Qorqyt baba - mäŋgılık

Qorqyt baba sözderı bügıngı jahandanu zamany­nyŋ mınbesınen aitylyp, bütkıl dünienıŋ tamyryn jıbıtıp, saŋqyldap tūrǧan­dai äser etedı. Orys halqy «İgor polkı turaly jyryn» endı jiyrma ǧasyrǧa asy­ryp marapat­tauǧa, jyrlauǧa äzır. Al, bızder, tübımız türkı deitın halyq Qorqyt atanyŋ on ekı jyryn nege äueletıp jyrlamaimyz? Mektep oquşysy­nan bastap, akademikke deiın deimın-au?! Qorqyt baba­myz­dyŋ ärbır sözın domby­ranyŋ qos pernesıne bebeulete salyp sarnatpaimyz?!
Parlamenttegı şeşenderımız nege öz­de­rınıŋ sözderın bırlık, erlık, adaldyq, ba­tyrlyq jaily babanyŋ parasatty, ǧib­ratty oralymdarynan bastamaidy? Qor­qytty, Abaidy, Maǧjandy eşkım auzy­­myzdan älı tartyp alǧan joq qoi.
Bügınde qazaqtyŋ sözı arzandap barady. Baiaǧynyŋ ejelgı baǧzy zamanynda Kül­tegınnıŋ elı, jerı jaily ekı auyz sözge syi­ǧyzǧan armanyn, bız romanǧa ainaldy­ryp jıberdık. Gilgameşpen, Prometeimen salystyrsaŋ da Qorqyt aŋyzy tızesın bükpeidı, öz Gimalaiyn eŋkeitpeidı. Nege osy älem Qorqyttyŋ ömırsüigıştık ruhyna taŋ qalady?! Öitkenı, jalpaq dünienı basyp jürgen ekıbasty pendelerdıŋ ışınde bırınşı ret ölımmen, ajalmen alysqan Qorqyt edı.
Älemdık aqyl men oidyŋ tarihynda Qor­qyt ūstaǧan tudy, Qorqyt tartqan kärı qo­byz küiın älem halqy ardaqtaidy, pır tū­tady. Şyǧys kemeŋgerlıgınıŋ köşba­syn­da Qorqyt babanyŋ on ekı jyry tūr.
«İgor polkı turaly jyr» jaiyndaǧy zert­teuler ekı jüz myŋnan asyp ketse, Qor­qyt esımıne bailanysty materialdar sa­ny älı künge deiın myŋǧa da jetpei otyr. 1300 jyldyǧyn dürkıretıp toiladyq ta, Qorqytty jyly jauyp qoia saldyq. Osy zamanǧa aiqailap jetıp, ǧasyr darbazasyn qaǧyp tūrǧan danyşpanymyzdyŋ endı taǧy myŋjyldyǧyn kütıp otyra be­remız be? Nemıs, italian, fransuz, orys, türık, äzırbaijan, türıkmen, qaraqalpaq ǧa­lymdary «Qorqyt ata kıtabyn» zerttep-ba­ǧalauda zor ülesterın qosqany anyq. Dü­nielık ataqty epostardyŋ altyn qo­rynan laiyqty ornyn alǧan Qorqyt das­tany haqynda qazaq ǧalymdary Şoqan Uälihanovtan bastap, aramyzdan keşe ǧana ketken Aqseleu Seidımbekke deiın auyzşa taralu dästürın, eposqa ūlasuyn, muzykalyq qyrlaryn qarastyrdy. Ūly es­kertkış Londonnan Tegeranǧa deiın Batys pen Şyǧystyŋ bıraz qalalarynda audarylyp, basyldy.
«Qorqyt qazaq halqynyŋ tarihyndaǧy sūlu legenda, ūly surettıŋ bırı. Halyq auzynan qalǧan qandai legenda bolsa da, Qorqyt pernesınen asqan asqarly beine ötken ǧasyrlardyŋ eşbırınde bolǧan joq», – dep jazady akademik Älkei Mar­ǧūlan atamyz. Şyndyǧynda da Qorqyt­tai köp, qily jol şekken, azap keşken keiıpker älem ädebietınde kemde-kem!

Oǧyz-qypşaq däuırınde el aǧasy, aqyl­­şysy bolǧan abyz baba äreketterı dala tarihynan erekşe oryn alady. Olai bolsa, äigılı «Oǧyznamede» ötetın uaqi­ǧa­larǧa Qorqyt äulienıŋ de qatysy, äserı baryn joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. Eŋ bastysy, Qorqyttyŋ tarihta bolǧan adam ekenı aŋyz, şejırelerde, zertteulerde däleldengen jaǧdai ekenı anyq. Syrdariia, Aral teŋızı boiynda düniege kelgenı qanyq jai bolsa kerek. Qorqyt aŋyz Oǧyz-qypşaq ortasynan ösıp, Kavkazǧa, İranǧa, Arab elderıne asyp ketkenı bel­gılı.

«Qorqyttan» «Boz ūǧlan», «Körūǧly» jyrlary taralyp, türkı tıldes elderdıŋ auyz ädebietıne yqpalyn tigızgen.
Qorqyt – säuegei emes, zerek, köregen kısı, onyŋ ärbır sözı tereŋ iırımderden tuyp jatady. Mäŋgılık ömır ızdegen keiıp­kerler düniia halyqtarynyŋ auyz äde­bietınde köp kezdesedı. Būlardan Qorqyt abyzdyŋ joly bölekşe şyǧyp jatady. Europadaǧy mäŋgılık ǧūmyr ızdeuşılerdıŋ joly ertegımen şektelgen. Būlardyŋ eş­qaisysy ölımnen qaşpaǧan. «Qaida bar­saŋ da Qorqyttyŋ körı» degen söz atamzamannan qalǧan.
Qorqyt – boljampaz, aqyn, küişı, ta­rih­şy, bi, batyr, abyz, qysqaşy, Oǧyz­dar qauymynyŋ asqan aqylmany desek kerek. Qorqyt muzykantty basybaily mi­fologiiaǧa kırgızıp jıberuge bolmaidy, keide oǧan Firdousi «Şahnamasyndaǧy» Jämşidtıŋ de rolın berıp qoiady. Dese de, onyŋ jyraulyǧy baqsylyǧynan basym tū­rady. Alaida, Qorqytqa köp närsenı japsyra beruge bolmaidy, baqsy degen atauy Şoqan Uälihanov pıkırınen keiın ba­symdau atalyp ketken edı. Menıŋşe, Qorqyt beinesın Prometeimen, Zevs, Ger­mes­pen tym jaqyndata beruge bolmasa ke­rek. Qorqyt qobyzy men Germestıŋ asa­tol­ǧy ekeuı bır närse emes.

Äl-Farabidyŋ patşadan bastap, bükıl zaldy ūiyqtatyp ketetın muzykalyq aspaby men Qorqyt qobyzynyŋ arasynan nege bır tälımdı bailanys ızdemeimız? Osy ara­ny kım tap basyp aitar eken deimız. Alys­taǧy Appolonnan taiau tūrǧan äl-Fa­rabi ba­bamyz jaqyn emes pe. Atamyz ja­sap ket­ken qazaqtyŋ alǧaşqy dombyra­sy – erek­şe sazdy qasiettı edı.

Qazaq aŋyzdarynda, epostyq jyrlarynda, dıni dastandarynda ūşyrasatyn baqsylar beinesı sol jyr «Qorqyttan» be­rı qarai kele jatsa kerek. «Qorqytty qa­­­dırleudıŋ Syrdariia jaǧasynda myŋ jyl­dyq önegerı bar» dep, V.M.Jir­munskiidıŋ aituynda şyndyq bar. Şoqan Uäli­ha­nov­tyŋ Qorqytty «bırınşı baqsy qazaqtardy qo­byz tartuǧa, syryn aituǧa üirettı» deuı te­gın bolmauy tiıs.
Qorqyt, eŋ aldymen, küi atasy retınde ta­nylǧan, «Qorqyt küiı», «Qorqyt saryny», «Kı­lem jaiǧan», «Arystan bab», «Täŋır küiı», «Kök būqa», «Qorqyttyŋ elmen qoş­tas­uy» bızdıŋ zamanymyzǧa aman-esen jet­tı.
Qorqyt tüs köredı. Tüsınde aq saqaly be­lıne tüsken äulie qart aian beredı. «Sen bır aspap jasa. Sol qobyz jolyŋa jaryq tüsırıp, janyŋdy araşalaidy», – deidı.
Söitıp, Qorqyt atamyz qara qobyzyn sar­natyp, Syr suynyŋ üstınde jüz jyl ömır sürgen desedı. Qorqyt küilerı bızdıŋ my­na ǧasyrǧa tört terezesı teŋ saqtalyp jet­tı me eken, joq älde, keiıngı ataqty qo­byzşylardyŋ azdaǧan qospasy bar ma, osy jaǧyn muzyka mamandary ajyratyp ai­typ beruge mındettı.
Keşegı ötken er Qorqyt,
Keiıngı janǧa boldy ūmyt.
Sarynyn sonyŋ salaiyq,
Eskı äuez demei qūlaq tūt.
Aŋǧarmai ketpe arynmen,
Qobyzben Qorqyt sarnaǧan,
Bolmady jerı barmaǧan.
Mūŋly änmen ömır surettep
Sol änın soǧan arnaǧan.
Aşuly, zarly sarynmen, –
deidı Şäkärım Qūdaiberdıūly «Qorqyttyŋ saryny» tolǧauynda. Maǧjan, Säken, Qa­lijan jäne t.b. aqyndar jyrlaǧan Qor­qyt baba beinesı qazaq halqynyŋ jüre­gın­de mäŋgı saqtalady, qanatty sözderı jü­rekte jattalady. «Küldı qanşama üi­genmen töbe bolmas. Qara esektıŋ basyna jügen taqqannan – tūlpar bolmas. Küŋge sary pai şapan japqanmen – bäibışe bolmas. Qar qanşama qalyŋ jauǧanmen – jazǧa barmas. Güldenıp ösken bäi­şeşek – küzge barmas» deptı Qorqyt dana­göi. 1999 jyly Fransiiada Qorqyt babanyŋ 1300 jyldyǧyna arnalǧan Iýnesko jiynynda qobyzben şyrqalǧan Qorqyt küi­lerı dürbeleŋ dünienıŋ qūla­ǧynan ketpei, älem aspany men jerın älı terbetıp ke­ledı, terbete bermek. Öitkenı, ölmes ömır turaly küidı ölım jeŋe almaidy.

Ötegen KÜMISBAEV,
aqyn, professor, şyǧystanuşy,

«Qazaq ädebietı».