Joşy däuiriniŋ dübirin jetkizgen Qambar küişi nemese Arynǧazy hannyŋ beldigi

Saiasatqa aralaspaǧan, tek öner jolyn ūlyqtaǧan küişiniŋ quǧynǧa tüsuiniŋ negizgi sebebi – Äbilqaiyr hannyŋ tūqymy bolǧany, ol – hannyŋ jetinşi ūrpaǧy. Äitpese, Orynbordan zaŋ oquyn bitirgenimen, osy salada jūmys isteuge asa pälendei qūlyqty bolmaǧan siiaqty.

Qara qazaqty qan qaqsatqan paraqor sot jüiesinen jeridi me, älde otarşyldardyŋ tabanyn jalaǧan öz tuystary – sūltandardyŋ is-äreketterinen jirendi me, älde alasapyran uaqyttan bezindi me, ia bolmasa tabiǧaty kirşiksiz şynaiy önerdi qalap tūrdy ma? Äiteuir oqu bitirgen boiy osy Aqtöbeniŋ Oiyl men Jaisaŋ auyldarynda sot jüiesinde birer jyl ǧana qyzmet atqarǧan. Taŋdauy – küi bolǧany anyq. Qazaq küiiniŋ käusar būlaǧyna baulyǧan ūstazy, öz äkesi Erǧoja Qarataiūly. Qambardyŋ atasy Qaratai sūltan orysqa şep saldyrmaimyn dep soǧysyp ötken ataqty “buntar» Qaratai sūltan. Qambar üşin nemere tuysy Däuletkerei Şyǧaiūlynyŋ küi mūrasy da ülken mektep edi. Jalpy, Aqtöbe öŋiriniŋ HH ǧasyrdaǧy küişilik mektebinde Qazan­ǧap esimi atalǧanymen de, onyŋ şyn beinesi tanylǧan joq. Tek ataqty küişiniŋ kedei taby ökili ekendigin ǧana qūlaqqa siŋirdik. Küişilik bas­tauyn qaidan aldy, ortasy qandai, ūstazy, şäkirti kim, qandai oqiǧalar şyǧarmaşylyqqa äser etti degen bas­ty jaittar ünemi nazardan tys qalyp keledi. Qazanǧaptyŋ şyǧarmaşylyq bastauynda ūstazy Üsen töre tūr. Üsen – qazaq memleketiniŋ negizin salǧan ataqty Jänibek hannyŋ ūrpaǧy, Hiuany bilegen Qaiyp hannan taraidy. Būlar – bir-birimen bailanysyp jatqan taǧdyrlar. Şyǧarmaşylyq taǧdyrlar. Üsen töreniŋ äkesi Mämbetjan – patşa ökimeti   öz saiasatyna öte qauipti sanap, el işinen aldap alyp ketip, közin joiǧan Arynǧazynyŋ inisi. Üsen töre bolsa, orysşa bilim alǧan, öte sauat­ty adam, Orynbordaǧy erler gimnaziiasynyŋ tülegi, osy qalada sot salasynda jūmys istegen. Oiyldaǧy ataqty Kökjar järmeŋkesin saldyrǧan. Qazanǧap küişimen jaqsy syilasyp ötken, 1925 jyly Şal­qarda qartaiyp ömirden ötti. Üsen töre egde tartqan şaǧynda tek küidi serik etkenge ūqsaidy. Qazanǧaptyŋ ūstazy Üsen töre degenge jauap osy. – Qambar Medetovtiŋ 110 jyldyǧyna ūrpaqtary qūndy jädiger äkelgeninen qūlaǧdarmyz. Būl qai zamannyŋ eskertkişi? – Adamdardy bailanystyrǧan, däuirlerdi jalǧastyrǧan zattai de­rek­terdi tani alsaŋ, tüsine bilseŋ, sol zamannyŋ kitabyndai sairap be­redi. Tūrmys-tirşiligin aitpaǧanda, sol däuir adamdarynyŋ minezin, jan-düniesin, qarym-qatynasyn da aşady. Qambar Medetovtiŋ 110 jyldyǧyna osy jyldyŋ säuirinde Bibizada Qambarqyzy qyzy Aijanmen birge keldi. Äkesiniŋ kindik kesken jeri Märtök audanyna baryp, jūrtşylyqpen jüzdesip, aruaǧyna Qūran baǧyştady. Osy saparynda Bibizada apai tuǧan anasy İhran amanattaǧan segiz dana ötkizbeli asyl tastarmen kömkerilgen kümis beldikti Aqtöbe oblystyq tarihi-ölketanu muzeiine arnaiy tabystady. Beldik arǧy atasy Mämbetjan sūltannan qalǧan. Bälkim, Arynǧazy däuiriniki bolar. Bibizada apai būl arydan, atadan balaǧa amanattalyp kele jatqan qasietti dünie dep aitady. Arynǧazy – 1815-1821 jyldardaǧy Kişi jüzdiŋ hany, Hiuany qosyp alyp qazaq jerin küşeitudi josparlaǧan. Qazaq memleketin qūrǧan Jänibek hannyŋ ūrpaqtary – Batyr, Qaiyp sūltandardan taraidy. 1821 jyly imperator I Aleksandr Sankt-Peterburgke aldap şaqyryp alyp, Kalugaǧa jer audardy. Sol jaqtan oralmady, aidauda jürgende qaitys boldy. Otarşyldyqqa bas imei ötken, Syr boiy qazaqtaryn küreske bastap, osy jolda Hiua handyǧymen odaq qūru josparlaǧan Arynǧazy hannan qalǧan beldik boluy äbden mümkin. Aryn­ǧazy han ordasy Syr boiynda, Hiuaǧa barar joldaǧy Quaŋdariianyŋ boiynda, ejelgi Jankent qalasynda ornalasqan. HIH ǧasyrdyŋ       I jartysynda orys tarihşylary patşa erekşe qauiptengen Arynǧazyny bylai sipattaidy: “Arynǧazy qyrǧyz sūltandarynyŋ işindegi şyn mänindegi patriot, joǧary deŋgeidegi öte taza da, şynşyl adam”. Aryn­ǧazy äli jüieli zerttelmegen saiasi qairatker. Tarihşylar, saiasattanuşylar Arynǧazynyŋ qairatkerlik beinesine köŋil bölgenderi abzal. Beldikke keleiik. Muzei qorynda būrynnan saqtalǧan XVIII-XIX ǧasyrlardaǧy on şaqty belbeu türleri saqtalǧan. Al myna kümis beldik älgilerdiŋ eşbirine ūqsamaidy. Tabiǧi aqyq tastardy molynan ötkizip qoldanǧan. Biik talǧammen, asa yjdaǧattylyqpen jasalǧan, därejesi öte biik adamnyŋ has şeberge arnaiy tapsyryspen jasat­qan düniesi. Tozyǧy jetse de, biik saltanat pen täkapparlyqtyŋ sesi seziledi. Kürdeli örnektelgen. Salystyrdyq. Qordaǧy belbeulerden tabiǧaty müldem basqa. Basqa elden şyqqan, basqa qoldan tuǧan dünie. Kem degende üş ǧasyrdy artqa qaldyr­ǧan. Tüpki iesi Hiua bileuşileri – Qaiyp, Bolat sūltandar desek, Ortalyq Aziiada, Badahşan dalasynda öndirilgen taspenen äşekeilengen dep joramaldauǧa bolady. Beldik tügel jetken joq, ärine, matasy da ülbirep tūr. Astary baǧaly mauytydan tigilgen. Ǧasyrlar boiy birneşe ūrpaqtar qolynan ötken, ötkizbe tas­tary   da tarqatylǧan. Osylaişa kümis beldik oblystyq mūrajai qorynyŋ sirek kezdesetin qūndy jädigerleriniŋ sanau­ly kolleksiiasyna kirdi. Baǧa jetpes dünie. Europa muzei­lerindegidei saraptama jasai alatyndai mümkindik bolsa ǧoi! Köp dünieni söilete alar edik. Är ǧasyrdyŋ jädigeriniŋ tilin biletin sarapşy mamandar qaşan daiarlanar eken? Osynyŋ aldynda ǧana Mäskeude ötken qazaq on kündiginde tamaşa küiimen jūrttyŋ taŋdaiyn qaqtyrǧan, önerimen ǧana örge jüzbek bolǧan talantty jan kimniŋ jolyn kesti? Baqai esep, künşildiktiŋ qyzyl qyzǧanyşyna ilikkeni aqiqat. Qambardy kim ūstatty? Qazaqstanǧa şaqyrtqan – sol kezdegi oqu komissary (bügingi tilmen aitsaq, Bilim jäne ǧylym ministri) Temirbek Jürgenov. Äitpegende, Qambar Taşkent jaǧyn panalap, qyzyldardyŋ saiasatynan boiyn aulaq ūstap jürgen bolatyn. Qambar nege jazyqty boldy? Bälkim, or qazuşylar küi qūdiretiniŋ buymen Stalinniŋ aldynda “Aqsaq qūlandy” qaita-qaita oinaǧanyn esterine tüsirgen şyǧar. Ūstalyp ketkende, äieli İhran eki qyzy – Raihan men Bibizadasy­men qorǧansyz qaldy. Jūmys joq. İhran äjemiz basyna qandai qiyn-qystau künder ötse de, taǧdyrǧa ilikpei eki balasyn aman jetkizdi. Şet qaqpai körse de, sol qoǧamnyŋ adamdary ögeilik tanytsa da, moiymaǧan. Üsen töreniŋ nemeresi İhran osylaişa küieuiniŋ oşaǧyn söndir­mei, qos qyzyn qatardan kem etpedi. Qazir jasy 80-nen asqan Raihan Şu qalasynda tūrady. Äkesiniŋ tuǧan jeri Märtökke qaita-qaita kelip jürgen Bibizada apai – akademik Rahmanqūl Berdibaidyŋ ömirlik serigi. Küieui aidauda, özi qiyndyq köre jürip osy beldikti qalaişa közge tüsirmei, saqtaǧan dep   İhran anamyzdyŋ jankeştilik erligine taŋ­ǧalasyŋ. Bibizada – Mämbet sūltannyŋ şöberesi. Mämbet sūltan Arynǧazy bilik qūrǧan kezeŋde Aqtöbe manyndaǧy Qaratoǧai jerinde bolystyq qyzmetin bastaǧan. 1820 jyly hiualyqtar Arynǧazynyŋ auylyn şauyp onyŋ 50 şaqty jaqyn-juyqtaryŋ qamauǧa alǧanda, arasynda Mämbet töre de ketken. Sebebi, ol jönindegi derek osy jerden üziledi. Al Qobdadaǧy Mämbet pravitel Äbilqaiyr hannyŋ ūly Aişuaq hannan taraǧan Baimaǧambet sūltannyŋ balasy. İsatai men Mahambettiŋ tübine jetken Baimaǧambet. Mämbet töre Qobda audany aumaǧyndaǧy Qosköl auylynda uezdik basqarma bastyǧy. Mektep aşyp, tūrǧyndardy eginşilik käsipke baulyǧan töre. Jūrt qyzmetine süisingendikten ataqty “Mämbet pravitel” atanǧan. Sondyqtan küni keşege deiin halyq arasynda Qosköl “Mämbettiŋ kök üii”, “töre auyly” dep atalyp keldi. Mūnyŋ bäri tarih bolǧanymen, jädigerlerdiŋ şyǧu tegi, jer ataulary, adamdar estelikteri jan-jaqtan jinaqtala kele, tūtas dünieni tüzedi. Muzei qoryna jinaqtalatyn dünie­lerdiŋ zattyq mänine erekşe nazar audaramyz. Meniŋ aitpaǧym, käsibi küişilik önerdiŋ bir qanatyn qalyptastyrǧan şoǧyr –   Qambar, Üsen töre, Erǧoja, t.b. talanttardyŋ öneri jüieli türde, bir-birimen bailanysta zerttelgeni dūrys bolar. Muzyka zertteuşisi emespin, muzei qyzmetkeri bolǧandyqtan, artyqtau aityp otyrsam, keşirersizder. Biraq Aqtöbe topyraǧynda üzilip-jūlynǧan küişi­lik öner tarihyn älgi esimderi saiasat soiqany ūmyttyrǧan tūlǧalarsyz qalyptastyru mümkin emes. Qazanǧap beinesi sonda ǧana biiktei tüsedi. Qazanǧap Äbilqaiyrdyŋ tūqymy bolǧany üşin quǧyndalyp joq bolǧan talanttardyŋ önerin öltirmedi. Jäne mūny tis jaryp aitpaǧan da. Qazanǧap sol üşin de biiktei tüsedi. – Eset batyr öltirgen sūltan-pravitel Arystan Jantörinniŋ qūlpytasyn taptyŋyzdar. HIH ǧasyr soŋy men HH ǧasyr basynda eldiŋ sauatyn aşyp, äl-auqatyn tüzeuge atsalysqan törelerdiŋ qūlpytastary tügel qiratylǧan da, orystarǧa qazaqtardy aidap salǧany üşin Eset Kötibarūly batyr öltirgen Arystan Jantörinniŋ eskertkişi ǧana tūr. Qyzyq jaǧdai… – 2009 jyly Qobda audanynyŋ Jirenqopa eldimekenin aralaǧanda,   jol boiyndaǧy eski qorymnan töre belgisi basylǧan sapaly qūiylǧan qūlpytastardy fotosuretke tüsirip alǧanbyz. Sonyŋ işinde Jantörin Arystan sūltan men äieli Marhumat Toqmyrzaqyzynyŋ qūlpytasy anyq oqyldy. Būl da derek. Osy topyraqtyŋ qaraly ötkeniniŋ belgisi. Lin­gvist-ǧalym, Ahmet Baitūrsynov şäkirtteriniŋ biri Teljan Şonanūly bylai dep jazady: “Kötibardyŋ Esetiniŋ Arystandy öltirgen sebebi de – osy qonys talasy, Jem men Elek arasyndaǧy jer üşin bolatyn. Qazaqtyŋ aǧa sūltan men sūltan-pravitelge jaryǧan küni joq”. Būl da – derek. Qitūrqy saiasattyŋ saldarynan bir-birimen öştesken aǧaiyn­nyŋ ötkeni. Auyr da bolsa, aşy aqiqat. Aqtöbe oblystyq tarihi-ölketanu mūrajaiynda jinaqtalǧan zattai jädigerlerimiz – är däuirdiŋ üni. Täuelsizdik alǧan jyldardan bastap Aqtöbe oblystyq mūrajaiy alǧaşqylardyŋ biri bolyp täuelsizdik tarihyna säikes jaŋa ekspozisiialyq qūrylym jasady, tarihi tūlǧalarymyzdy izdep anyqtau üşin köp eŋbek jasaldy. Būl isterdiŋ basy-qasynda Qazaqstanǧa eŋbegi siŋgen mädeniet qairatkeri Rysjan Iliiasova özi bas bop jürdi, ol kisiniŋ köp eŋbek siŋirgenin atap ötkenimiz jön. Şama kelgenşe qūndy jädigerlerdi qorǧa alyp qaluǧa tyrystyq. Der kezinde qimyldaǧanymyzdyŋ arqasynda Eset Kökiūly batyr sauyty, XIH ǧasyrdyŋ iri memleket qairatkeri, joǧaryda aityp ötken Arynǧazy hannyŋ sauyty, Qūran sözderi jazyl­ǧan baǧaly ydystar, Qaraqamys järmeŋkesinde saudalanǧan şyǧys ülgisindegi ärtürli ydystar, jer­gilikti zergerlerdiŋ qaitalanbas äşekei būiymdary, Aişuaq han ūrpaqtary tapsyrǧan kümis jüzik, Qaratai sūltannyŋ ūstanǧan dünieleri tabyldy. Mūnyŋ bäri – taptyrmas qūndy jädigerler. Ötken däuirdiŋ üni. – Äŋgimeŋizge raqmet!

(25-Jeltoqsan, 2011)