Batyr babamyz Bauyrjan Momyşūly: «Bırınşıden, besık jyryn aitatyn kelınder azaiyp bara jatqanynan qorqamyn, ekınşıden, nemerelerıne ertegı aityp bere almaityn äjelerdıŋ köbeiıp bara jatqanynan qorqamyn, üşınşıden, dästürdı syilamaityn balalardyŋ ösıp kele jatqanynan qorqamyn. Öitkenı besık jyryn estıp, ertegı tyŋdap, dästürdı boiyna sıŋırıp öspegen balanyŋ kökırek közı kör bola ma dep qorqamyn…», – deptı. Baukeŋnıŋ qorqynyşy beker emes eken. «Äke tūryp, ūl söilegennen, ana tūryp, qyz söilegennen bez» degen qazaqtyŋ asqan danalyǧy būl künı adyram qaldy. Äkenıŋ jaǧasyna jarmasqan ūl, şeşenıŋ betınen alǧan qyz ösıp keledı. Batys qyzǧa – betpaqtyqty, ūlǧa ūjdansyzdyqty üirettı. Qazaqtyŋ qadırlısı men qasterlı ädet-ǧūrpy küresınge şyqty. Onyŋ «mäuelı jemısı» – tal tüste köşenıŋ qaq ortasynda aimalasqan, saiabaqta taltaiyp jatqan qyz ben jıgıt. Jylap-syqtaiyq dep otyrǧanymyz joq. Ergenşeksız qalǧan tärbie turasy haqynda söz etpekpız.
İesı naşar üidıŋ qonaǧy bileitını sekıldı, batystyŋ basa-köktep engen köşelık jabaiy mädenietı kündelıktı ömırımızge äbden sıŋıp boldy. Qarapaiym tūrmysty ǧana emes, sanany basyp aldy. Teledidardan da, qarapaiym tūrmystan da batystyŋ jaman ädetterın köre-köre közımız üirendı. Etımız öldı. Saǧyzşa sozylǧan serialdar terıs tärbieden basqa tälım berıp jatqan joq. Oǧan balalarymyz kün ūzaq köretın şeteldık multfilmderdı qosyŋyz. Onda tärbie tıptı terıs. Multfilmdegı ata-anasynyŋ orny auysyp ketken. Amerikanyŋ qai multfilmderın alsaŋyz da, äkesı ydys juyp, tamaq ısteidı. Şeşesı köşe qydyryp, qyzmette jüredı. Ne bolmasa, basty keiıpker balanyŋ ne äkesı, ia şeşesı joq. Mentalitetımızge mülde jat dünie.
Multfilmdegı balanyŋ äkesı ünemı ydys juyp jüretının körıp otyrǧan tört jasar qyzymnyŋ özı ersı kördı mūny. «Nege papalary ydys juyp, tamaq jasap, kuhniadan şyqpaidy? Bızdıŋ papamyz öitpeidı ǧoi?» – dep sūraidy. Oilanyp qaldyq. Rasymen, balany nege tärbielep jürmız bız? Kışkentai balanyŋ özıne öreskel körıngen, dılımızge qaişy tärbienı osydan-aq aŋǧaruǧa bolady. Būl – balalarǧa arnalǧan multfilmder haqynda. Al ülkender ölıp-talyp köretın serialdyŋ sory – bes elı.
Äsırese türıktıŋ serialdary jalpaq jūrtty jyndy qyluǧa ainaldy. Bırınıŋ äielın bırı kezektesıp ala beretın, betterı bülk etpei, bır-bırıne opasyzdyq jasaityn, ia ar-ojdanyn aqşaǧa satyp jıberetın ūl-qyzdary turaly serialdardy türıkterdıŋ özı köre me eken?! Joq! Türıkterge būl serialdar turaly aitsaŋyz, töbe şaşy tık tūrady. Türkiiaǧa joly tüsken bır tanysymyz aitady. Sondaǧy turistık qyzmetpen ainalysatyn türıkterge äŋgıme arasynda «Myŋ bır tün» sekıldı bırqatar serialdaryn atasa kerek. Qoldaryn töbesıne qoiyp: «Atama! Ol – körgensızdık, ötırık. Ondaiǧa bızdıŋ äiel zaty barmaidy», – desıptı. Özderı körgensızdık retınde tanityn serialdardy bızdıŋ elge därıpteudegı maqsat ne? Onsyz da qyz – qylyqtan, ūl erlıkten qūralaqan qalǧan joq pa?
Qūbyǧūl JARYQBAEV, pedagogika jäne psihologiia ǧylymdarynyŋ doktory, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen ǧylym jäne tehnika qairatkerı, professor:
– Qoǧam, jas ūrpaq tärbiesı degende bırınşı orynda psihologiia tūrady. Sebebı tärbie degennıŋ özı – tūnyp tūrǧan psihologiia. Adam özın-özı tanymai, jan-düniesın bılmei jatyp, dūrys tärbie ala almaidy. Al eger qazırgı qoǧamdaǧy jas ūrpaq tärbiesı mäselesıne ne jetıspeidı desek, jalǧyz aitarym, psihologiia jetıspeidı. Öskeleŋ ūrpaqtyŋ sana-sezımı özgergen, zaman bır orynda tūryp qalmaidy. Uaqyt ötedı, adam özgeredı, qoǧamnyŋ talaby da osyǧan orai bır qalybyn saqtamaidy. Mysaly, pedagogikada türlı jurnaldar bar, oqylyp, aitylyp jür. Demek, bız pedagogika salasynda ūlttyq közqarasty tudyruǧa atsalysyp kelemız. Bıraq ūlttyq sana-sezım bolmaǧan jerde pedagogika ma, basqa ma, üstemdık tanyta almaidy.
Erlıkten qūralaqan degennen şyǧady. Küzde Qaraǧandy oblysy Būqar jyrau audany Doskei auylyna qarasty äskeri bölımnen ekı bırdei sarbazdyŋ qaşyp ketuı jalpaq jūrtty dürlıktırdı. Äskeri bölım aiaǧynan tık tūryp ızdedı. Söitse, älgı ekı sarbaz äskeri boryşyn tastap, Astanaǧa «qydyryp» ketıptı. Qaşqyndar Astanadan tabyldy. Bar-joǧy bırjyldyq äskeri qyzmetke şydai almaǧan jıgıtter jıgıt pe, älde mıgıt pe?
Mahambetşe aitqanda, «qabyrǧasyn bır-bırlep sökse de, qabaǧyn şytpaityn erdıŋ» azdyǧynyŋ körınısı emei, nemene?Ūlttyq tärbieden ada qalǧanymyzdyŋ būdan da ötken soraqy mysaldary barşylyq. Aqyl-esı tüzu äkesın därı berıp ūiyqtatyp, jüike aurular auruhanasyna tapsyrǧan qyz da, äkesın ūryp öltırgen ūl da bar qazır. Aty-jönın tüstemei-aq qoialyq. Bıraq 80-degı äkesın jyndyhanaǧa toǧytqan qyz turaly estıgen el jaǧasyn ūstaǧan jaǧdai bolǧan. Sau adamdy auru qylǧan tuǧan qyzymen kürestı bastaǧan aqsaqal osy künı jüike aurular auruhanasynyŋ bas därıgerın sotqa berdı. Advokat ta jaldady. Būl – Temırtau qalasynda oryn alǧan oqiǧa. Ūlttyq ürdısten, qazaqy tälım-tärbieden qalys qalǧan qaladaǧy ahual. Osy künı taŋǧaludan qalǧanbyz. Öitkenı «qazannan qaqpaq ketse, itten de ūiat ketetını» ras. Qazırgı qoǧam qaqpaǧy joq qazan siiaqty bolyp tūr. Oǧan syrttan it te, qūs ta üiır. Tūmsyǧyn tyǧyp, bylǧap jatyr. Türlı sektasy bar, aluan jabaiy mädenietı bar. Qazaqta «ūiat bolady» degen ūǧym, tüsınık bolǧan. («Bolǧan» dep ötken şaqta aituymyzǧa joǧarydaǧy atalǧan jaǧdailar sebep). Basqa özge bır ūlt ta joq. Qazaq balasyn jasynan keşegı künge deiın sol «ūiat boladymen» tärbielep keldı. Sondyqtan ibaly, inabatty, arly, ūiatty bolyp er jettı. Bügın sol halyqtyŋ «ūiat boladysy» kemıp, «onda türǧan däneme joǧy» köbeidı. Sonyŋ saldary – körgensızdık. Bürkıt NŪRMAǦAMBETOV, saiasi ǧylymdar kandidaty, mädeniettanuşy: – Qandai bolmasyn, ılım-bılımnıŋ bastauynda qainar közı retınde ädet-ǧūryp, salt-dästür tūr. Batysta ol joq, qūrdym bolǧan. Neşe ǧasyr būryn köşege şaǧaryp alǧan äielderın endı üige kırgıze almai älek. Ony genderlık saiasat aiasynda jürgızıp jatyr. Bızde bärı kerısınşe, er-azamatpen teŋ boluy tiıs dep, üidegı äieldı tüzge şyǧardyq. Sodan balanyŋ tärbiesınde basty röl atqaratyn ana kündız-tünı dala bezer boldy. Sonda bala tärbiesız bolmaǧanda qaitedı? Ony tärbieleitın anasy er-azamatpen qatar şylym şegıp, şarap ışedı. Genderlık teŋdıktıŋ jetken jerı. Ol az degendei, şalbaryn da tartyp aldy. Şyny kerek, qazır ūlttyq qūndylyqtardyŋ qadırı kemıdı. Ony moiyndau kerek. Elıkteu, solyqtau eldıŋ dästürın ırıttı. Halqymyz üşın masqara, sūmdyq sanalatyn jat ädetter jailap aldy. Būl – qalyŋ qaiǧynyŋ bır qatpary ǧana. Qaida bara jatyrmyz? Qazaqtyŋ tap-tamaşa qalyby qaida qaldy? Oilanyp körelıkşı… Ūiat bolmas üşın… Zämzagül AMANGELDIQYZY, balabaqşa tärbieşısı: – Qazırgı kezde bala tärbiesı töŋıregındegı kemşın tūstar turaly türlı pıkırler aitylyp jür. Şyn mänınde, bala tärbiesınde orasan küşke ie – teledidar baǧdarlamalary, temır jäşıktegı aldanatyn virtualdyq oiyndar. Bärı-bärı – şeteldıŋ tuyndylary. Qazaqi tanym üşın jat dünieler. Qazırgı qazaq otbasylaryndaǧy säbiler solarǧa qarap şüldırlep, ösıp keledı. Elımızde keiıngı buyn üşın qazaqi tärbie qūralyna ainalar baǧdarlamalar, kinolar, multfilmder tüsırılmei kettı. Jat eldıŋ düniesı qazaq balapandary üşın azyq bolmasy anyq.
Qyzǧaldaq AITJANOVA, Qaraǧandy,
«Alaş ainasy».
