«Küieuıŋ seksen beste, o şırkın, şal, Qadişa».
Būl joldardy Alaşqa aty mäşhür Aqan serı babamyzdyŋ «Balqadişasynyŋ» estradalyq änşılerdıŋ oryndauyndaǧy el ışıne keŋ taraǧan nūsqasynan talai estıgen bolarsyz. Aqiqat tarazysy qaşanda ädıl. Joqtan bar jasap, bardy kül-talqan etken keŋestık joiqyn maşinadan halyq kompozitorlarynyŋ şyǧarmaşylyǧy da aman qūtylmaǧany bügın aiqyndalyp jatyr. Osyndai mätını özgerıske ūşyraǧan änderdıŋ bırı – «Balqadişa».
Eldegı tanymal top – «Jıgıtterdıŋ» repertuaryndaǧy aŋyzǧa ainalǧan än köpşılıkke beinebaian ülgısınde de jol tartty. Ūlttyq äuenderımızden ırgesı sögıle bastaǧan jastardyŋ halyq kompozitorynyŋ änın, äiteuır, tanysa beruınıŋ özı olja degenımızben, ideologiialyq qate tüsınık tudyratyn söz mätını «äi, qap» dep san soqtyrady. Ǧajaiyp ännıŋ tuuyna sebepşı bolǧan Balqadişanyŋ seksen bestegı selkıldegen qartqa emes, öz teŋıne ūzatylǧanynan beimaǧlūm estradalyq oryndauşylar öz kemşılıkterın tüsınıp, oryndalyp jürgen än mätınıne tüzetu engızuı qajet-aq. Eŋ qūryǧanda, köpşılık aldynda öz kınälaryn moiyndauy tiıs. Öz tamyrynan när almaǧan köptegen estradalyq änşılerımızdıŋ än men äuendı būzyp, keŋestık jüie būǧauynyŋ şeŋberınde, batystyq ekspansiia şeŋgelınde jürgenı qynjyltady. Änşı degen dardai atty alyp jüru üşın de qazaq änınıŋ tarihynan habary boluy kerek şyǧar.
Qazaq halqynyŋ eŋ basty quaty men artyqşylyǧy salt-dästürınde ekenın bılgen aq patşa öz ūltymyzdy dılınen, auyzbırşılıgınen joiudy maqsat tūtty. Keiın Keŋes ökımetı būl saiasatty myqtap qolǧa alyp, qazaqty qyzyn malǧa satatyn, tıptı qausaǧan şalǧa da bere beretın etıp körsetıp, «äielder teŋdıgınıŋ» jaqtauşysy bolyp şyǧa keldı. Saiyn dalamyzda mūndai jaǧdailar bıren-saran bolǧan da şyǧar, bıraq bükıl eldı qyzyn kärıge qiiatyn dünieqoŋyz etu ädılettılık pe? Ärı-berıden soŋ, qalyŋ maldyŋ özı qyz jasauymen eselep qaitatynyn, iaǧni onyŋ ekı jastyŋ aiaqtan tūryp ketuıne arnalǧan materialdyq kömek ekenın qalaişa eskermeuge bolady?Sonymen, «Balqadişa» änı qalai tudy? Kökşe jerınde Şäkeidıŋ Ybyraiy degen asa ziialy kısı bolypty. Özı ortaşa ǧana däulettı bolsa da, üiıne igı jaqsylar, änşı-küişıler, aqyn-jyraular jiı tüsken, köp üiırsektegen. Auzy dualy, ädıletşıl Ybykeŋnıŋ körkıne mınezı sai qyzy Balqadişa şeşendıgımen, änşılıgımen el nazaryna ılıgedı. Aqan serı men Balqadişa Ybyraimen auyldas Montaidyŋ Mūsasynyŋ üiındegı şıldehanada jüzdesıptı. Şıldehanada taŋ atqanşa şabyttana än şyrqaǧan Aqan serı aqyry «Balqadişa» änın ömırge äkelgen eken. Än qyz balanyŋ önerge qūştarlyǧyna Aqannyŋ äbden razy boluynan şyqqan desedı jūrt. Ne kerek, Balqadişa özı qatarlas teŋıne, atalary naizager batyrlyǧymen aty şyqqan Masabaidyŋ Süleimenıne ūzatylady. Ekeuınen taraǧan ūrpaqtary osy künı ösıp-örkendep otyr. Jūmabai ESEKEEV, önertanuşy, jyrşy-jyrau: – Aqan serınıŋ qyzdyŋ önerdı syilap, qūrmettep, taŋ atqanşa otyrǧanyna riza bolyp şyǧarǧan änı ǧoi. Olardyŋ arasynda mahabbat boldy degen de – jalǧan närse. Nemeresındei qyzǧa qaitıp ǧaşyq bolady? Ämıre Qaşaubaev 1925 jyly Parijge baryp, qazaq änderımen dünienı dür sılkındırgende Bırjan saldyŋ «Aitbaiyn», Aqan serınıŋ «Balqadişasyn», Berıkboldyŋ «Aǧaş aiaǧyn» şyrqady. Ol Aqannyŋ änıne sonda tūŋǧyş ret «küieuıŋ seksen beste» degen sözdı qosypty. Änşınıŋ zaŋǧar önerpazdyǧynda şübä joq. Sosyn bügıngı änşıler «Esıldı örlei bıtken tal Qadişa» degen joldardy «jelkıldep kölge bıtken tal Qadişa» dep özgertıp jür. Men erterektegı şaldardan estıgen nūsqada solai edı. Sonymen qatar keibır oryndauşylar «qūşaqtap qūz-jartasty jylaǧanym» dep jatady. Adam qūz-jartasty qūşaqtauşy ma edı? Logika qaida? Dūrysy «qūşaqtap qūs jastyqty jylaǧanym» emes pe? «Balqadişa» änınıŋ eŋ soŋǧy şumaǧy qazır mülde ūmytylyp barady. Än bylai aiaqtalady: Tau bolsaŋ, Jylandydai biık tau bol, Şapanǧa şiratpaly jıbek bau bol. Atadan artyq tuǧan Balqadişa, Körgenşe endı qaitıp, esen-sau bol. Balqadişa Süleimen degen tektı atanyŋ ūlyna tūrmysqa şyǧyp, ekı ūl, üş qyz süiedı. Än keiıpkerı 1953 jyly qaitys boldy. Saiasattyŋ ügıt-nasihatymen äiel teŋdıgı jönınde şyǧarmalardyŋ köbeigenın tılge tiek etıp, Temırǧali Nūrtazin esımdı ūstazymyz «endı şalǧa timeimız» dep bastalatyn än şyǧypty» dep bızdı küldırıp otyratyn. Baǧlan ÄBDIRAIYMOV, «Jıgıtter» tobynyŋ müşesı: – Bız eşnärse oidan şyǧaryp aitqanymyz joq. Bızge deiıngı änşıler de älgındei «küieuıŋ seksen beste» dep oryndap jürdı. Nege būl mäsele «Balqadişany» «Jıgıtter» sahnaǧa alyp şyqqan kezde köterıluı tiıs. Kezınde qazaq qyzdary şalǧa ūzatylǧany şyn ǧoi. Ännıŋ üş nūsqasy bar eken. Sonyŋ keŋ taraǧan türın bız oryndap jürmız. Juyq arada änge tüzetu engızıp, qaita jazyp şyǧamyz dep aita almaimyz. Erlan TÖLEUTAI, önertanuşy, änşı: –«Jıgıtter» kvartetı «Balqadişa» äuenınıŋ ışkı sezımın dūrys jetkıze almaidy. Estradamen būl tıptı mümkın de emes şamasy. Onyŋ üstıne bır adam aituy tiıs än üş adammen oryndalǧan soŋ da jürekke jetpei jatady. Degenmen, «Jıgıtterdıŋ» ızdenısın qūptauymyz kerek. Ännıŋ nasihatyn jaqsy jasady. Qairat Baibosynov bır sūhbatynda «Jıgıtter» kvartetı «Balǧadişa» änın jap-jaqsy bastap, aiaǧynda ūlyp kettı» dep tauyp aitypty. Al än sözındegı qatelık äigılı Ämırenıŋ oryndauynan bastalady. Ol kezde köptegen änderdıŋ sözderı saiasattyŋ yqpalyna qarai qaita jazyldy. Ükılı Ybyraidyŋ «Tolqyny», Äsettıŋ «Smetı» sondai özgerısterge ūşyraǧan edı. Ahmet Jūbanov muzykalyq tılı ötkır ärı qyzyqty tarihy bolǧannan keiın Aqan serınıŋ «Balǧadişasy» halyqqa eŋ keŋ taraǧan änderınıŋ bırı dep baǧalaǧan bolatyn.
Arman ÄUBÄKIR
