäne ükımettıŋ ūstanymdaryna qaramai olarǧa sözsız baǧynuy, ämırlerın ekı etpei oryndauy tiıs. Ärı basşynyŋ özı özın mūsylman dep bılse, ol elın zaiyrly zaŋdarmen bilese de, halqy üşın ruhani kösem retınde moiyndalady. Madhalişylar men özge baǧyttaǧy salafilerdıŋ közqarastary osyndai pıkırlerde bır-bırımen qabyspaidy.
Sonymen qatar, madhaliia salafilerı dıni közqarastary men ideialary jaǧynan özderıne ūqsas Egipettegı «Salafi ündeuı» ūiymynyŋ salafilerımen alauyz bolyp keledı. Mūny madhaliia ǧalymdarynyŋ saiasi belsendılık tanytqan aleksandriialyq salafilerdıŋ bedeldı tūlǧalaryn «sururiler» nemese «ihuanşylar» dep aiyptauynan baiqauǧa bolady. Qazaqstandyq madhalişılerdıŋ de aleksandriialyq salafilerdı «sururiler» dep ataityndyǧy aqparat keŋıstıgınen belgılı.
Madhaliia salafilerı Saud Arabiiasy ükımetıne jaqyn bolǧandyqtan, iaǧni ükımet tarapynan basqarylatyndyqtan koroldıŋ jürgızıp jatqan saiasatyn tolyǧymen qoldaidy. Al aleksandriialyq salafiler madhalişılerge qaraǧanda Saud ükımetınen bırşama täuelsız. Osy derbestık madhaliia men özge salafilerdıŋ arasyndaǧy aiyrmaşylyqty aiqyndai tüsedı.
Bügınde eldegı madhaliia salafilerınıŋ arasynda salafilık ūstanymdardy belsene nasihattap jürgen qazaqstandyqtar öte köp. Būl azamattar Saud Arabiiasy Koroldıgınıŋ Mädina qalasyndaǧy oqu oryndarynda bılım alǧan.
Salafilerdıŋ madhaliia, salafi ündeuı, sururiia nemese taǧy basqa kez-kelgen jamaǧaty özderınıŋ nasihat jūmystarynda qazaq mädenietı men salt-dästürlerın, qazaqy tūrmysty synauǧa erekşe qūlşynys tanytady. Olar qazaq halqynyŋ dıni ūstanymdary men közqarastaryn «şirk» nemese «bidǧat» dep baǧalai kele, memleket qūrauşy ūlttyŋ tarihi jolyn islamnan alys, mūsylmandyqqa jat dep körsetuge tyrysady. Sondai-aq salafiler islam dınınıŋ qazaq jerıne ūlttyq dästürlermen jäne mädenietpen sabaqtasa qalyptasuyna şeşuşı yqpal etken sopylyq tariqattardy «adasqan aǧymdar» dep bıledı.
Ūlttyq ruhani tarihty joqqa şyǧara otyryp, özderın Qazaqstanǧa «şynaiy» islamdy taratuşy jamaǧat retınde tanytuǧa tyrysatyn salafilık aǧymdar sol arqyly qazaqstandyq qoǧamnyŋ ruhani negızderın ydyratudy, dıni-ūlttyq bıregeilıkke nūqsan keltırudı, ışkı tūtastyqty būzudy közdeidı.
«Täkfırşı-jihadşy» ideialaryn ūstanǧan ūiymdar
Qazaqstan aumaǧyndaǧy özderınıŋ saiasi piǧyldaryn jasyryn ūstaityn salafilık aǧymdardyŋ qatarynda memlekettık qūrylymdy küşpen qūlatudy közdeitın radikaldy toptar bar. Olar – sururiler men basqa da täkfırşılık ideialardy ūstanǧan jamaǧattar. İslam baǧytyndaǧy ekstremistık aǧymdar men ūiymdar ärtürlı toptarǧa bölıngenmen, olardyŋ basty ūstanymdary men közqarastary ortaq ideiaǧa – täkfırşılık ideiasyna negızdelgen.
Arab tılınde «täkfır» sözı «dınsız, dınınen şyǧuşy dep aiyptau» maǧynasyndaǧy «käfara» etıstıgınen şyqqan. «Täkfır» ideiasy barlyq dıni-ekstremistık jäne terroristık ūiymdar men aǧymdardyŋ ideologiialyq negızderınde kezdesedı. Onyŋ yqpalyna tüskender islamnyŋ paryz amaldaryn tolyq oryndamaǧan kez kelgen mūsylmandy, tıptı tuystary men bauyrlaryn däieksız türde «dınsız», «dınnen şyqqan» dep aiyptauǧa beiım bolady.
Bügınde dıni senımı, kıtaptary men jazbalary salafizm ideologiiasyna negızdelgen täkfırşıl ūiymdar «as-salafiia äl-jihadiia» (jihadşyl salafiler) dep te atalady. Jihadşy salafilerdıŋ madhaliia nemese aleksandriia salafilerınen dıni senım tūrǧysynan eşqandai aiyrmaşylyǧy joq. Olar bır-bırınen tek ädıstemelık tūrǧydan, iaǧni maqsattaryna jetu men äreketterın ıske asyru tūrǧysynan erekşelenedı.
Qazırgı täkfırşı radikaldy ūiymdar ötken ǧasyrdyŋ 70-80-jyldary Egipettegı zaiyrly saiasi bilık pen batys elderınıŋ otarşyl saiasatyna qarsy «jihad» jariialaǧan töŋkerısşıl toptardan paida boldy. Osy tarihi kezeŋde salafizm ideologiiasyn ūstanǧan Mustafa Şukri «äl-İhuan äl-musliminnen» bölınıp, derbes saiasi maqsattary men baǧdarlamasy bar «At-takfir ual-hidjra» ūiymyn qūrdy. Iаǧni saiasi maqsattary men baǧdarlamasy bar töŋkerısşıl ūiymdar salafilık ideologiiany ūstana bastady.
Salafizm ideologiiasynyŋ negızın qalaǧan Muhammad ibn Abdul Uahhabtyŋ «Üş negız» atty şyǧarmasynda Alladan tüsırılmegen zaŋdarmen el basqarudy – küpırlık, al zaiyrly zaŋdarmen basqarǧan basşyny «taǧūt (şekten şyǧuşy, pūt)» dep tanyǧan . Iаǧni salafizm ideologiiasynyŋ ırgetasy kez-kelgen zaiyrlylyq körınısterın joiuǧa baǧyttalǧan közqarastardan tūrady. Abdul Uahhabtyŋ osyndai közqarastaryn ūstana otyryp, salafizmnen bastau alatyn egipettık, siriialyq jäne sudandyq ekstremistık baǧyttaǧy ūiymdar men toptar «qantögıs arqyly ǧana islam memleketın qūra alamyz» degen ideialardy jandandyra tüstı.
2014 jylǧy 18 tamyzda Astana qalasy Saryarqa audandyq sotynyŋ şeşımımen «At-takfir ual-hidjra» ūiymy ekstremistık dep tanylyp, onyŋ Qazaqstan aumaǧyndaǧy qyzmetıne tyiym salynǧany belgılı.
Sondai-aq salafizmdı ūstanǧan täkfırşı ūiymdarǧa Siriia men İrakta soǧysyp jatqan radikaldy ūiymdar da jatady. Solardyŋ ışındegı «İslam memleketı» jäne «an-Nusra maidany» ūiymdary Astana qalasy Esıl audandyq sotynyŋ 2015 jylǧy 15 qazandaǧy şeşımımen terroristık dep tanylyp, olardyŋ Qazaqstan aumaǧyndaǧy qyzmetıne tyiym salyndy.
Atalmyş ūiymdar Orta Aziia elderınıŋ qauıpsızdık küşterı tarapynan qataŋ qudalauǧa ūşyrap, qyzmetıne tyiym salynuda. Degenmen bügınde Qazaqstandaǧy täkfırşıl salafilık ideialary Saud Arabiiasynan bastau alǧan sururiler aǧymynyŋ ideologtary tarapynan nasihattaluda.
Qazaqstannyŋ dıni ahualynyŋ tūraqtylyǧy men qoǧam ömırıne nūqsan keltırıp, halyqtyŋ äleumettık bailanys-bırlıgın ydyratuǧa äser etetın dıni subektıler retınde bırınşı kezekte salafilık ideologiiany ūstanǧan jamaǧattardy atap körsetuge bolady. Mūndai tūjyrym öŋırlerde jürgızılgen zerdeleu jūmystary men fokus-toptyq taldaular nätijesınde aiqyndaldy.
Qazırgı taŋda salafiler qozǧalysyna eruşıler qoǧamnyŋ barlyq salasynda kezdesedı. Aqparattyq-tüsındıru jūmystary qarqyndy atqarylyp otyrǧanyna qaramastan, resmi derekter boiynşa salafilık ideologiiany qoldaityndar sany äsırese jastar arasynda ösude. Būl köbıne äleumettık faktorlarǧa bailanysty bolyp otyr.
Salafilık aǧymdar köbıne öŋırlerdıŋ şalǧai audandarynda, eldı mekenderınde, iaǧni qūzırettı organdar men qoǧamdyq instituttardyŋ baqyluynan tys qalǧan jerlerde täkfırşıl saryndaǧy radikaldy ideologiiany nasihattauda. Al jekelegen öŋırlerde būl aǧymdardyŋ yqpaly diasporalyq toptar arasynda erekşe joǧary ekenı baiqalady.
Salafilerdıŋ tüsınıgınşe şariǧat zaŋdarymen ükım şyǧarmaityn basşylar da, olar basqaryp otyrǧan el de käpır bolyp sanalady. Mūndai memlekettı «taǧūt» memleketı dep atap, oǧan qarsy jihad jariialaidy. Zaiyrly memleket pen onyŋ zaŋdaryn moiyndamai, kez-kelgen islamdyq emes zaŋnamalar aiasynda ömır süretın qoǧamnan oqşaulanuǧa ündeidı.
Atap aitu qajet, dıni senımı, kıtaptary men jazbalary salafizm ideologiiasyna negızdelgen täkfırşıl ūiymdar – «as-Salafiia äl-jihadiia» degen ortaq ataumen bırıktırıletın jihadşyl salafiler özge salafilık jamaǧattardan dıni senım tūrǧysynan erekşelenbeidı. Olar bır-bırınen tek ädıstemelık tūrǧydan, iaǧni maqsattaryna jetu jolyndaǧy äreketterın ıske asyru ädısterı tūrǧysynan erekşelenedı.
Salafiler ideologiialyq jäne qarjylyq tūrǧydan alǧanda şeteldık qorlardyŋ yqpalynda jüretın, solardyŋ müddelerın qorǧap, talaptaryn oryndaityn top ekendıgı aiqyn. Öitkenı olardyŋ ömırşeŋdıgı sol qorlardyŋ qoldauymen saqtalady. Sondai-aq saiasi maqsattary men baǧdarlamasy bar töŋkerısşıl dıni ūiymdardyŋ basym bölıgı osy salafilık ideologiiany ūstanady.
Qazaqstan aumaǧynda özderınıŋ saiasi piǧyldaryn jasyryn ūstaityn salafilık aǧymdardyŋ qatarynda memlekettık qūrylymdy küşpen qūlatudy közdeitın radikaldy toptar bar. Olardyŋ arasynan Taiau Şyǧys aimaqtaryndaǧy soǧys alaŋdaryna ketu faktılerı jiı oryn aluda.
Salafilerdıŋ kez-kelgen jamaǧaty özderınıŋ nasihat jūmystarynda qazaq mädenietı men salt-dästürlerın, qazaqy tūrmysty synauǧa erekşe qūlşynys tanytady. Ūlttyq ruhani tarihty joqqa şyǧara otyryp, qazaqstandyq qoǧamnyŋ ruhani negızderın ydyratudy, dıni-ūlttyq bıregeilıkke nūqsan keltırudı, ışkı tūtastyqty būzudy közdeidı.
Halyqaralyq täjıribeden salafilerdıŋ saiasatqa aralasuǧa jäne saiasi partiia qūruǧa äleuettı ekendıgı belgılı. Oǧan Qazaqstanda kürt köbeigen aleksandriialyq salafilerdıŋ Egipettegı qyzmetı mysal bolady. Sondyqtan el aumaǧynda salafiler sanynyŋ köbeiuı jäne olardyŋ strategiialyq maŋyzy bar ükımettık oryndarda küş jinauy Qazaqstannyŋ konstitusiialyq qūrylymyna, zaiyrly sipatyna, ūlttyq qauıpsızdıgıne qauıp töndıredı.
Qazaqstanda soŋǧy jyldary säläfi ideologiiasynyŋ kösemderı salafizmge negativtı qoǧamdyq pıkırdıŋ qysymnyŋ arqasynda uaǧyz-nasihat metodologiiasyn aitarlyqtai özgerttı.Säläfizm kösemderı özderınıŋ dıni-saiasi ideologiiasyn ūlttyq dästürmen ūştastyryp öz uaǧyzdarynda halyqty bilıkke loialdy boluǧa jan-jaqty ügıtteuge kırısıp kettı.Qorytyndylap aitsaq säläfi dıni-saiasi ideologiiasy zaiyrly Qazaq elıne qauıptı ekenın ūmytpauymyz kerek!
Aleksandriialyq salafiler mektebı – ötken ǧasyrdyŋ jetpısınşı jyldary egipettık studentterdıŋ belsendılıgı nätijesınde paida bolǧan «Äl-jamaǧa äl-islamiia» ūiymynan bölınıp şyqqan studentterden qūralǧan ūiym. Sol kezdegı «Äl-jamaǧa äl-islamiia» ūiymynyŋ köptegen ökılderı Mūsylman bauyrlar (MB) qozǧalysynyŋ müşelıgıne kıre bastady.
Qazırgı taŋda būl ūiymnyŋ äigılı uaǧyzşylary – Muhammad Hassan, Muhammad Husain Iаǧqūb jäne Abu İshaq Huaini. Olar Egipettıŋ jäne basqa elderge tiesılı kabeldı tele-radio arnalarda, internet platformalarynda belsendı nasihat jūmystaryn jürgızetın uaǧyzşylar retınde arab älemıne öte tanymal.
Aleksandriia salafilerı özderın eldıŋ saiasi ömırınen alşaq dep körsetkısı kelgenımen, saiasi üderısterge yqpalyn tigızıp jatqandyǧy belgılı. Olar «Ansar as-sunna» salafilerıne qaraǧanda Egipettıŋ saiasi ömırın talqylauda köbırek belsendılık tanytady. Sondai-aq olar eldı islam şariǧatymen basqarmaityn basşyny «käpır» dep sanaidy. Alaida mūny aşyq aitu üşın būltartpas aiǧaq qajettıgın alǧa tartady. Salafi ündeuşılerı Egipettegı islami emes memlekettık instituttarmen, mekemelermen bailanysudan, olarmen bırıgıp jūmys jasaudan bas tartady. Degenmen osy taqyryp aiasynda salafi ǧalymdarynyŋ arasynda köptegen pıkır qaişylyqtary bar. Mysaly, Aleksandriialyq salafiler mektebınıŋ körnektı ökılderınıŋ bırı Muhammad Hassan salafilerdı saiasatqa aralasuǧa jäne saiasi partiia qūruǧa jiı ündep keledı.
Qazaqstanda öz ideologiiasyn aşyq jäne astyrtyn joldarmen tiımdı türde nasihattai bılgen aleksandriialyq salafiler az uaqyt ışınde öz pıkırlesterınıŋ sanyn kürt köbeituge qol jetkızdı. Qazırgı taŋda salafiler qozǧalysyna eruşıler qoǧamnyŋ barlyq salasynda kezdesedı.
Nazar audaratyn bır fakt, 2013 jyly Qaraǧandy oblysy boiynşa Kedendık departamentı el aumaǧyna äkeluge äreket jasalǧan 331 dana arab tılındegı ädebiettı QR Dın ısterı agenttıgıne dıntanu saraptamasyn jürgızu üşın joldaǧan bolatyn. Saraptama barysynda kıtaptardyŋ basym bölıgınıŋ avtorlary aleksandriialyq salafiler jetekşılerı – Iаsir Burhami men Ahmad Farid ekenı anyqtaldy. Dıni ädebietter arqyly aqparat keŋıstıgın jaulauǧa äreket jasauy aleksandriialyq salafilerdıŋ Qazaqstan aumaǧyndaǧy ideologiialyq ıs-äreketterınıŋ maqsatty türde belsendırılıp otyrǧanyn aŋǧartady.
Älemdık deŋgeidegı dıni ahualdyŋ qarqyn alu üderısterıne qarai otyryp, salafiler sanynyŋ köbeiuı men strategiialyq maŋyzy bar ükımettık oryndarda küş jinauy Egipettık ssenariidıŋ Qazaqstanda qaitalanuyna äkep soǧuy yqtimal ekendıgın tūjyrymdauǧa bolady. Salafilık ūiymdardyŋ Qazaqstan ükımetındegı belsendılıgı eldıŋ konstitusiialyq qūrylymyna, zaiyrly sipatyna qauıp töndıredı.
«Madhali» ūstanymyndaǧy salafilık
Rabi'a Bin Hadi 'Umair Al Madhali
Salafilıktıŋ «Madhaliia» tarmaǧynyŋ negızın saluşy...
«Madhaliia» aǧymy − 1991 jyly İraktyŋ Kuveittı okkupasiialaǧanynan keiın Saud Arabiiasynda, Parsy şyǧanaǧynyŋ aimaǧynda, Kuveitte keŋ taraǧan salafilık baǧyttaǧy ūiym. Ūiym müşelerı Mädina qalasynyŋ atyn iemdenıp, özderın «äl-Mädina jamaǧaty» dep ataidy. Madhaliia aǧymy Saud Arabiiasy korolın AQŞ-tyŋ kömegıne jügıngenı üşın «käpır» dep aiyptaǧan sururiler men ihuandyq toptarǧa qarsy şyqqan ūiym retınde paida boldy. Ūiymnyŋ qūryluynyŋ bastamaşysy – Mädinadaǧy İslam universitetınıŋ Aqida fakultetınıŋ därıskerı, efiopiialyq Muhammad ibn Aman äl-Jami. Al onyŋ ideialaryna qyzyǧuşylyq tanytyp, qoldau körsetken ärı ūiym qyzmetın damytqan Rabiǧ ibn Hadi äl-Madhali bolatyn. Osyǧan bailanysty qalyŋ jūrtşylyqqa atalmyş salafilık ūiym «jamiia» jäne «madhaliia» ataularymen tanymal.
Madhaliia aǧymy basqa salafilık aǧymdardan aiyrmaşylyǧy köp emes, būl baǧyttaǧy aǧymdardyŋ basty ideologiialyq tını bır. Ol – salafizm mänhajı, iaǧni uahabşyldyqtyŋ negızın saluşy Muhammad Abdul Uahhabtyŋ «taza islam» nemese «saliqaly babalardyŋ jolyn» ūstanu ideiasy. Barlyq salafilık aǧymdardyŋ ideologiialyq negızderın qūraityn ūstanymdar men qaǧidattar da osy Abdul Uahhabtyŋ fundametaldy eŋbekterıne süienedı. Olar bır-bırınen tek belgılı bır közqarastar men ideialar negızınde erekşelenedı.
Madhaliia salafilerınıŋ paida boluyna yqpal etken oqiǧalarǧa bailanysty būl ūiymnyŋ özge salafilık jamaǧattardan erekşeleitın közqarastaryn aiqyndauǧa bolady. Mysaly özge salafilık toptar eldı islam şariǧatymen basqarmaityn basşyny «käpır» dep sanaidy. Sondai-aq keibır salafilık ūiymdardyŋ pıkırınşe, eger basşy mūsylman bola tūryp zaiyrly zaŋdarmen el bilese, ol – basşy retınde tanylǧanymen, şariǧi tūrǧydan ruhani basşy retınde moiyndalmaidy. Al madhaliia salafilerınıŋ pıkırınşe mūsylman qoǧam kez-kelgen jaǧdaida elbasynyŋ jäne ükımettıŋ ūstanymdaryna qaramai olarǧa sözsız baǧynuy, ämırlerın ekı etpei oryndauy tiıs. Ärı basşynyŋ özı özın mūsylman dep bılse, ol elın zaiyrly zaŋdarmen bilese de, halqy üşın ruhani kösem retınde moiyndalady. Madhalişylar men özge baǧyttaǧy salafilerdıŋ közqarastary osyndai pıkırlerde bır-bırımen qabyspaidy.
Sonymen qatar, madhaliia salafilerı dıni közqarastary men ideialary jaǧynan özderıne ūqsas Egipettegı «Salafi ündeuı» ūiymynyŋ salafilerımen alauyz bolyp keledı. Mūny madhaliia ǧalymdarynyŋ saiasi belsendılık tanytqan aleksandriialyq salafilerdıŋ bedeldı tūlǧalaryn «sururiler» nemese «ihuanşylar» dep aiyptauynan baiqauǧa bolady. Qazaqstandyq madhalişılerdıŋ de aleksandriialyq salafilerdı «sururiler» dep ataityndyǧy aqparat keŋıstıgınen belgılı.
Madhaliia salafilerı Saud Arabiiasy ükımetıne jaqyn bolǧandyqtan, iaǧni ükımet tarapynan basqarylatyndyqtan koroldıŋ jürgızıp jatqan saiasatyn tolyǧymen qoldaidy. Al aleksandriialyq salafiler madhalişılerge qaraǧanda Saud ükımetınen bırşama täuelsız. Osy derbestık madhaliia men özge salafilerdıŋ arasyndaǧy aiyrmaşylyqty aiqyndai tüsedı.
Bügınde eldegı madhaliia salafilerınıŋ arasynda salafilık ūstanymdardy belsene nasihattap jürgen qazaqstandyqtar öte köp. Būl azamattar Saud Arabiiasy Koroldıgınıŋ Mädina qalasyndaǧy oqu oryndarynda bılım alǧan.
Salafilerdıŋ madhaliia, salafi ündeuı, sururiia nemese taǧy basqa kez-kelgen jamaǧaty özderınıŋ nasihat jūmystarynda qazaq mädenietı men salt-dästürlerın, qazaqy tūrmysty synauǧa erekşe qūlşynys tanytady. Olar qazaq halqynyŋ dıni ūstanymdary men közqarastaryn «şirk» nemese «bidǧat» dep baǧalai kele, memleket qūrauşy ūlttyŋ tarihi jolyn islamnan alys, mūsylmandyqqa jat dep körsetuge tyrysady. Sondai-aq salafiler islam dınınıŋ qazaq jerıne ūlttyq dästürlermen jäne mädenietpen sabaqtasa qalyptasuyna şeşuşı yqpal etken sopylyq tariqattardy «adasqan aǧymdar» dep bıledı.
Ūlttyq ruhani tarihty joqqa şyǧara otyryp, özderın Qazaqstanǧa «şynaiy» islamdy taratuşy jamaǧat retınde tanytuǧa tyrysatyn salafilık aǧymdar sol arqyly qazaqstandyq qoǧamnyŋ ruhani negızderın ydyratudy, dıni-ūlttyq bıregeilıkke nūqsan keltırudı, ışkı tūtastyqty būzudy közdeidı.
«Täkfırşı-jihadşy» ideialaryn ūstanǧan ūiymdar
Qazaqstan aumaǧyndaǧy özderınıŋ saiasi piǧyldaryn jasyryn ūstaityn salafilık aǧymdardyŋ qatarynda memlekettık qūrylymdy küşpen qūlatudy közdeitın radikaldy toptar bar. Olar – sururiler men basqa da täkfırşılık ideialardy ūstanǧan jamaǧattar. İslam baǧytyndaǧy ekstremistık aǧymdar men ūiymdar ärtürlı toptarǧa bölıngenmen, olardyŋ basty ūstanymdary men közqarastary ortaq ideiaǧa – täkfırşılık ideiasyna negızdelgen.
Arab tılınde «täkfır» sözı «dınsız, dınınen şyǧuşy dep aiyptau» maǧynasyndaǧy «käfara» etıstıgınen şyqqan. «Täkfır» ideiasy barlyq dıni-ekstremistık jäne terroristık ūiymdar men aǧymdardyŋ ideologiialyq negızderınde kezdesedı. Onyŋ yqpalyna tüskender islamnyŋ paryz amaldaryn tolyq oryndamaǧan kez kelgen mūsylmandy, tıptı tuystary men bauyrlaryn däieksız türde «dınsız», «dınnen şyqqan» dep aiyptauǧa beiım bolady.
Bügınde dıni senımı, kıtaptary men jazbalary salafizm ideologiiasyna negızdelgen täkfırşıl ūiymdar «as-salafiia äl-jihadiia» (jihadşyl salafiler) dep te atalady. Jihadşy salafilerdıŋ madhaliia nemese aleksandriia salafilerınen dıni senım tūrǧysynan eşqandai aiyrmaşylyǧy joq. Olar bır-bırınen tek ädıstemelık tūrǧydan, iaǧni maqsattaryna jetu men äreketterın ıske asyru tūrǧysynan erekşelenedı.
Qazırgı täkfırşı radikaldy ūiymdar ötken ǧasyrdyŋ 70-80-jyldary Egipettegı zaiyrly saiasi bilık pen batys elderınıŋ otarşyl saiasatyna qarsy «jihad» jariialaǧan töŋkerısşıl toptardan paida boldy. Osy tarihi kezeŋde salafizm ideologiiasyn ūstanǧan Mustafa Şukri «äl-İhuan äl-musliminnen» bölınıp, derbes saiasi maqsattary men baǧdarlamasy bar «At-takfir ual-hidjra» ūiymyn qūrdy. Iаǧni saiasi maqsattary men baǧdarlamasy bar töŋkerısşıl ūiymdar salafilık ideologiiany ūstana bastady.
Salafizm ideologiiasynyŋ negızın qalaǧan Muhammad ibn Abdul Uahhabtyŋ «Üş negız» atty şyǧarmasynda Alladan tüsırılmegen zaŋdarmen el basqarudy – küpırlık, al zaiyrly zaŋdarmen basqarǧan basşyny «taǧūt (şekten şyǧuşy, pūt)» dep tanyǧan . Iаǧni salafizm ideologiiasynyŋ ırgetasy kez-kelgen zaiyrlylyq körınısterın joiuǧa baǧyttalǧan közqarastardan tūrady. Abdul Uahhabtyŋ osyndai közqarastaryn ūstana otyryp, salafizmnen bastau alatyn egipettık, siriialyq jäne sudandyq ekstremistık baǧyttaǧy ūiymdar men toptar «qantögıs arqyly ǧana islam memleketın qūra alamyz» degen ideialardy jandandyra tüstı.
2014 jylǧy 18 tamyzda Astana qalasy Saryarqa audandyq sotynyŋ şeşımımen «At-takfir ual-hidjra» ūiymy ekstremistık dep tanylyp, onyŋ Qazaqstan aumaǧyndaǧy qyzmetıne tyiym salynǧany belgılı.
Sondai-aq salafizmdı ūstanǧan täkfırşı ūiymdarǧa Siriia men İrakta soǧysyp jatqan radikaldy ūiymdar da jatady. Solardyŋ ışındegı «İslam memleketı» jäne «an-Nusra maidany» ūiymdary Astana qalasy Esıl audandyq sotynyŋ 2015 jylǧy 15 qazandaǧy şeşımımen terroristık dep tanylyp, olardyŋ Qazaqstan aumaǧyndaǧy qyzmetıne tyiym salyndy.
Atalmyş ūiymdar Orta Aziia elderınıŋ qauıpsızdık küşterı tarapynan qataŋ qudalauǧa ūşyrap, qyzmetıne tyiym salynuda. Degenmen bügınde Qazaqstandaǧy täkfırşıl salafilık ideialary Saud Arabiiasynan bastau alǧan sururiler aǧymynyŋ ideologtary tarapynan nasihattaluda.
Qazaqstannyŋ dıni ahualynyŋ tūraqtylyǧy men qoǧam ömırıne nūqsan keltırıp, halyqtyŋ äleumettık bailanys-bırlıgın ydyratuǧa äser etetın dıni subektıler retınde bırınşı kezekte salafilık ideologiiany ūstanǧan jamaǧattardy atap körsetuge bolady. Mūndai tūjyrym öŋırlerde jürgızılgen zerdeleu jūmystary men fokus-toptyq taldaular nätijesınde aiqyndaldy.
Qazırgı taŋda salafiler qozǧalysyna eruşıler qoǧamnyŋ barlyq salasynda kezdesedı. Aqparattyq-tüsındıru jūmystary qarqyndy atqarylyp otyrǧanyna qaramastan, resmi derekter boiynşa salafilık ideologiiany qoldaityndar sany äsırese jastar arasynda ösude. Būl köbıne äleumettık faktorlarǧa bailanysty bolyp otyr.
Salafilık aǧymdar köbıne öŋırlerdıŋ şalǧai audandarynda, eldı mekenderınde, iaǧni qūzırettı organdar men qoǧamdyq instituttardyŋ baqyluynan tys qalǧan jerlerde täkfırşıl saryndaǧy radikaldy ideologiiany nasihattauda. Al jekelegen öŋırlerde būl aǧymdardyŋ yqpaly diasporalyq toptar arasynda erekşe joǧary ekenı baiqalady.
Salafilerdıŋ tüsınıgınşe şariǧat zaŋdarymen ükım şyǧarmaityn basşylar da, olar basqaryp otyrǧan el de käpır bolyp sanalady. Mūndai memlekettı «taǧūt» memleketı dep atap, oǧan qarsy jihad jariialaidy. Zaiyrly memleket pen onyŋ zaŋdaryn moiyndamai, kez-kelgen islamdyq emes zaŋnamalar aiasynda ömır süretın qoǧamnan oqşaulanuǧa ündeidı.
Atap aitu qajet, dıni senımı, kıtaptary men jazbalary salafizm ideologiiasyna negızdelgen täkfırşıl ūiymdar – «as-Salafiia äl-jihadiia» degen ortaq ataumen bırıktırıletın jihadşyl salafiler özge salafilık jamaǧattardan dıni senım tūrǧysynan erekşelenbeidı. Olar bır-bırınen tek ädıstemelık tūrǧydan, iaǧni maqsattaryna jetu jolyndaǧy äreketterın ıske asyru ädısterı tūrǧysynan erekşelenedı.
Salafiler ideologiialyq jäne qarjylyq tūrǧydan alǧanda şeteldık qorlardyŋ yqpalynda jüretın, solardyŋ müddelerın qorǧap, talaptaryn oryndaityn top ekendıgı aiqyn. Öitkenı olardyŋ ömırşeŋdıgı sol qorlardyŋ qoldauymen saqtalady. Sondai-aq saiasi maqsattary men baǧdarlamasy bar töŋkerısşıl dıni ūiymdardyŋ basym bölıgı osy salafilık ideologiiany ūstanady.
Qazaqstan aumaǧynda özderınıŋ saiasi piǧyldaryn jasyryn ūstaityn salafilık aǧymdardyŋ qatarynda memlekettık qūrylymdy küşpen qūlatudy közdeitın radikaldy toptar bar. Olardyŋ arasynan Taiau Şyǧys aimaqtaryndaǧy soǧys alaŋdaryna ketu faktılerı jiı oryn aluda.
Salafilerdıŋ kez-kelgen jamaǧaty özderınıŋ nasihat jūmystarynda qazaq mädenietı men salt-dästürlerın, qazaqy tūrmysty synauǧa erekşe qūlşynys tanytady. Ūlttyq ruhani tarihty joqqa şyǧara otyryp, qazaqstandyq qoǧamnyŋ ruhani negızderın ydyratudy, dıni-ūlttyq bıregeilıkke nūqsan keltırudı, ışkı tūtastyqty būzudy közdeidı.
Halyqaralyq täjıribeden salafilerdıŋ saiasatqa aralasuǧa jäne saiasi partiia qūruǧa äleuettı ekendıgı belgılı. Oǧan Qazaqstanda kürt köbeigen aleksandriialyq salafilerdıŋ Egipettegı qyzmetı mysal bolady. Sondyqtan el aumaǧynda salafiler sanynyŋ köbeiuı jäne olardyŋ strategiialyq maŋyzy bar ükımettık oryndarda küş jinauy Qazaqstannyŋ konstitusiialyq qūrylymyna, zaiyrly sipatyna, ūlttyq qauıpsızdıgıne qauıp töndıredı.
Qazaqstanda soŋǧy jyldary säläfi ideologiiasynyŋ kösemderı salafizmge negativtı qoǧamdyq pıkırdıŋ qysymnyŋ arqasynda uaǧyz-nasihat metodologiiasyn aitarlyqtai özgerttı.Säläfizm kösemderı özderınıŋ dıni-saiasi ideologiiasyn ūlttyq dästürmen ūştastyryp öz uaǧyzdarynda halyqty bilıkke loialdy boluǧa jan-jaqty ügıtteuge kırısıp kettı.Qorytyndylap aitsaq säläfi dıni-saiasi ideologiiasy zaiyrly Qazaq elıne qauıptı ekenın ūmytpauymyz kerek!
Tūrarbek Qūsaiynov
"Demos" QQ töraǧasy
