1590 jyldyŋ basynda şvedterge qarsy joryqqa şyqqan Fedor İoanovichtıŋ äskerınıŋ sapynda Qazaq Ordasynyŋ sūltany Oraz-Mūhammed Ondanūlynyŋ bolǧandyǧy jaiynda derekter bar. Orys qalalary Iаm, İvangorod, Narva tübındegı şaiqasta erlıgımen erekşe közge tüsken.
Elımız egemendıgın alyp, täuelsız bolǧaly halqymyzdyŋ ötken tarihy men babalar mūrasyn yqylas qoiyp zertteuge bel şeşe kırıskendeimız.Sebebı, Keŋes däuırınde halqymyzdyŋ tarihyn zertteude «salqyn közqaras» paida bolyp, tıptı sol taŋdaǧy elımızdıŋ tarihyn zerttegen köpşılık zertteuşılerdıŋ eŋbekterınde būrmalauşylyq toly ärı jaŋsaq, qiǧaş pıkırler beleŋ alǧan bolatyn.Otandyq tarihymyzdy zertteude endı nazarǧa ılıgıp, qalam tartqysy kelgen ärbır käsıbi tarihşynyŋ boiauy sıŋbei kele jatqan özektı mäselelerınıŋ bırı — Qazaq Handyǧy däuırı bolatyn.Al, Qazaq Handyǧy kezeŋınde ǧūmyr keşken ärbır babamyzdyŋ ömırbaianyn zerttep, tarih betıne şyǧarumen qoimai, keleşek öskeleŋ ūrpaqqa sanaly türde jetkızu kezek küttırmeitın mäsele dep bılemız.XVI ǧ. soŋynda Qazaq Handyǧynyŋ syrtqy saiasatynda körşıles Mäskeu memleketımen beibıtşılık, dostyq qarym-qatynas ornaǧan bolatyn. Būǧan özara kelıssözdıŋ paida boluyna äser etken bırneşe faktorlar sebep boldy.Sonyŋ bırı — Qazaq Ordasynyŋ sūltany Oraz-Mūhammedtıŋ orys elınde amanat-tūtqyn retınde ūstalǧanyn bıreuı bılse, bıreuı bıle bermes. Oraz-Mūhammed şyǧu tegı jönınen Şyŋǧys ūrpaǧy, iaǧni Joşynyŋ tūŋǧyşy Orda-Ejennen taraidy. Äigılı Qazaq Handyǧynyŋ negızın saluşy handardyŋ bırı Äz-Jänıbektıŋ 4-şı ūrpaǧy.Äz-Jänıbek han — Jädık han — Şyǧai han — Ondan sūltan — Oraz-Mūhammed sūltan. Äz-Jänıbek, Jädık, Şyǧai handar Qazaq Ordasynda asa zor bedelge ie bolǧan handar.Al, äkesı Ondan sūltan Haqnazar men Şyǧai handar tūsynda jauyngerlık erlıgımen közge tüskendıkten, halqy oǧan süisınıp, «Ūzyn oqty Ondan sūltan» degen laqap at qoiǧan.Sūltannyŋ anasy Altyn-hanym da Äz-Jänıbek hannyŋ kenje ūly Üsek hannyŋ äuletınen bolatyn. Jalpy, jetı ataǧa jetpesten qyz alu, tek töre tūqymdaryna, iaǧni Şyŋǧys ūrpaqtaryna ǧana tän qūbylys.Nazar audararlyq bır jäit, sol taŋdaǧy taqqa ümıtker belgılı sūltandar Esım, Tūrsyn, Şah-Mūhammed, Bahadür, Köşek sūltandardan görı asyl tektısı Oraz-Mūhammed bolatyn ärı han mūragerı qalǧa bop sailanuy äbden mümkın.Oraz-Mūhammed sūltan jastaiynanda 8 jasynda atasy Şyǧai hannan,13 jasynda äkesı Ondan sūltannan aiyryldy. Al 16 jastar şamasynda Orys elıne tūtqynǧa tüstı.
Sūltannyŋ düniege kelgen jyly şamamen 1572/1573 jyldar. Hijranyŋ 988 tyşqan jyly, iaǧni 1588 jyly sūltannyŋ jas şamasy nebärı 16-larda bolǧan.Būl derekterde jazylǧandai, orys tūtqynyna alǧandaǧy jas mölşerı bolatyn.
Osy jyldan jas mölşerın şegerer bolsaq, sūltannyŋ tuylǧan jyly osy jyldarǧa saiady. Eger de babamyzdyŋ esımın qaita jaŋǧyrtyp, eske alar bolsaq bügıngı künı babamyzdyŋ tuylǧanyna 440 jyldyǧy toilanǧan bolar edı.Hijranyŋ 1008-şı tyşqan jyly (qazırgı esep boiynşa 1600 jyly) köktemde orys patşasy Boris Godunovtyŋ jarlyǧymen, sūltan Oraz-Mūhammed Ondanūly Qasym Handyǧynyŋ hany bolyp jariialanady. Qasym Handyǧy, jalpy, XV ǧ-dyŋ ortasynan berı Resei qol astyna qaraityn ärı mūnda körşıles elderden amanat retınde ūstalatyn köbıne hanzada, sūltandar han sailanatyn.Osylaişa, Reseidegı Qasym Handyǧynyŋ bileuşısı bolyp qazaq azamaty sailanǧan bolatyn.Han köterılgennen keiın alǧaşqy jyldary, iaǧni 1601 jyly köktemde patşa qabyldauynda bolǧannan keiın tatar hanzadalary Arystan-Äli men Mahmetqūldardy (Sıbır hany Köşımnıŋ ınısı) ertıp, granit palatadaǧy poliak elşısı Lev Sapegany şyǧaryp salu saltanatyna qatysqan.Sol jyly säuır aiynda Qyrym jaq şekarany küzetuge attanady. 1602 jyly küzde patşa Boris Fedorovichtıŋ qyzy Kseniiany ūzatpaq bolyp otyrǧan dat hanzadasy İoandy qabyldau saltanatynda qatysady.1590 jyldyŋ basynda şvedterge qarsy joryqqa şyqqan Fedor İoanovichtıŋ äskerınıŋ sapynda Qazaq Ordasynyŋ sūltany Oraz-Mūhammed Ondanūlynyŋ bolǧandyǧy jaiynda derekter bar. Orys qalalary Iаm, İvangorod, Narva tübındegı şaiqasta erlıgımen erekşe közge tüsken.1594 jyly alǧaşqy ret orys-qazaq elşılıkterınıŋ bastamasy bolyp Qūl-Mūhammed bek bastaǧan qazaq elşılıgı Mäskeuge jetken bolatyn.Elşılık maqsaty – Būhar Handyǧymen bolmaq bolaşaq ūrysqa odaqtas ızdeu; ekı el arasynda dostyq bailanys ornatu; Oraz-Mūhammed sūltandy öz elıne qaitaru. Alaida, qazaq elşılıgınıŋ sūltandy elıne qaitaru jönındegı şarty ıske aspady.Köp ūzamai Mäskeu memleketınde qym-qiǧaş retsızdıkter tuyp, orys elın qara tünekke batyrǧan «būlǧaq jyldar» bastalady. Elde alasapyran ornap, kei tūsta patşaǧa qarsy toptardyŋ qatarynda (Bolotnikovtyŋ köterılısınde) bolyp, artynşa jalǧan «Kökek-patşanyŋ» (II Ljedmitrii) äskerınıŋ sapynda bolady.Hannyŋ senımsızdıgıne kümändanǧan patşa IIDmitrii, qasyna ekı senımdı adamdaryn ertıp, qauıp-qaterden beiqam handy bassalyp öltırıp, onyŋ denesın Oka özenıne tastaidy. Būl qaza sol taŋdaǧy türkı halyqtarynyŋ qabyrǧasyn qaiystyrdy.Alaida, esıl erımızdıŋ qazasyn joqtap, ejelden anda bolǧan, şoqynyp ketken ataqty Edıge bidıŋ ūrpaǧy, noǧailyq Petr Urusov kegın qaitarady.Batyr babamyzdyŋ qūlpytas ziraty bügıngı taŋda körşıles Resei elınde Qazan oblysyna qarasty Kasimov selosynda tūr.Qoryta kele aitpaǧym, halqymyzdyŋ tarihi törınen oryn alǧan ärbır qaharmandarymyzdy zerttep, zerdeleu özındık bır taqyrypty qūramaq. Elı üşın jarǧaq qūlaǧy jastyqqa timegen osyndai batyr babalarymyzdyŋ esımı ärqaşanda halyq jadynan ketpek emes.
Tügel Şerhan – tarih, arheologiia
jäne etnologiia fakultetınıŋ
2 kurs studentı
«Ūlt» saity
