«Qasqabasovtıkı qasqa jol, basqalardıkı basqa jol» nemese ūstaz ūlaǧaty

2803
Adyrna.kz Telegram
http://adyrna.kz/content/uploads/2015/10/3b8676624654066627868a14b289514e.jpg

Ūstazym, akademik Seiıt Asqarūly – batys pen şyǧys mädenietın qatar meŋgergen, sol biıkten öz ūltynyŋ ruhaniiatyna tereŋ üŋılıp, baiypty baǧa bere alatyn zerek tūlǧa. Ädette, keibır kısıler batys mädenietıne auyp ketse, öz elınıŋ topyraǧyna orala almai budan küi keşedı, al qazaqy aiada qalǧandary qazaqbaişylyqtan boiy asa almai, bögde qūndylyq ataulyny jat körıp, taǧy da jarymjan halde jüredı. Menıŋ ūstazym europanyŋ klassikalyq önerıne taǧzym etıp, ūnatqanymen qoimai, halyq öleŋınıŋ nebır ülgılerın özı de şyrqap, qoŋyr keşte qoŋyr dombyrasymen syrlasa alatyn talǧampaz jan. Oǧan mädeniet atauly jat emes, orystyŋ chastuşkasyn toilarda jatqa aitsa, qazaqtyŋ «ugäi-aiyn» kez-kelgen sätte qalyqtatyp aita beredı. Onyŋ bylaişa besaspap bop qalyptasuyna, keŋırek qarasaq, mädenietter tipologiiasyn zertteuge baǧyttalǧan folklorşy mamandyǧy, ösken ortasy, oqyǧan mektebı,  ǧylymǧa jolyn aşqan ūstazynyŋ tälımı äser etken boluy kerek.

Ol  ūzyn Ertıs tulap qūiatyn Zaisan kölınıŋ jaǧasynda tuyp, qarly şyŋy kök tıregen Altai tauynyŋ  baurailarynda balalyq şaǧyn ötkızedı. Soǧys jyldarynda anasy Skotimportta eŋbek etkendıkten,  bala Seiıt at jalyn erte tartyp mınıp, tuystarymen bırge mal aidaumen şūǧyldanady. Oǧan jylqyşynyŋ qara qosy, qoişynyŋ qoŋyr kürkesı, aŋşynyŋ qara baqyry sol kezden-aq etene tanys bolady. Seiıt aǧanyŋ anasy Äujan aqyndyq qabıletı bar, öleŋ jazatyn, än salatyn arqaly jan bolǧan eken. Aǧanyŋ halyqtyŋ  än-jyryna qūştar boluy ana äldiımen bırge darysa kerek.

Seiıt aǧanyŋ äkesı Asqar atamyz soǧys bastalardan būryn Zaisanda ūjymşar basqarady. Äujan anamyz Seiıt aǧa qūrsaǧyna bıtkende, bır qara erkek qoidy közı şalyp, soǧan  jerık bolady da, Asqar atamyz ony soiyp, jūbaiyna jegızgen desedı. Epostaǧy analarymyz  bolaşaq batyr ömırge kelerde  airyqşa aŋnyŋ etıne jerık bolatyny belgılı. Sol sekıldı Seiıt aǧamyzdyŋ ömırı de ǧajaiyptardan bastau alady. Folklordaǧy özgeşe tuu räsımı oryndalǧan soŋ ǧajaiyp bala Seiıt ömırge keledı. Seiıt aǧanyŋ eşteŋeden jasqanbaityn, turaşyl qaisar mınezı sol qoidyŋ qara öŋınen jūqsa, jomart ta jyly tabiǧaty sol qasiettı maldyŋ bereketınen daryǧan sekıldı körınedı maǧan.

Seiıt aǧa sūlulyqqa qūştar, estet, sezımtal jan. Ol Arqanyŋ änderın asqaqtatyp aitady. Äsırese,  tuǧan jerı Zaisan men Marqaköl änderın bızderdı  körgende eljırep şyrqaityny bar. Öleŋ poetikasyn keremet taldaidy, özı de öleŋ jazady. Öleŋnıŋ ışkı bıtımındegı qarama-qaişylyq, miftık dialektika turaly köptegen oitamyzyq tastaidy şäkırtterıne. Mūndai qyzyqty tūjyrymdaryn «poeziialyq  obraz logika emes, kerısınşe logikaǧa qarsy qūrylady» dep tüiındeidı.

Seiıt aǧa naǧyz ǧalym bolǧandyqtan, bılımnıŋ qadırı men qasietın, qiyndyǧy men qyzyǧyn bır adamdai paryqtap, parasatty oi tastap otyrady. Ol eşqaşan da keude soǧyp, men bärın bılem dep toqmeiılsıp körgen emes. Şäkırtterıne «Bıletınım bır toǧyz, bılmeitınım toqsan toǧyz», «kıtapty köp oqyǧan saiyn özıŋnıŋ az bıletınıŋ körıne bastaidy», «qatelesem dep qoryqpa, qatelesuge ärkımnıŋ qaqysy bar, qatelık dūrystyqty tudyruǧa sebep, küdık ǧylymdy damytuǧa türtkı» dep jastarǧa kışıpeiıldıkpen, keşırımmen  qaraidy. Şäkırtterın buyny bekıp, jasqanşaqtyqqa ūrynbai, ǧylym kökjiegıne qanat qaǧyp ketuge baulyp, talpyndyryp otyrady.

Seiıt aǧanyŋ eŋ ülken qyry – jastardy tärbieleu, bıletının şäkırtterıne jalyqpai üiretu. Oǧan būl mınez ūstazy,  professor N.S.Smirnovadan jūqsa kerek.

Seiıt aǧanyŋ asa bai kıtaphanasy bar. Ol şäkırtterıne bılgenın jäne qūndy kıtaptaryn eşqaşan aiamaidy. Ädette keibır ǧalymdar bır taqyrypty menşıktep alyp, ol turaly bıreu jazsa, sol adammen jaulasyp, jaǧalasyp jüredı, nemese arhivten bır qūjat tapsa, sony ömırbaqi maldanyp, basqadan qyzǧanumen ötedı. Būndai qylyq ondai jandardy qyzǧanşaqtyq pen ıştarlyq dertıne şaldyqtyryp, tūiyqqa tıreidı. Mūndailar turaly belgılı ǧalym häm jazuşy aǧamyz M.Maǧauin «Arhiv qazynasy» degen äŋgımesınde jaqsylap jazǧany bar. Ondai adamdar basqalar menen az bılse eken dep mysyqtıleumen jürse, Seiıt aǧa kerısınşe şäkırtterım menen artyq bılse eken dep, jastarǧa salmaq salyp, qamqorlyq jasaidy, qalamyn ūştai tüsedı. Ol öz bılımıne, eŋbegıne tolyq senımdı bolǧandyqtan da  ızın quuşylardyŋ özınen artyq qabılettı boluyn armandaityn şyn ūstaz. Tegınde, ǧylym degen daryndy tūlǧalardyŋ tudyratyn jasampazdyǧy ǧana emes, san ǧasyrlar boiy ūjymdyq ızdenısten tuatyn ortaq sipaty bar dünie ekenın aǧanyŋ aldyn körgende tüsınesıŋ.  Sonymen bırge, qandai bır jeke  halyqtyŋ özındık dara ǧylymy joq, ol – älemdık aqyl-oimen sabaqtasyp, qūndylyqtarmen, ozyq teoriia men ädısnama, derekqorymen bır-bırın närlendırıp tūratyn qūbylys.

Qazaq folklortanuyndaǧy körnektı ǧalymdar S.Qasqabasov pen E.Tūrsynovty KazPİ-ge 1-kursqa tüsken künınen bastap, N.S.Smirnova Mäskeu baǧdarlamasymen arnaiy daiyndapty, keiın ūstazymyz būl täsıldı özınıŋ jas şäkırtterıne de qoldanǧany baiqalady. Jastyq ızdenısterı bırge ötken folklortanuşy ekı aǧamyzdy ziialy orta kezınde «tandem» dep atapty. Olardyŋ basqa ärıptesterınen negızgı bır erekşelıgı – ekeuı de filologiia fakultetınde orys tılınde därıs aluy jäne N.S.Smirnova sekıldı ataqty ūstazǧa şäkırt boluy dep  aita alamyz.

Qazaq filologiiasyndaǧy keibır jaǧdailarǧa qarap otyrsaq, künı bügınge deiın oqşaulanyp,  öz qazanynda özı qainap,  özın-özı qyzyqtauǧa tap bolǧandai aŋys sezıledı. Kezınde O.Süleimenovtıŋ «Auyldan kelgen balalar universitette qazaq filologiiasyna oquǧa tüsedı, tomaǧatūiyq tanymda qalady, aqyry öz auylynan basqany baǧalai almaityn raiondyq deŋgeidegı patriotqa ainalady» dep aitqany aşy da bolsa şyndyq deuge bolar. Al būl üderısten  basqa kepte, özgeşe qisynda tälım alǧan S.Qasqabasov pen E.Tūrsynov qazaq folklortanuyna jaŋaşa serpın äkeldı, sony betbūrys jasai aldy dep bügınderı tūjyrymdai alamyz. Būl ekı ǧalymnyŋ aldynda eskınıŋ soŋy, jaŋanyŋ basy bop tūrǧan, A.Baitūrsynūly, S.Seifullin, M.Äuezov, E.Ysmaiylovtan jalǧasqan altyn şynjyrdyŋ  däneker buyny – M.Äuezovtıŋ töl aspiranty, halyq öleŋınıŋ bılgırı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory B.Uahatov deuge bolady. Seiıt aǧa belgılı ǧalym M.Ǧabdullin basqaryp otyrǧan Folklortanu  bölımıne dissertasiialyq jūmysyn ūsynǧanda eŋbegıne oŋ pıkır bıldırıp, bolaşaǧyna tılekşı bolǧan B.Uahatov  edı.

Seiıt aǧa bızge ǧylym älemınıŋ älıppesın üiretude jūmysty qarapaiym deŋgeide bastady. Ol jaŋadan ǧylymnyŋ tabaldyryǧynda tūrǧan bızdı basymyzdan sipap, aialap, balapandai baulyp, kün saiyn qadaǧalap qana qoimai, eŋ äuelı konspekt jasaudy üirettı. Bırtındep tälım-tärbienı kürdelendıre tüstı. Bır aptada ekı ret belgılegen kestesı boiynşa konspektımızdı tekseredı, oqyǧan kıtaptarymyzdan emtihan alady, sūraqtar qoiady. Bız oquşydai türegelıp tūryp jauap beremız, ūstazymyz bızdı jyly meiırımmen özıne baurap, bauyr bastyryp alǧannan keiın, «basqa jaqqa qaşpaitynymyzǧa» közı jetken soŋ,  qatqyl mınez tanytyp, qaharlana tüsetın boldy.

Akademiktıŋ aldynda eldıŋ közınşe tırsegıŋ dırıldep, tık tūryp jauap beresıŋ, tapsyrma  uaqytynda oryndalmasa, jūmysqa köŋılı tolmasa, tūzdyqty sözdermen sybap tastaidy. Şyny kerek, ǧylymǧa öz basym  Seiıt aǧanyŋ aq şaşyn  syilap  qoryqqandyqtan, ar-namysym oianǧan sebeptı erıksız kelgen boluym kerek. Seiıt aǧanyŋ 70 jyldyq mereitoiynda «Aiqyn» gazetıne bergen  şaǧyn sūhbatymnyŋ aty «Qorqyp ta, syilap ta tūramyz» dep qoiyluy beker emes edı.

Seiıt aǧa kabinette sūsty, qaharly,  aşulanǧanda jolbarystai janary jarqyldap, qairatty aq şaşynan da ainalaǧa yzǧarly qyrau, qylau şaşylyp tūrǧandai sezıledı. Ol – temır tärtıp däuırınde ömır sürgen, ömırdıŋ mänın tärtıp dep qana ūqqan adam. Al bızder (öz basym)  «tärtıpsız», meilınşe erkındeumız. Seiıt aǧanyŋ aitqanyna säl könbeiın deseŋ, ol özıŋnen bılımdı, dana adam, bärın boljap, bılıp tūrady, qarsy keleiın deseŋ, onyŋ adamgerşılıgı, kısılıgı özıŋnen asyp jatyr. Ol sonymen bırge adamnyŋ ışkı oiyn, mınezın oqityndai psiholog. Jer janaty Jetısuda, qasiettı Qaskeleŋde naǧaşysynyŋ qolynda öskendıkten «Jemısı bar aǧaş iılıp tūrady, jemısı joq aǧaş qaiqaiyp, qaqaiyp tūrady» dep tämsıl aityp, mansaptyŋ yzbarly biıgın mansūqtap, qarapaiym qalypqa tüse qalatyny taǧy bar. Ne özıŋdı, ne ūstazyŋdy aldai almaisyŋ. Aqyry erıksız moiynsal bolyp, köndıgesıŋ, ǧylym mūhitynyŋ kökşulan tolqynynan seskenıp, qorqyp, şanaǧyŋnyŋ tar ekenın bılseŋ de, Allaǧa, odan keiın ūstazyŋa senıp, täuekelge bel buady ekensıŋ. Aiaǧynda onyŋ aitqanyna könıp, toi-tomalaqty kürt siretıp, jarqyldaǧan jiyn-topyrǧa da barmai,  jurnalistık-publisistikalyq maqalalar jazyp baspasözde körınbei, akademiia men üi arasyn ǧana jol qylyp, şytyrman kıtaptar aralynyŋ  arasynda ömır süresıŋ. Ärine, basynda aqynmyn dep «aiǧa atylyp» jürgendıkten, azannan keşke şeiın sūr kabinette sarylyp otyruǧa bırden tösele almaisyŋ. Būl kezeŋde Seiıt aǧanyŋ «ǧylymdy bas qana emes, negızınen batpandap otyrǧan sabyryŋ jasaidy» degen sözı senı tözımge şaqyrady.

«Jalǧyz jalau jaltyldap, Tūmandy teŋız örınde» degendei kıtaphana qabyrǧasynda qamalyp, alyptarmen arpalysyp otyrasyŋ. Dünie jüzınıŋ ǧūlamalarymen ünsız tıldesıp,  nebır dana oilarǧa toǧytylasyŋ,  akademiialyq auyr ǧylymnyŋ salmaqty  tabiǧaty eŋseŋdı bırtındep eze bastaidy.

Men akademiiaǧa alǧaş kelgende özderı bärın bılıp tūrsa da, eşteŋe jazyp, eşqandai eŋbek qorǧamaǧan, qorǧaǧysy da kelmeitın samarqau da sartap oqymystylarǧa kez bolyp, taŋ-tamaşa bolǧanym bar. Akademiialyq ǧylymnyŋ auyr jauapkerşılıgın iyǧymen sezıngen olar ünsız jürgendı jön körgenın keiınnen bıldım. Bıraq būl tūiyqqa tap bolǧanda Seiıt aǧanyŋ «Bılgenım bır toǧyz, bılmegenım toqsan toǧyz», «ärkımnıŋ qatelesuge qaqysy bar, būrystyq dūrystyqqa sebepşı bolady» degen sözderı köŋılıŋe ümıt ūşqynyn şaşady, ūstazyŋnyŋ meiırban jüzı men senımdı közı, saǧan ūqtyrǧan kürdelı tüiınderdı şeşetın teoriialyq-metodologiialyq qisyndary qalam aluyŋa, qairattanyp jazyp ketuıŋe demeu beredı. Ol mūndai tūsta bibliografiialyq körsetkış ūsynyp, folklortanu mektepterınıŋ kezeŋderı, ökılderı, olar ūstanǧan türlı baǧyttar men konsepsiialar turaly därıspen susyndatady. Aluan türlı ǧylymi közqarastar, olardyŋ arasyndaǧy talas-tartys, bızderge qandai jol qolaily ekendıgıne baǧyt beredı. Ol özı ūsynǧan eŋbekter tızımın «tūmandy teŋızde adastyrmaityn kompas» dep aitqany älı esımde. 

Bır mezgılde A.N.Veselovskii, V.Iа.Propp, E.M.Meletinskii, V.M.Jirmunskii, E.Teilor, Dj. Frezer, Levi-Stros sekıldı danalardy oqyp şyqqan soŋ özıme degen senımım azaiǧanyn aitqanymda Seiıt aǧa «Olar da sendei adam, demek sen de olardai bola alasyŋ. Qoryqpa, olar basqa materialdy qarady, solai boldy, senıŋ nysanyŋ basqa. Eşqandai ǧalymǧa tabynuşy bolma, barlyǧyn özıŋe ärıptes retınde sana, öz nysanyn jaqsy meŋgergen adam – sözsız jaqsy ǧalym bolady» dep aqyl-keŋes bergen edı. Ärine, bız Qasym aqyn aitqandai: «Bırden Puşkin bolmai-aq, Baimūqanşa bastadyq».

Seiıt aǧanyŋ kıtaphanasy öte bai, onda 5 myŋnan astam kıtap bar. Folklortanu, etnografiia, söz önerı, türkologiiaǧa qatysty sirek kezdesetın salalyq kıtaptar jüielı jinalǧan. Seiıt aǧa būl kıtaptardy tynymsyz paidalanyp, keibırınıŋ ışıne aq qaǧaz qystyryp, pıkırlerın ünemı tüsırıp jüretını de aŋǧarylady. Ädette Seiıt aǧany jūmysta kezdestırseŋ, yzǧarly sekıldı sezıledı.  Al üiıne barsaŋ jüzınen  şuaǧy tögılgen  meiırban qariiaǧa tap bolasyŋ. Seiıt aǧa qūtty meşıt üiındei qasiettı şaŋyraǧyna engende jan düniesı baraqat tauyp,  asyl jary, ömırlık arqatıregı Tamara jeŋgemız ben nemerelerınıŋ qasynda jazdai jadyrap  şyǧa keledı eken. Şapanyn jamylyp, aq dombyrasyn qolyna alyp, qoŋyr äuenge basady. Nemerelerı kelse, ainalyp-tolǧanyp şuaǧyn şaşady. Talai ǧajaiyp eŋbekterı düniege kelgen kabinetınıŋ esıgınen attaǧanda erekşe şabytty küige tüsıp, saǧan degen yqylasy da jüz ese arta tüskendei bolady. Tamara tätenıŋ aq peiılımen aqtarylyp jaiǧan köl-kösır dastarhanynan däm tatqan soŋ  akademik aǧamyz kabinetınde qabyldap, aldymen özınıŋ jazyp jatqan zertteulerınıŋ jai-küiı turaly saǧan esep beredı, odan keiın  ǧana özıŋe bergen tapsyrmalar turaly sūrai bastaidy.

Aǧaidyŋ kıtaptaryna qyzyǧasyŋ, al qalaǧan kıtaptaryŋdy köruge, aqyl-keŋes aluǧa, üiıŋe äketıp oquǧa rūqsat etıledı. Şyǧaryŋda olardy bloknotyna ai-künın qoiyp, tızımdep alady. İä, būl kıtaphanadan ǧylymǧa kelgen talai örelı aǧalarymyz tälım alypty. Bızden būryn Z.Seiıtjanov, K.Matyjan, Ş.Kerım, A.Äbdısadyq,  odan ılgerı B.Maitanov, S.Negimov, N.Älımbai, S.Qorabai bastaǧan buyn da qyzyǧyn körgen desedı. Jazuşylar da aǧaidyŋ kıtaptaryna qūmar bolady. Mäselen, bır şetın jaǧdai – V.M.Jirmunskiidıŋ «Tiurkskii geroicheskii epos» degen kıtabyn A.Süleimenov aǧamyz alypty da, qaitaruǧa mūrşasy bolmapty. Osy kıtaptan basqa nebır ǧajap dünielerdıŋ barlyǧyn Seiıt aǧanyŋ kıtaphanasynan alyp oquǧa, qarap tanysuǧa mümkındık tuǧanyna bügınderı myŋ şükır etemın.

Seiıt aǧa akademiialyq dästürde tärbielenıp, ǧylym keŋıstıgıne samǧap,  ūstazy N.S.Smirnovanyŋ meiırban tärbiesın körgen baqytty jan.  Qazır artyna özı de önegelı mektep qalyptastyrǧan ülken jürektı köşbasşy tūlǧa.

Ärqandai ǧylymnyŋ şyŋy, barar asuy – klassifikasiia desek, Seiıt aǧa osy kürdelı de auyr jūmysty atqaryp, janrlar teoriiasyn aşqan käsıbi maman bolǧandyqtan qazaq folkloryn jüieleu, janrǧa bölu, türge jıkteu, tügendeu jūmysyn tabysty jürgızdı. A.Baitūrsynūlynyŋ «Ädebiet tanytqyşynan» bastalǧan būl kürdelı jūmys Seiıt aǧaidyŋ jalpy redaksiiasymen, tıkelei jetekşılıgımen jaryq körgen «Qazaq folklorynyŋ tarihy» (2008) atty ūjymdyq monografiiada tiianaqtala tüstı deuge bolady.

Äsırese, ol qazaq halyq prozasynyŋ janrlyq jüiesın jasady, būl ülgı tuysqan halyqtar üşın de taǧylymdy boldy. Qazaq folklorynyŋ ärbır janryna jeke monografiia arnau – bügınderı 100 tom bolyp jaryq körgen bai mūramyzdy ǧylymi nysanǧa ainaldyru, igeruge jol aşatyn keşendı jūmys. Osy salada Seiıt aǧanyŋ jolyn jalǧastyrǧan keiıngı buyn ǧalymdar da ter tögıp keledı. Atap aitqanda, qazaq köne-nanym senımderge qatysty folklorynan B.Abylqasymov, otbasylyq ǧūryp folklorynan K.Matyjan, qazaq dastanynan B.Äzıbaeva, jūmbaqtan Ş.Kerım, tarihi jyrdan A.Äbdısadyq, jer-su aŋyzdarynan A.Paŋgereev, antikalyq miften R.Älmūhanovalar doktorlyq eŋbek qorǧasa, auyz-ekı äŋgımeden P.Äuesbaeva ǧylymi dissertasiia jazdy. Al maǧan ūstazym «Qazaqtyŋ halyq prozasy» zertteuınıŋ mif degen bır tarauyn täbärık etıp ūsyndy. 

Bügınderı S.A.Qasqabasov alaş jūrtynyŋ abyzyna ainaldy. Ol basqarǧan «Babalar sözı» jüztomdyǧy älem mädenietıne qazaq jūrtynyŋ qosqan ınju-marjany ekenın ziialy qauym baǧalap otyr. Bırde aqyn aǧamyz Serık Tūrǧynbekov «Qasqabasovtıkı qasqa jol, basqalardıkı basqa jol» degen edı. Būl ädemı aitylǧan äzıldıŋ  astarynda aqiqat jatqanyna onyŋ taudai eŋbekterın tamaşalap qarasaŋ közıŋ jete tüsedı.  


Aqedıl Toişanūly,

Halyqaralyq Türkı akademiiasynyŋ ǧylymi qyzmetkerı,

filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty

 

Pıkırler