Soŋǧy jyldary elımızdıŋ tarihyn jaŋa közqaraspen zertteu mäselesı memlekettık därejede qarala bastady. Qazaqstan aumaǧynda ömır sürgen ejelgı jäne ortaǧasyrlyq taipalar men halyqtardyŋ örkenietke qosqan ülesı tarihi sana-sezımnıŋ qalyptasuynyŋ bastauyn körsetedı.
Euraziia tarihyndaǧy taŋǧajaiyp qūbylystardyŋ bırı – Ūly Jıbek joly – būl jol boiynşa antika jäne orta ǧasyrlarda sauda Qytai, Euraziia dalalary, Ündıstan, Aldyŋǧy Aziia men Europa: Vizantiia, Venesiia, İberiia, Skandinaviia aralyǧynda jürdı. Osy jol arqyly Qytaidan jıbek tasymaldandy, al oǧan jauap retınde Aspan asty imperiiasyna Rim jäne basqa elderden şynydan jasalynǧan asa körkem būiymdar, qūndy zattar men basqa da tauarlar jetkızıldı.Būl jolmen bırneşe ǧasyrlar boiy halyqtar, zattar men ideialar jürıp ötken jol, iaǧni etnikalyq migrasiialar kezeŋ-kezeŋımen, sosyn keruen saudasy aldyŋǧy tehnologiiada, ideologiialyq körınıste tarap, Euraziianyŋ ärtürlı halyqtarynyŋ jetıstıkterı düniejüzılık aǧymǧa enıp, Ejelgı Älemnıŋ qoǧamdyq damu örkenietıne alyp keldı.
Būl bailanys qaşan ornady jäne olar qandai joldar arqyly jüzege asyryldy?
JIBEK JOLY SÜRLEUIN JYLQY SALǦAN
Ejelgı antik jahangezderı men tarihşylary Köne Älemnıŋ şyǧys aimaqtaryn bılmedı, olardyŋ jaǧrafiialyq oi-örısı Batys Ündıstanmen şekteldı. Gekatei Miletskiidıŋ «Jer şaryna şoluynda» da, Gerodottyŋ (b.z.d. V ǧ.) «Tarihynda» da, Aristoteldıŋ eŋbegınde de, tıptı Aleksandriia kıtaphanasynyŋ saqtauşysy ataqty Eratosfennıŋ «Geografiiasynda» da (b.z.d. III-II ǧǧ.) Qytai aitylmaǧanymen, İrannyŋ soltüstıgınde ömır süretın halyqtar – Oksa (Ämudariia) men Iаksarttyŋ (Syrdariia) jaǧasynda tūratyn baktriialyqtar men soǧdylar jäne olardyŋ soltüstıgındegı köşpendı körşılerı skifter (saqtar), Korei jartyaralynan Dunaiǧa deiın sozylyp jatqan jer jönınde aqparattar bırtındep tarai bastaidy.
Tek b.z. 43 jyly rim geografy Pomponii Melanyŋ «Älemnıŋ jaǧdaiy turaly» eŋbegınde Ündıstannyŋ soltüstıgıne qarai, Baktriia men Soǧdynyŋ şyǧysyna qarai ornalasqan jıbek elı, iaǧni «jıbek elınıŋ» («serikum» latynşa – jıbek) adamdary suretteledı. Al Ülken (nemese Ūly) jıbek joly atauynyŋ özı tek b.z. IV ǧasyrynda Ammian Marsellinnıŋ jiyrma üşınşı «Tarih» kıtabynda aitylady.
Osy ataqty küre joldyŋ aşyluyn b.z.d. II ǧasyrǧa jatqyzady, iaǧni qytai imperatory Chjan Sian elşılıgın attandyryp, ūzaq saiahattan keiın Aspan asty imperiiasyna qaita oralyp, özınıŋ sapary Tarim özenı basseinındegı şöl men Tian-Şan tauy arqyly tamaşa biık kelgen küreŋ jylqylar ösıretın, güldengen Parfiia, Baktriia jäne Ferǧana elderınıŋ bailyǧyn sipattauynan bastaidy. Paleozoologtardyŋ zertteulerı boiynşa, būl jylqylardyŋ arǧy tegı qola däuırı kezındegı nesei tūqymdaryna jatqan, al qazırgı kezdegı tektılerı türıkmen jerındegı ahalteke jylqylary. Būl ǧajaiyp jylqylardy aldyru üşın qytai imperatory Ferǧan jerıne elşılık jıberıp, bırqatar qantögıstı soǧystar jürgızedı.
Qytai hronikasy men antikalyq avtorlar: Plinii, Dionisiia, Ptolemeidıŋ jazbalary, bırneşe ǧalymdardyŋ qajyrly eŋbegınıŋ arqasynda Ūly Jıbek joly Lobnor kölınıŋ soltüstıgınen Kucha men Qaraşar arqyly Tian-Şan (Täŋır tau) tauyn boilai jäne Tarim özenınen Kaşǧarǧa deiın, Tersek asuy arqyly Ferǧanaǧa, odan ary Syrdariia boiymen jäne Oŋtüstık Oral dalasymen, Tömengı Edılge, Soltüstık Qara teŋızge nemese Ferǧanadan Samarqanǧa, odan ary Ämudariiany ötıp, İran men Aldyŋǧy Aziiaǧa jürgen. Oŋtüstık jol Lobnordan Kunlun tauynyŋ soltüstık bauraiyn jaǧalai Iаrkent-dariia boiymen Pamirdıŋ Vahandaǧy Taşqorǧanyna deiın jäne Mary asuy arqyly nemese oŋtüstıkte Ündıstan arqyly Gilgit pen Kaşmir arqyly Gandgarǧa baryp İnd özenı saǧasynan aiaqtalǧan.
Ūly Jıbek joly – ejelgı örkenietterdıŋ jetken tamaşa jetıstıkterınıŋ bırı. Onyŋ tarihy beimälım elderdıŋ aumaǧyndaǧy şöl men taulardy alǧaş basyp ötuşılerdıŋ erlıgımen qyzyqty. Osy kontinent aralyq jolmen tek ärtürlı tauarlar ǧana emes, mädeni qūndylyqtar da öttı. Ūly Jıbek joly adamzat tarihynda alǧaş ret Jerorta teŋızınen Tynyq mūhitqa deiıngı alyp keŋıstıktegı ärtürlı elder men halyqtardy bırıktırdı.
Üş patşalyq jyldarynda (b.z. IIIǧ.) ärbır qytai patşasy men ataqty qolbasşylary atyn özderı mūqiiat taŋdaǧan süiıktı jylqylary boldy. Qytai batyrlarynyŋ bırı Guandidıŋ jylqysy «Chi Tuszy», «Qyzyl qoian» dep ataldy. Būl esım tobylǧynyŋ tüsı men jüirık jylqyny beineleidı. Qytaida Guandi kultı Soǧys qūdaiy jäne onyŋ jylqysyn bıldıredı. Onyŋ qūrmetıne hram tūrǧyzylyp, al onyŋ batyry Pekin operasyndaǧy poeziiada därıptelgen.
Tan däuırınde Ūly Jıbek joly ärtürlı örkeniet arasyn jalǧauşy köpır bolyp, köşpendı nemese dala örkenietı Qytai örkenietımen tepe-teŋ ärıptesı bola bıldı.
VI-H ǧasyrlarda Qytai Moŋǧoliia, Altai aumaǧynda paida bolǧan Türık qaǧanatymen qarym-qatynas ornatady, al būl kezeŋde bükıl Ūly daladaǧy jylqy mädenietı biık satyda tūrǧan. S.E.Malov audarǧan tasqa qaşap jazǧan Kültegın eskertkışıne köŋıl audaraiyq. Mūnda Kültegınnıŋ on üş şeşuşı şaiqasy baiandalǧan. Onda da ol özınıŋ alǧaşqy erlıgın 16 jasta jaiau äsker qatarynda jasap, batyrlyqtyŋ «er» därejesımen marapattalady. Tek 21 jasqa tolǧanda ǧana ol basqa bır batyrdyŋ äskeri jylqysymen jauǧa şabuǧa mümkındık alǧan. Būl jylqy Kültegınge tiıp, aq tüstı jylqyǧa toǧyz ret, bır ret tory jäne ekı ret qūba, bır ret börte (sūr) jylqyǧa otyrady. Oǧan bärınen köbırek qyzmet etken aq tüstı Şalşy jylqysymen Kültegın üş-tört ret şaiqasqa qatysqan. «Şal» sözı köne türkı tılınde «alyp, erjürek adam, batyr, mergen» degendı bıldıredı.
Osy uaqytta patşalyq etken Tan äuletı türık äskerlerınıŋ kömegı arqasynda taqty jaulap alady. Tan imperatory men onyŋ nökerlerı jylqylardy üirettı. Qytaidyŋ aqsüiek äielderı erlermen qatar jylqyny kölık ettı. Jylqy kultı qytai poeziiasyna, prozasy men suret önerıne jaŋa estetika äkeldı. İmperatorlar suretşılerge özderınıŋ äskeri tūlparlaryn jıbekke polihromdy jäne monohromdy tuşpen saldyrdy. Osy kezde qaitys bolǧan batyr men onyŋ ölgen senımdı jylqysyna aitylǧan joqtau «Aq jylqy turaly öleŋı» keŋınen belgılı boldy. Senımdı adamdar turaly sol kezde «Jylqy sekıldı adal qyzmet ettı» dep aityldy. Tan imperatorynyŋ at qorasynda bauyryndaǧy ūzyn jünımen, tüngı qaraŋǧylyqta köru qabılettılıgımen jäne künıne bes jüz li (bır li ölşemı 500 metrge teŋ) jüretındıgımen erekşelenetın jüirık jylqysy boldy.
Äigılı aqyn Omar Haiiam özınıŋ «Nauryznama» essesınde bylai dep jazady: «Tört aiaqtynyŋ ışınde jylqydan küştısı joq, öitkenı ol – barlyq jaiylatyn tört aiaqtylardyŋ patşasy dep aitylady». Omar Haiiam sonymen bırge Hūsrau Parvizdıŋ Patşa jylqynyŋ jolbasşysy, al jylqy tört aiaqtylardyŋ basşysy jäne Afrasiabtyŋ (Alyp Er Tonǧa): «Ai aspan üşın sekıldı jylqy patşa üşın» sözderın keltıredı. Basqa aŋyzdardaǧy keiıpkerlerdıŋ pıkırlerı de bar. Äskeri jaǧdailardaǧy jylqynyŋ maŋyzy mynandai sözdermen keltırılgen: «Jylqy – būl soǧys taǧy, al tüsı onyŋ qaru-jaraǧy». Jylqynyŋ būl tereŋ pälsapalyq baǧasy körınıstıŋ tüsımen erekşelenuı parsy tılı men parsy poeziiasyna tän.
İrandyqtar H ǧasyrda bır tüstı jylqy, erekşelıgıne qarai aq tüstısı bärınen artyq jäne köŋıl audaruǧa tūrarlyq dep aitqan. Onyŋ iesı soǧysta ärqaşan jeŋımpaz bolyp tabylǧan. Ejelgı irandyqtardan şyqqan dästür boiynşa aq jylqyǧa patşa men qolbasşylardy otyrǧyzǧan. Aq tüstı jylqyny şaiqas alaŋynda köterılgen qalyŋ şaŋnan köru oŋai, oǧan qosa aitarlyqtai anyq tüsı jylqy-albinosqa tän.
Ejelgı irandyqtarda kün men otqa tabynu Rustam-Rahşanyŋ jasyndai jiren tüste, al mınezı «jalyn ot sekıldı» bolǧan jylqysy keipınde beinelenedı. Siiavuş pen onyŋ ūlynyŋ qara tüstı äskeri jylqysy bır mezgılde äkesı men ūlyna adal bolǧan, ol ūlyna baǧynǧanymen, özınıŋ bırınşı iesınıŋ er-toqym, jügenın iıskep bıldı. İran aŋyzdarynda jylqyny sipattau islamǧa deiıngı kezeŋde-aq sol epitette, al ejelgı türkı halyqtarynda «pyraqty», «qūryş tūiaqty» dep kezdesedı.
DALA JOLY. SAQTAR
B.z.d. I myŋjyldyqtyŋ ortasynda Qara jäne Azov teŋızderınıŋ jaǧalauyn Ortalyq Aziiamen bailanystyryp jatqan «Dala» joly ömır sürdı. Būl jol bızdıŋ zamanymyzdyŋ bırınşı ǧasyrynan bastap Bospor patşalyǧy bilıgı men Rim imperiiasyna qaraǧan Soltüstık Qara teŋız qalalarynan bastaldy. Osy aimaqtaǧy negızgı qalalar: Tir, Olviia, Hersones, Pantikapei, Fanagoriia Jerorta teŋızı elderımen, skif jäne sarmat taipalarymen, sonymen qatar şalǧai aimaqtarmen sauda bailanystaryn jandandyrdy. Qara teŋız ben Orta Aziia arasyndaǧy sauda jäne mädeni bailanystarda ülken röldı saq pen sarmat taipalary, äsırese Aral maŋy men Qara teŋız maŋy aralyǧyndaǧy alyp aumaqty alyp jatqan aorstar men alandar atqardy. Būl taipalar Aldyŋǧy Aziiadan Kavkaz maŋy, Edıl men Jaiyq boiy dalalaryna aparatyn sauda jolyn baqylauda ūstady.
Dala joly oŋtüstık orys dalasyn Tömengı Edıl boiy, Aral maŋymen tüiıstırdı, sosyn Oŋtüstık Qazaqstan arqyly Altaiǧa jäne Şyǧys Türkıstanǧa şyǧyp, şamasy Ūly Jıbek jolynyŋ negızgı trassasyna jalǧasqan. Osy joldyŋ tarmaqtarynyŋ bırı soltüstık Jaiyq boiynan Horezm arqyly Sogdianaǧa, odan oŋtüstıkke ketken. Degenmen, būl jol belgılı bır uaqyttarda bırşama jemıstı qyzmet etkenımen ol jürıp ötu üşın qūrylǧan, öitkenı ol qalalary men qonystary joq bırneşe ondaǧan şaqyrymnan öttı. Odan basqa, sauda keruenı eşkımnıŋ bilıgın moiyndamaityn ärtürlı taipalardyŋ şapqynşylyǧyna ūşyrady. U Di imperator tūsynda quatty Han imperiiasynyŋ saiasi jäne ekonomikalyq ösuıne bailanysty Qytaidyŋ syrtqy saiasatynyŋ negızgı maqsaty ǧūndar men ündılerdı araǧa salmai batys elderımen tıkelei sauda qarym-qatynasyn ornatu boldy. U Di imperatordyŋ ǧūndarmen üzdıksız soǧys jürgızu saiasatynyŋ jäne Vei Sin qolbasşynyŋ jemıstı äreketterınıŋ arqasynda qytailyqtar strategiialyq maŋyzy bar Gansui dälızın bekıttı.
Būl b.z.d. II ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda boldy jäne Ortalyq Aziiadaǧy halyqaralyq jaǧdaidy aitarlyqtai özgerısterge ūşyratty. Chjan Sziannyŋ saiahatynan keiın Qytaidy Taiau jäne Orta Şyǧyspen tıkelei jalǧastyryp tūrǧan Ūly Jıbek joly jönınde jeke aituǧa bolady. Han äuletınıŋ tarihynda Gansui dälızınen şyǧa berıste ärtürlı baǧytqa taraǧan batys-oŋtüstık jäne soltüstık degen ekı jol jazylǧan.
Oŋtüstık jol Şanşan (Lobnor özenı alqaby) arqyly oŋtüstık taudyŋ (Kunlun) soltüstık bauraiymen, odan ary özen boiymen Şacheden batysqa ötken. Odan ary batysqa qarai Oŋtüstık jol Sinlin (Pamir) arqyly Ülken Iýechji (Baktriia) men Ansiǧa (Parfiia) barady.
Soltüstık jol Cheşten (Turfan oazisı) bastalyp, Soltüstık tau (Tian-Şan) jäne Tarim özenı boiymen batysta Sulege (Qaşǧar) deiın ötken. Odan ary batysqa ketken. Soltüstık jol Sinminde tüiısıp, Davan (Ferǧana öŋırı), Kansiui (Qazaqstan) men Iаnsaiǧa (Tömengı Edıl men Jaiyq boiy) barǧan.
Ekı örkeniettı – batys pen qiyr şyǧysty jalǧastyruda Orta Aziia men Qazaqstan halqy körnektı röl atqardy, olardyŋ qai jaǧynan bolmasyn jolserık bolǧandyǧy dausyz. Bırşama uaqyt ötkennen keiın Ūly Jıbek jolymen sauda keruenderı men diplomatiialyq elşılıkter ötkendıgı jönınde qytai jäne grek-rim derekterı kuälandyrady.
Qazaqstan aumaǧyndaǧy Jıbek jolynyŋ tarmaqtary
Ūly Jıbek joly saudasynda qazırgı Qazaqstan aumaǧy maŋyzdy röl atqardy. VI-VII ǧasyrlarda Qytaidan Jetısu men Oŋtüstık Qazaqstan arqyly batysqa şyqqan sauda joly aitarlyqtai jandandy. Joldyŋ osylai auysuyn bırneşe sebeptermen tüsındıruge bolady. Bırınşıden, Jetısuda Orta Aziia arqyly ötetın sauda jolyn baqylauda ūstaǧan türık qaǧanattarynyŋ ordasy boldy. Ekınşıden, VIII ǧasyrda özara soǧystar bolyp jatqandyqtan Ferǧana arqyly ötetın jol qauıptı boldy. Üşınşıden, bai türık qaǧandary jäne onyŋ ainalasyndaǧylar teŋızdıŋ arǧy jaǧyndaǧy tauarlardyŋ ırı tūtynuşysy boldy.
Jıbek joly arqyly VI-HIV ǧasyrlarda elşılık jäne sauda keruenderdıŋ negızgı bölıgı öttı. Jüz jyl boiy ol özgerısterge ūşyrady: bır bölıgı erekşe maŋyzǧa ie boldy, ekınşı bıreuı kerısınşe kettı, al qalalar men ondaǧy sauda-sattyq orny qūldyrady. Sonymen VI-VIII ǧasyrlarda Siriia – İran – Orta Aziia – Oŋtüstık Qazaqstan – Talas öŋırı – Şu öŋırı – Ystyq köl qazanşūŋqyry – Şyǧys Türkıstan negızgı trassa boldy. Osy joldyŋ bır tarmaǧyna, iaǧni bır baǧytyna Vizantiiadan Derbent arqyly Kaspii maŋy dalasy – Maŋǧyşlaq – Aral maŋy – Oŋtüstık Qazaqstan kırdı.
B.z. I myŋjyldyǧynyŋ bırınşı jartysynda Jıbek joly belsendı qyzmet ettı, osy kezde Qazaqstanǧa rim şynysy men monetasy, qytai jıbegı, ainasy men laktalǧan ydysy, europalyq fibula – ılgek pen Sasandyq İranda jasalǧan tas-mörler keldı. Osy kezeŋde Şu, Talas pen Syrdariia öŋırlerınde egınşılık qonystar ornynda qabyrǧa jäne mūnaralarmen qorşalǧan qalalyq ortalyqtar qalyptasty. Jıbek jolynyŋ qazaqstandyq bölıgımen Batystan Şyǧysqa jyljysaq Şaştan (Taşkent) Turbat asuy arqyly Sairamǧa (İsfidjab) ötken. İsfidjabtan qūldardy, aq mata, semser, mys pen temırdı tasydy. Ol jerden keruender şyǧysta Şarab pen Buduhket qalalary arqyly Tarazǧa barǧan. Derekterde Taraz köpester qalasy dep atalady. Odan basqa ol, odan keiın Qarlūqtar men Qarahandardyŋ astanalyq qalasy boldy. Tarazdan sauda joly qaşyq emes jerdegı Talas boiymen tömen soltüstıktegı Adahket pen Deh Nudjiket qalalaryna barǧan. Talas öŋırınıŋ tauly bölıgınde äigılı Şeljı, Sus, Kül jäne Takabket qalalary ornalasqan. Olar kümıs kenışterı maŋynda paida bolǧan. Talas öŋırınde keruender Ferǧana öŋırınen şyǧyp Chanach asuy arqyly Talas Alatauyndaǧy Şatqal jotalary men Qaraburaǧa baratyn jolǧa tüse alǧan. Joldyŋ osy bölıgı Jıbek jolynyŋ «ferǧanalyq» jäne «jetısulyq» baǧytyn bırıktırgen.
Tarazdan Qūlanǧa baratyn jol Aqyrtas, Külşöp jäne Jolşöp qalalary arqyly ötken. Qūlannan ary qarai şyǧysta bır-bırınen tört farsah qaşyqtyqta Merkı men Aspara qalalary tūrdy. Odan keiın keruen Nuzket jäne Harrajuvan arqyly Jülge ötken. Jülden şyqqan jol Saryǧqa jäne Qyrmyrauǧa barǧan. Qyrmyraudan şyqqan jol Jetısudaǧy ırı qalalardyŋ bırı Navaketke alyp barǧan. Navaketten şyqqan jol Bundjiket arqyly Balasaǧūn men Suiabqa aparǧan. Suiabtan şyqqan jol ne soltüstıkke, ne Ystyq köldıŋ oŋtüstık jaǧasyna qarai ketken. Oŋtüstık bölıgımen keruen Joǧarǧy Baryshan qalasynan ötse, al soltüstıgımen anyqtalǧandai aty bügıngı künge jetpegen şaǧyn keruen saraiǧa, sosyn osy joldar Bedel asuynda qosylyp, Taşrabat arqyly Qaşǧar men Aqsuǧa aparǧan. Ystyq köl şūŋqyrynan Santaş asuy men Qarqara öŋırı arqyly jol Ile öŋırıne, sosyn Ilenıŋ oŋ jaǧasyndaǧy Almalyq arqyly Ösek pen Horgosqa, al Takla-Makan şölınıŋ soltüstık şetı boiynşa Hami jäne Turfan oazisterı arqyly Dunhuanǧa, iaǧni Qytaiǧa alyp barǧan.
H-HII ǧasyrlarda Jıbek joly tarmaǧynyŋ bırı Ile öŋırınıŋ barlyǧyn oŋtüstık-batystan soltüstık-şyǧys baǧytynda qiyp öttı. Tarmaq Navaketten bastaldy, sosyn Balasaǧūnǧa barǧan jäne Qastek asuy arqyly Ile Alatauynyŋ soltüstık bauraiyna ötken. Osy jerde közge tüserlık baǧdar retınde qasiettı Urun-Ardj tauy bolǧan. Trassa ortaǧasyrlyq Qastek (Qystaq), Qaskeleŋ, Almaty qalalary arqyly ötıp, qazırgı Talǧar qalasynyŋ oŋtüstık şetınde ornalasqan Talhiz (Talhir) qalasyna jetken. Talhiz (Talhir) tranzittık saudanyŋ ırı ortalyǧy bolǧan. Osy jerden Jıbek joly tarmaqtalǧan. Oŋtüstık bölıgı Esık, Türgen, Şelek arqyly İliuen asuyna jetken, sosyn osynda Ystyq köl öŋırınen şyqqan Horgos arqyly Almalyqqa şyqqan marşrutqa qosylǧan. Osy tarmaqtan arheologtar Esık, Türgen, Lavar atty şaǧyn qalalardy jäne ülken kelgen Şelek qalasyn tapty. Talhizden şyqqan soltüstık jol Talǧar özenı boiymen jürıp otyryp Ile özenınen ötıp Qapşaǧai şatqalyna jetken. Odan keiın jol Şeŋgeldıge, odan Altynemel asuy arqyly Köksu öŋırı men Ekıoǧyz qalasyna tüsken. Vilgelm Rubruk mūny Ekvius dep ataǧan jäne onda «sarasinder» (irandyq köpester) tūrǧandyǧyn mälımdeidı. Ekıoǧyzdan jol qarlūq jabǧuynyŋ astanasy – Qaialyqqa (Qoilyqqa) barǧan. Ary qarai jol Tentek öŋırıne tüsıp, Alaköldı ainalyp, Joŋǧar qaqpasy arqyly Şiho öŋırıne ötıp, osy jerden Beşbalyq arqyly Dunhuan men ışkı Qytaiǧa jetken. Ekınşı bır trassa Şeŋgeldı audanymen ötıp, Köktal men Boiauly asulary arqyly Balqaş maŋyna, odan Ile Ortasu özenderı aǧysy boiymen, ondaǧy ortaǧasyrlyq Aqtam, Aǧaşaiaq, Qaramergen qalalarynan, iaǧni köldıŋ oŋtüstık jäne soltüstık jaǧalaularyn jalǧap, būǧazdyŋ 8 km-den astam endık jolyn artqa tastaǧan. Keruen būǧazdyŋ ötkelınen ötıp, Toqyrau özenınıŋ saǧasyna, sosyn onyŋ jaǧasymen Ūlytaudyŋ etegınen şyqqan.
Soltüstık Ile jolynan bır tarmaq Alaköldı ainalyp ötıp, batys jaǧyndaǧy Tarbaǧatai arqyly Ertıske, sosyn qimaq memleketıne jetken. Tarbaǧataida jäne Ertıs boiynda qimaqtardyŋ Bandjar, Hanauş, Astur, Sisan qalalary jäne bekınıstı qabyrǧalarmen, temır qaqpalarmen qorşalǧan ırı qalasy – «haqannyŋ astanasy» ornalasqan. Qimaqtardyŋ qalalary jol arqyly Eniseidegı qyrǧyzdardyŋ, ūiǧyrlardyŋ, Moŋǧoliia men Şyǧys Türkıstan oazisterınıŋ qalalarymen bailanysyp jatty.
Otyrar köptegen keruen joldarynyŋ toǧysynda boldy. Būl jerden joldyŋ bırı Şauǧarǧa, ekınşı bırı Syrdariia arqyly Vasidjge bardy. Odan şyqqan jol Syrdariiany joǧary örlep oǧyzdardyŋ Sütkent qalasy arqyly Şaşqa, al tömen qarai Jent, Saraişyq, Sarai Batu men Kafuǧa jetken. Şauǧar derekter boiynşa VIII ǧ. belgılı, oǧan Türkıstan maŋyndaǧy Şoitöbe qala orny tura keledı. Şauǧardan qaşyq emes qazırgı Türkıstannyŋ ornynda H-HII ǧasyrlarda äigılı aqyn sopy Ahmet Iаsaui tūrǧan jäne dındı uaǧyzdaǧan Iаssy qalasy qalyptasty. Otyrardan Arsubaniket arqyly Arystandy, Şaian alqaptarymen Qarataudy asyp, Şauǧar men Iаssydan Tūrlan asuy arqyly, Sauran men Syǧanaqtan, Jaŋakentten şyqqan joldar Ortalyq Qazaqstan dalasyna, Sarysu men Keŋgırge, Torǧai men Esıl jaǧasyna jetken. Būl jerden de Bolǧan ana, Jaman qorǧan, Nögerbek darasy, Dombauyl, Milyqūdyq, Ormambet atty ortaǧasyrlyq qalalardyŋ qaldyqtaryn aşty. Däl osy jerlerden ortaǧasyrlyq derekterde kezdesetın Jubin, Kangliket qalalaryn, Ortau men Keitau jailaularyn, Garbiana men Baqyrlytau ken öndıru oryndaryn ızdestıru kerek siiaqty.
Ūly Jıbek joly joǧaryda atalyp ötkendei qytai jıbegın Batys elderıne eksporttau üşın qyzmet ettı. Sonymen bırge Rim, Vizantiia, Ündıstan, İran, Arab halifaty, keiınırek Resei men Europadan ol boiynşa Qytaiǧa osy elderde öndırılgen taŋǧalarlyq, ekzotikalyq mol tauarlar tızbegı: mirra men ladan, aqgül suy men ambra, karmodon men jūpar jüzımdı jaŋǧaq şyryny, jenşen men piton öttı, kılem men kenep mata, boiaǧyş zattar men mineraldy şikızattar, almaz ben iaşma, kärıptas pen korall jäne «balyqtyŋ azuy», kümıs pen altynnyŋ somy, terı men moneta, sadaq pen jebe, semser men naiza tasyldy. Jıbek joly boiynşa saudada Ferǧananyŋ «asyl tūqymdy» jylqylary, arab jäne nisiilık tūlparlar, tüieler men pılder, müiıztūmsyqtar men arystandar, qabylandar men qaraqūiryqtar, aq tūiǧyndar men itelgıler, tauystar, totyqūstar men tüieqūstar jürdı. Saudagerler arqyly mädeni ösımdıkter: jüzım, şabdaly, qauyn, kökönıs, sonymen bırge dämdeuışter men qant taraldy. Äitse de, saudada negızgı jäne tūraqty zat bolyp jıbek qala berdı, ol altynmen qatar ıs jüzınde halyqaralyq valiutaǧa ainaldy. Jıbek – tauar, salym-salyq pen syilyq retınde joǧary baǧalanǧandyqtan, ony patşalar men elşılerge syilady; ol jalaqy retınde jaldamaly jauyngerge berıldı jäne memlekettık qaryzdar tölendı. Ol turaly bızge kelıp jetken derekterde köptegen mysaldar bar. İrannyŋ şahinşahy Hosrov 1 Anuşirvan qytai imperatorynan (basqa syilyqtar jiyntyǧymen bırge) kökşıl şetıne täjdı jäne äşekeilengen patşa beinelengen jıbektı qytailyq uşari kiımın alady. Jıbektı qadır tūtuy Qytai, Orta Aziia, Şyǧys Türkıstan bileuşılerı sarailaryndaǧy sylaqqa salynǧan suretterden anyq köruge bolady: aqsüiekter kigen jıbektı kiımder oǧan tän qymbat būiymdarmen, äşekeilermen, bölşektermen, tıptı tıgısterıne deiın salynyp körsetılgen.
İmporttyq būiymdardaǧy köz tartar zattar Talǧar qalasynan tabyldy. Kömbeden şyqqan qytai kärlenınen (farfor) jasalǧan tört tostaǧannyŋ ışındegı balalardyŋ figurasy oiylǧan beineler saŋyrauqūlaq pışınınde – ūzaq ömır simvolyndaǧy medalondarmen jiektelgen. Tabaqtaǧy simvolika erlerdıŋ ürım-būtaq tılegı retınde tüsındırıledı. Kömbede sonymen qatar faiansty tostaǧannyŋ synyǧy boldy. Işkı fonynda tau jäne teŋız körınısınde qyzyl fonda aspaşam oryndalyp, on bır otyrǧan er men äiel beinelengen. Kärlen tostaǧan Qytaida jasalǧan, al faianstyŋ synyǧy Talǧarǧa HII-HIII ǧasyrdyŋ basynda Japoniiadan äkelıngen.
Jıbek joly boiymen dıni ideialar, iaǧni teŋızdıŋ arǧy jaǧyndaǧy elderge missionerler öz dınderın taratty. Ündıstannan Orta Aziia men Şyǧys Türkıstan jäne Qytai arqyly buddizm, Siriia, İran men Araviiadan – hristian, sosyn islam dını.
LAZURİT JOLY
Bügıngı taŋda osy joldyŋ jekelegen bölıkterı qola däuırınde-aq qyzmetın bastaǧandyǧy anyqtalyp otyr. Ūly Jıbek jolyna kırgen eŋ ejelgı sauda trassasynyŋ bırı, tarih ǧylymynda «Ūly lazurit joly» degen atauǧa ie boldy. Erekşe ädemılıgımen jäne sirek kezdesetındıgımen qūndy bolyp tabylatyn būl kök tas köptegen halyqtarda joǧary baǧalandy. Būl tas Euraziia materigınde tek Tauly Badahşan, Baikal maŋy men Korei jarty aralynyŋ keibır jerlerındegı ken oryndarynda ǧana kezdesedı. Sonysyna qaramai osy tastan jasalǧan būiymdardyŋ taralu aimaǧy öte keŋ. Mūny tömendegıdei arheologiialyq jädıgerler däleldeidı:
1) Oŋtüstık Türkmeniiadaǧy Altyn-depe, Namazga-depe, Anau, Geoksiur-1 ejelgı egınşılıkpen ainalysatyn qonystarynan tabylǧan lazurittı monşaqtar men kışkentai figuralar (b.z.d. IV myŋjyldyqtyŋ ortasy – III myŋjyldyq);
2) Auǧanstandaǧy Mundigak qonysynan tabylǧan monşaqtar (b.z.d. IV myŋjyldyqtyŋ aiaǧy – III myŋjyldyq);
3) Ejelgı İran eskertkışterınen tabylǧan köptegen lazurittı äşekeiler;
4) B.z.d. III myŋjyldyqtyŋ ekınşı jartysy – II myŋjyldyqtyŋ bırınşı jartysyna jatatyn harapp mädenietınıŋ lazuritten jasalǧan būiymdary (Beludjistan men İnd alqaby);
5) Mesopotamiia kökşıl tasty nemese şumerlıkterdıŋ tılınde «unkudy» Ubeidtık mädeniettıŋ damyǧan uaqytynda tasyp äkeludı bastaǧan. Şumerlık däuırde paida bolǧan «Enkerman jäne Arattanyŋ joǧarǧy abyzy» dastanynda Uruka Enkerman habarşyny Aratta elıne altyn, kümıs pen unku-tasy üşın jıbergendıgı aitylady;
6) Egipette lazuritten Maat äiel qūdaiynyŋ beinesı men ärtürlı zergerlık äşekeiler daiyndalǧan;
7) Anatoliiadan (Troia men Darak) b.z.d. III myŋjyldyqtyŋ ortasyna jatatyn bai jerleu ornynan lazurit tabylǧan;
8) Baktriia men Sogdianadan äkelıngen monşaqtar b.z.d. II myŋjyldyqtardaǧy baqtaşy taipalardyŋ qorymdarynan, iaǧni Oral maŋynan, Syntas pen Uşkattan lazurit, Alabūǧadan kögıldır aqyq, Būqara maŋyndaǧy Gurduştan maltiilık krest pışınınde lazurit, aqyq, kögıldır aqyq, kerek deseŋız, Sıbırdegı Rostovkadan, Sopka II-den maltiilık krest pışınınde kögıldır aqyq tabylǧan.
Olai bolsa, mūnyŋ barlyǧy köne däuırde (b.z.d. III-II myŋjyldyq şegınde) Badahşannyŋ qymbat tasy Ejelgı Şyǧystyŋ ärtürlı audandaryna jetkendıgın däleldeuge negız boldy. Lazurittı tasymaldau baǧyty bylai bolǧan, Badahşannan alynǧan tas Mundigak qonysyna jetken, odan Sialk arqyly İrannyŋ tauly ölkesı – Mesopotamiiaǧa, ol jerden Siriiaǧa, Egipetke, Anatoliiaǧa taraǧan. Lazurittı teŋız arqyly da tasymaldau joly bolǧan (b.z.d. II myŋjyldyqtyŋ bırınşı jartysy), Badahşannan İnd özenı arqyly Araviia teŋızıne, onan Parsy şyǧanaǧy basseinıne jetken.
NEFRİT JOLY
Qytaidan batysqa deiın qyzmet etken joldyŋ eŋ erte kezeŋı «Nefrit joly» dep ataldy. Nefrit – maida-şüide jasaityn kök tas, sirek jaǧdaida aq, sūr, qara tüstı bolady. Ädemılıgı, berıktılıgı men tūtqyrlyǧy jaǧynan ejelgı halyqtarda airyqşa joǧary baǧalandy. Köne Qytaida būl mineral ızgılık äkeledı dep esepteldı. Odan ärtürlı tabynu zattaryn: mosy, litfon, vaza, qūrbandyq tostaǧany men basqa da köptegen närseler jasady. Syma Sian nefrittı tas retınde tüsı boiynşa qarmen, dymqyldyǧyn – jaŋbyrmen, jyltyraqtyǧyn – maimen, jarqyly boiynşa – şyraqpen salystyruǧa kelmeidı dep sipattaǧan. Degenmen, ony alu öte qiyn, ol üşın Kunlun tauyndaǧy nefrit şyǧatyn jerge baru üşın ekı özen men alty kölden ötuge tura kelgen. Tek myŋnan jüz, al jüzden on ǧana saiahatşy üiıne aman-esen oralǧan. Osy qysqa ǧana habarlamaǧa ekı faktı aqiqat.
1) nefrit ejelgı qytailyqtar üşın erekşe baǧalandy.
2) nefrit Qytaiǧa Kunlun tau tarmaǧynda ornalasqan Hotannan äkelındı.
Chjan Szian Ortalyq Aziiada b.z.d. 140-130 jyldary bolǧan kezde Hotanda Han imperiiasyna jöneltu üşın nefrit öŋdeu örkendegenın atap ötken.
Syma Siannyŋ jazbasynda Sin Şi Huan imperatordyŋ töreşısı Li Sydyŋ Kunlunnyŋ memlekettık qazyna qoimasyna nefrittıŋ tüsuı jönınde raport bergen mazmūndaǧy baiandamasy saqtalǧan. Hotan jäne ondaǧy nefrit öndırısı «Taular men teŋızderdıŋ katalogınde» aitylady. Hotan men Qytai arasyndaǧy nefrit saudasyndaǧy deldaldar retınde b.z.d. III ǧasyrǧa deiın Ortalyq Aziianyŋ alyp keŋıstıgın alyp jatqan iuechjiler alda tūrdy.
Sonymen Qytai ejelgı däuırden bastap Gansui dälızı, Tarim oipatymen ötetın sauda joly arqyly iuechjilerden nefrit alatyn Hotanmen bailanysta boldy. Osy mineraldyŋ sauda-sattyqtaǧy balama önımı – jıbek boldy, ol batys elderıne syilyq, tasqa aiyrbastau retınde jöneltılıp otyrǧan. Olai bolsa, qytai jıbegı b.z.d. II myŋjyldyqtyŋ ekınşı jartysynda Orta Aziiaǧa äkelıngendıgın arheologiialyq zertteulerdıŋ derekterı däleldeidı.
Qytai batys körşılerımen jıbektı saudalaudy şamamen Chjan Go kezeŋınıŋ aiaǧynda bastady. Eŋ aldymen Qytai jıbegı Persiiaǧa jäne İnd alqabyna (b.z.d. V ǧ.) tarady. Mūny Gerodot pen Ksenofont habarlamalary negızınde däleldeuge bolady. Olar parsylar öte qymbat, sändı de, ädemı bolyp esepteletın ündılık kiımderdı kietındıgın jazǧan. Osy habarlamalardy aiqyndai kele, Prokopist būl kiımder jıbekten bolǧan dep paiymdady, odan parsylar daiyndaǧan kädımgı kiımderdı grekter ündılık dep atady, bügınde ony serik dep ataidy. Osy uaqytta batys meridionaldy jol – oŋtüstık qytai audandaryn Ortalyq Aziia, Oŋtüstık Sıbırmen bailanystyratyn trassa boldy. Būl jol Şyǧys Türkıstan, Saidam arqyly, Minszian men Dadu özenderı boiymen Iýnanǧa, odan ary Birma men Vetnamǧa barǧan. Joldyŋ soltüstık tarmaǧy – Qyrǧyz joly Joŋǧariiadan Minusin şūŋqyryna deiın barǧan. Osy joldyŋ bolǧandyǧy jönındegı mälımetter Syma Sianda kezdesedı.
B.z.d. I myŋjyldyqtyŋ ekınşı jartysynda Qytai meridionaldyq jol arqyly Sıbır, Orta jäne Oŋtüstık Aziia aimaqtarymen bailanysta boldy. B.z.d. III ǧasyrdyŋ aiaǧynda Şyǧys Aziiada ekı alyp imperiia: Siunnu (ǧūndar) memleketı men ortalyqtandyrylǧan Sin-Han imperiiasy qūryldy.
Möde şaniu tūsynda ǧūndar soltüstıkte Baikaldan oŋtüstıkte Ūly qytai qorǧanyna, şyǧysta Liaohe özenınen batysta Serendiia oazisterıne deiıngı aumaqty jaulap alady. Chjichji şaniu tūsynda (b.z.d. 53-34 jyldary) ǧūndardyŋ saiasi yqpaly Oral maŋy men Tömengı Edılge deiın jürdı. Aziianyŋ kındıgınde ortalyqtanǧan osyndai imperiianyŋ qūryluy jäne ǧūndardyŋ Batystyŋ qiyryna deiın öktemdık jürgızuı sauda qarym-qatynastaryn aitarlyqtai keŋeittı. Ǧūndar jerındegı taiau şyǧystyq şeberlerdıŋ būiymdar joly Şyǧys Türkıstannyŋ soltüstık bölıgındegı oazister arqyly şaniu ordasy ornalasqan Moŋǧoliianyŋ soltüstıgıne bardy. Ol arqyly Qytaidan syilyq retınde jıbek mata, kürış, ädemı zattardyŋ köp mölşerı tüsıp jatqan. Ǧūndar jıbektıŋ bır bölıgın Jerorta teŋızı şeberlerınıŋ būiymdaryna aiyrbastau üşın Qara teŋızdegı grek otarlary men Bospor patşalyǧyna sahara arqyly jıberıp otyrǧan.
JIBEKTIŊ QŪDIRETI
«Ūly Jıbek joly» atauynyŋ şyǧuy osy uaqytta Batys elderı üşın qymbat tauar – jıbekpen bailanysty. Jıbek qūrtynan jıbektı daiyndau qūpiiasyn qytailyqtar şamamen 5 myŋ jyl būryn aşsa, belgılı jıbek şaruaşylyǧyn zertteuşı A.A.Tihomirov onyŋ naqty uaqytyn – b.z.d. 298 jyl dep atap ötedı. Qytai aŋyzdary boiynşa eŋ alǧaş alynǧan jıbek jıp Si Ling-chi patşa hanymǧa täueldı boldy. Şai ışu kezınde patşa hanym şynyaiaǧyna aǧaştan jıbı şyǧyp tūrǧan qūrt tüsıp ketedı, sosyn qūrttyŋ jıbın tarqatyp alady, solai alǧaşqy jıbek jıp alynady, al Si Ling-chi imperator äiel osy üşın rizaşylyq retınde Aspan asty imperiiasynyŋ qūdaiyn tūrǧyzdy, onyŋ qūrmetıne osy künge deiın Qytaidyŋ köptegen audandarynda jyl saiyn ǧūryptyq meiramdar ötkızıledı.
Bırqatar zertteuşıler jıbek şaruaşylyǧynyŋ otany Şan-dun provinsiiasy, öitkenı b.z.d. 2255 jyldyŋ özınde-aq qytai patşa hanymyna salyq retınde jıbek mata tölegen dep esepteidı. Äsırese, jıbek şaruaşylyǧy b.z.d. 1-myŋjyldyqtyŋ 2-jartysynda aqşa, mata daiyndau, salyq töleu, sauda kelısımderı barysynda eseptesu jıbekten bolǧan kezde keŋınen damydy. Bırqatar ǧalymdar taza jıbektıŋ otany Ündıstannyŋ tauly audandary dese, kelesı bıreulerı – Batys Gimalai, tıptı İran dep esepteidı. Degenmen, bombikstıŋ otany, osy künge deiın jıbek qūrtynyŋ jaqyn atalasy – teofil mandarin köbelegı ömır süretın Soltüstık Qytai bolyp tabylady.
Tabiǧattaǧy jıbek qūrtyn qarapaiym jinaudan qolǧa üiretuge deiıngı satyda bırneşe jüzdegen jyldar ötken. Jıbektı alu üderısı ejelgı uaqytta qalai bolsa, bügınde de tura sondai. Ekı qūrt şaǧylysqannan keiın, atalyǧy ölıp, analyǧy 600-700-ge deiın jūmyrtqa-ūryq tastaidy. Köktemde (säuır aiynda) ūryq jyly bölmege kırgızgennen keiın, 10-12 künde odan kışkentai qyryqbuyndy jıbek qūrty şyǧady. Olar öte qomaǧai bolyp keledı. Negızgı qoregı tūttyŋ japyraǧy bolǧan olar özınıŋ salmaǧynan anaǧūrlym köp jeidı. 30 künge sozylatyn özınıŋ ömırınde qyryqbuynnyŋ salmaǧy 10000 ese artady. Özınıŋ ösuınde ol bes jastan nemese tüleuden ötedı. Besınşı jasynda jıbek jıbınıŋ özı jasalynady. Jıbek böletın bezdıŋ närselerı syrtqa şyǧyp ekı qabatty jıpke ainalady, sosyn qyryqbuyn üş kün boiy özıne orauynda jıbek qūrty paida bolady. Bır jıbek qūrtynda jıbek jıptıŋ ūzyndyǧy esep boiynşa 100-2000 metrge deiın jetedı.
Ejelgı däuırde aituly tauarlardyŋ arasynda bırınşı oryndy qytai jıbegı aldy. Jıbek mata – jūqa mata, salmaqsyz, jeŋıl, jūmsaq jäne ädemılıgımen köne zamanda tabiǧattyŋ keremettılıgı dep esepteldı. Syry köp jıbek jıp aiqyn ärı tözımdı, ärtürlı tüstı ne türlı keremet mata berdı, al türlı tüstı kürdelı örnektı osy matalar özdıgınşe baǧalandy. Batysta olar altynnan joǧary baǧalanyp, saudaǧa qymbat tastarmen bırge jürdı. Jıbekpen alym-salyq, äskeri jäne diplomatiialyq qyzmetter tölendı. Onyŋ qiyndylary patşalar men hramdarǧa, jauyngerler men aqsüiek sūlularǧa syiǧa tartyldy. Mūnyŋ barlyǧy sinolog Fridrih fon Rihtgofennıŋ 1877 jyly Qytaidan Europaǧa deiıngı sauda trassasyn Ūly Jıbek joly dep atauyna tolyǧymen däiektı qūqyq berdı. Būl atau Euraziianyŋ qazırgı elderınıŋ barlyq qoǧamdyq qyzmetterı men ǧylymynda qabyldandy. Şynaiy ärı näzık türdegı tüstı jäne örnektı jıbekter Älemnıŋ bailyǧy simvolyna ainaldy. Onyŋ sapalyǧy men jeŋıldıgı jüzık közınen ötetın mata dep anyqtaldy. Ony qūryş bolattyŋ ötkırlıgımen synady, onyŋ jüzı jıbek oramaldy qiyp ötu kerek boldy.
Aleksandr Makedonskiidıŋ şyǧysqa joryqtarynan keiın antikalyq ädebietterde qytai jıbegı turaly naqty mälımetter paida bolady. Aleksandrdıŋ ūstazy Aristotel özınıŋ «Januarlar tırşılıgı» atty eŋbegınde jıbek öndıru jönınde bylai dep jazady: «Ülken qūrttan kışkentai quyrşaq, sosyn jıbek qūrty şyǧady. Mūnyŋ barlyǧy alty aida bolady. Osy jändıkten äielder jıbek qūrtyn bölıp alyp, tarqatady, odan keiın ony iıredı. Platestıŋ qyzy Polifoniia Kos aralynda alǧaş ret iırgen dep aitady». B.z.d. I ǧasyrynda jıbek Kleopatriia patşaiym üşın arnaiy şeberhana jıbekten saltanatty kiım-keşek tıkken Aleksandriiaǧa jetken. Oktavian Avgusttyŋ bilıgı uaqytynda rim poeziiasynda jıbek turaly köptegen eskertpeler paida bolady. Rimde Vissus Tussus audanynda siriialyqtar Nntiohi men Palmirden satyp alynǧan jıbekterın saudalaityn arnaiy bazar boldy.
Jıbek joly boiyndaǧy saudada aitarlyqtai röl soǧdylyqtarǧa tiesılı boldy. Olardyŋ Şyǧys Türkıstanǧa baruy b.z.d. IV-III ǧasyrlarǧa jatady. Aitarlyqtai soǧdy otary men qonystary b.z. bırınşı ǧasyryna jatatyn Orta Aziia, Oŋtüstık Qazaqstan, Jetısu, Şyǧys Türkıstan men Soltüstık Qytaidyŋ keruen saudasynyŋ basty ortalyqtarynan anyqtaldy. Soǧdy qauymynyŋ Jıbek joly torabyndaǧy eldı mekenı – Dunhuanda bolǧandyǧy jönındegı jazba derek IV ǧasyrǧa jatady. Soǧdylyq «köne jazba» mälımetterı boiynşa olardyŋ sany bır myŋ adamdai delıngen. Aitarlyqtai soǧdy otary Batys Qytaidyŋ sauda ortalyqtary Lianchjou men Suchjouda bolǧan. Būl mekender Tan uaqytynda da belsendı sauda qyzmetterın jürgızudı jalǧastyrǧan. Soǧdy saudagerlerınıŋ edäuır bölıgı tandyqtardyŋ astanasy Chanan qalasynda tūrǧan. Oŋtüstık joldyŋ basty ortalyǧy Şanşannan (Lobnor kölı maŋynda) VII ǧasyrdyŋ bırınşı jartysynda Samarqand pen Tarazdan şyqqandar bırneşe qonystan tūratyn öz otaryn qūrǧan.
JIBEK JOLYNDAǦY TÜRKI ÖRKENİETI
VI ǧasyrdyŋ ortasynda Ortalyq Aziianyŋ saiasi arenasyna jaŋa memlekettık qūrylym – Türık qaǧanaty şyǧady. Türkıler alǧaşynda Altaidan Syrdariiaǧa deiıngı aumaqty qamtyp, İranmen odaq ornatyp, eftalitter memleketın talqandaidy, sosyn Qara teŋız jaǧalauyna deiın jyljidy. Qytaidan alym-salyq retınde alǧan ülken bailyqty ielenıp, olar soǧys uaqytynda soǧdylyq köpesterdı qoldai otyryp, Ūly Jıbek jolyndaǧy saudany qarqyndy damytuǧa qyzyǧuşylyq tanytady. Degenmen, oŋtüstık trassanyŋ aitarlyqtai bölıgı İrannyŋ baqylauynda bolǧandyqtan, qaǧan 567 jyly İranǧa sauda trassasyn bırıgıp baqylau maqsatymen soǧdy köpesı Maniahty basşy etıp elşılık jıberedı. Bıraq Hosrov I şah elşılıktı qabyldap, äkelgen jıbekterın satyp alyp, olardy narazylyqpen astana alaŋynda örtep jıberedı. Qaǧannyŋ bes aidan keiın jıbergen ekınşı elşılıgınen de nätije bolmady. Būl tıkelei soǧysqa alyp keldı. Osydan keiın qaǧan elşılıkke taǧy da basşy etıp Maniahty Tarazdan tıkelei Vizantiiaǧa Būqara, Horezm arqyly, Kaspii teŋızınıŋ soltüstık jaǧalauyn ainala, Kavkaz arqyly jıbergen bolatyn. Sauda jäne äskeri kelısım jasalyp, Vizantiianyŋ imperatory Iýstin II şyǧys jerlerınıŋ strategı, tıptı ol türkılerdıŋ İranǧa jasaǧan joryǧyna qatysqan Zemarhty basşy etıp äskeri elşılıgın jıberedı.
Osylai soltüstık jol boiynşa Ortalyq Aziia men Vizantiia arasynda tūraqty sauda qarym-qatynasy ornady. İspidjab, Otyrar, Samarqandtan şyqqan keruen Aral teŋızı boiymen Horezmnen ötıp, Edıl arqyly soltüstık kavkaz taipalary arqyly Kavkaz jotalarynyŋ Qara teŋız jaǧalauyna jetıp, odan ary Vizantiia şekarasyna barǧan. Būl jol VI ǧasyrdaǧy grek tarihşysy Meandrda jazylǧan. Vizantiiamen jäne osy joldyŋ torabyndaǧy saudadan taŋǧalarlyqtai qyzyqty zattai qaldyqtar saqtalǧan. Ortaǧasyrlyq Samarqand, Merv, Taraz, Andijan, Taşkent qalalarynan b.z. VI-VII ǧasyrlaryndaǧy vizantiialyq jäne solardıkıne ūqsas altyn monetalar tabyldy. Qolöner önımderınıŋ qaldyqtarymen bırge monetalar Orta Aziia men Qazaqstannyŋ qalalary men qonystary qarapaiym tranzittık eldı meken bolmaǧandyǧy jaily aitady. Olar öz öndırısterı men qolönerı jäne auyl şaruaşylyǧyndaǧy köpşılık mölşerdegı ärtürlı tauarlardy eksporttauşylar boldy.
Jazbaşa derekterdegı mälımetter boiynşa Orta Aziia men Qazaqstan ielıkterınen metall men daiyn metall būiymdaryndaǧy saltanatty ydystar men qymbat metaldardan qaru-jaraqtyŋ ärtürlı türlerıne: sadaq pen jebe, semser men sauyt-saiman, terı būiymdar, olardyŋ ışınde, äsırese şaştyq kiız, mata men kiım baǧalandy, asyl tas pen tüstı şyny äşekeiler, därılık jäne boiau zattaryna deiın tasyǧan. Eger būryn aiyrbas önımı tek qytailyq jıbek bolsa, b.z. bırınşı myŋjyldyǧynyŋ ortasynda soǧdylyq şeberlerdıŋ özındık jıbek mata öndırısı bolǧandyǧy jönınde auyz toltyryp aita alamyz. Būl jaŋalyqty kütpegen jerden jıbektı zertteuşı fransuz D.Şeperd jasady. Belgiianyŋ Iýn qalasyndaǧy hramnyŋ qūlpytasyn japqan ejelgı jıbektı zertteude ol belgılı şyǧystanuşy V.Henning oqyǧan beimälım jazudyŋ bırın tapty. «Zandanaşy» dep jazylǧan jazu onyŋ öndırılgen äigılı ortaǧasyrlyq Şyǧystyŋ toqymaşylyq ortalyǧy – Soǧdydaǧy, Samarqand pen Būqara arasyndaǧy Zandana qonysyn naqty körsetıp tūr. Būl qonystyŋ kelesı jüzjyldyqtarda öte ädemı jūqa matasymen daŋqy şyqqan. Zandananyŋ äigılı matasy turaly arab derekterı de atap ötedı. Ol jönınde «Būqara tarihynyŋ» avtory Mūhammed Narşahi Iýn qalasyndaǧy hramnan şyqqan jıbektegı suretke ūqsas örnektı jıbek mata Mug tauyndaǧy soǧdy bileuşısı Devaştich qamalynyŋ qoimasynan tabylǧandyǧyn jazǧan.
Soltüstık tranzit joly b.z. VI-VII ǧasyrlarda tarmaqtary tolyq qalyptasqan keruen jolynyŋ qūrlyqtaǧy trassasymen tolyqty. IH-H ǧasyr basyndaǧy arab-parsy geograftarynyŋ geografiialyq eŋbekterın taldaǧan şyǧystanuşylar olardyŋ alǧaşqy eŋbekterınıŋ negızınde osy uaqyttyŋ jolşylary özderı bolǧan dep esepteidı. Ejelgı joldar men elderdı jazǧan 820 jyly tuǧan İbn Hordadbeh b.z. IH ǧasyr basyndaǧy Tabaristan bileuşısınıŋ ūly bolǧan. Onyŋ özı Djibal aimaǧynyŋ bastyǧy bolǧan, osy lauazym qūramdas bölıgı şyǧysynda Baǧdattan Orta Aziia men Ündıstanǧa, batysta İspaniia men Vizantiiaǧa, soltüstıkte Kavkazǧa deiıngı sapary bolǧan «Memleket jäne saiahat kıtabyn» jazuǧa türtkı bolǧan boluy mümkın. Jeke Qūrlyqtaǧy jäne teŋızdegı bırqatar trassasy, Don, Edıl jäne Kaspii boiynşa orys köpesterınıŋ baǧyttaryna şeiın körsetılgen. Basradan şyqqan Kudama ibn Djafar – halifat poştasynyŋ bastyǧy bolǧan. Onyŋ «Haradj jäne hatşylyq öner jönındegı kıtap» atty eŋbegı jarym-jartylai saqtalǧanymen, oǧan poşta baǧyty tüsken. Poşta basşysy barlyq joldy bıluge tiıstı boldy, sebebı halif bır jaqa baruǧa jinaluy nemese äskerdı baǧyttauy mümkın. Sondyqtan ol trassa boiynşa oryndardyŋ attaryn, jol, tūraq, mil men farsah sany, joldyŋ qiynşylyǧy men oŋailyǧyn, sudyŋ baryn jäne t.b. tızıp şyqqan. Bırşama keiıngı geograftardyŋ eŋbekterınde Orta Aziia men Qazaqstan oblystary, onyŋ resurstary, qalalary, qolönerı, ielıktıŋ önımı, sauda trassasy jaqsy berılgen.
JAHANDANU KEZINDEGI SAUDA-EKONOMİKALYQ MÄDENİ BAILANYSTAR
Olai bolsa, Ūly Jıbek jolynyŋ dalalyq trassasy onyŋ damuy men qyzmet etuıne öz erekşelıgımen qaitalanbas airyqşa kolorit engızdı. Köşpendı dala men otyryqşy audandardyŋ özara qarym-qatynasy Ūly Jıbek jolynyŋ arqasynda küşeiıp, köşpendı men otyryqşy-egınşılık mädenietter bır-bırın özara baiytuǧa septıgın tigızdı. Otyryqşy qalalyqtar men köşpendı taipalar bırın-bırı tüsınuı nätijesınıŋ barysynda adamzattyŋ aluan türlı ejelgı mädenietınıŋ ışındegı özındık mädeniettı qūrdy. Ūly Jıbek jolyn qaita qalpyna keltıru bügıngı taŋnyŋ eŋ özektı mäselelerınıŋ bırı jäne būl ırı halyqaralyq jobany, onyŋ ışınde Ūly Jıbek joly boiymen halyqaralyq turizmdı damytuǧa Qazaqstan belsendı qatysyp keledı. Turizm halyqaralyq qatynasta ūlttyq masştab şeŋberınde qarastyrylmaidy. Ortalyq Aziia memleketterı ǧalamdyq turistık joba tızbegıne bırıkken. «Ūly Jıbek joly» Japoniiadan Europaǧa deiıngı (şamamen 20 el) elder öz kezegınde 138 eldıŋ müşesı bar Älemdık turistık ūiym jobasyna kıredı. Arheologiialyq eskertkışter öz kezegınde turizm nysanyna ainalyp, turizmnıŋ infroqūrylymdyq dominanty bolyp, onyŋ damuy Qazaqstan ekonomikasynyŋ basymdyqtarynyŋ bırı boldy. 1998 jyly Elımızdıŋ Prezidentı N.Ä.Nazarbaev «Ūly Jıbek joly boiyndaǧy tarihi ortalyqtardy qaita örkendetu, türkıtıldı memleketterdıŋ mädeni damuynyŋ sabaqtastyǧyn saqtau, turizm infraqūrylymyn qūru» baǧdarlamasyn bekıtu jönındegı Jarlyqqa qol qoidy.
Jıbek jolyn qaita jandandyru – būl ūqypty strategiialyq josparlaudy talap etetın kürdelı köp jaqty joba. Jıbek joly – būl ejelgı marşrut boiyndaǧy jai ǧana qūrylys joly emes, būl infraqūrylymnyŋ damuy, tiımdı yntymaqtastyq üşın eŋ joǧarǧy deŋgeidegı qolaily jaǧdaida qūrudy tolyq jetıldıru zaŋnamasy, sonymen qatar elder-qatysuşylar arasyndaǧy özara tüsınıstık jetıstıkterı üşın şeber diplomatiia.
Jıbek joly jüiesın qaita jandandyryp, qalpyna keltıru tek Qytaidyŋ batys audandary üşın ǧana emes, Qazaqstan jäne Ortalyq Aziia men Şyǧys Europanyŋ basqa da elderı üşın maŋyzdy bolyp tabylady. Būl kontinent ışındegı aimaqtar üşın jahandyq yqpaldastyqtaǧy bırden-bır, tıptı jalǧyz ǧana mümkındık boluy mümkın. Jıbek jolyn qaita jaŋǧyrtu onyŋ boiynda ornalasqan barlyq elderdıŋ ekonomikasyna özgerıs alyp keletını sözsız. Qytai Jıbek jolynyŋ öz bölıgın qalpyna keltırıp, Ortalyq Aziia elderınıŋ aumaǧyndaǧy avtojol qūrylysy men infraqūrylymdyq jobalarǧa kölemdı qarajat jūmsap keledı. Jobanyŋ negızgı maqsaty ejelgı sauda jolynyŋ küretamyryn qalpyna keltırıp, Jaŋa Jıbek jolyn Rotterdamǧa (Niderland) deiın sozu.
2008 jyly Jenevada 19 eldıŋ, onyŋ ışınde Qazaqstan, Qytai, Resei, Türkiia men İrannyŋ ministrlerı Jıbek jolynyŋ bır bölıgın qalpyna keltıru boiynşa kölemdı joba qabyldady. Şamamen 7000 km sozylǧan Jaŋa Jıbek jolynyŋ jahandyq perspektivasy tek ejelgı marşruttar ǧana emes, jaŋa baǧyttardy da qamtyǧan avtokölık jäne temır joldardan tūrady. Keleşekte Qytaidan Europaǧa deiıngı, Reseiden Ontüstık Aziia men Türkiiaǧa deiıngı negızgı kontinent aralyq joldy aşu josparlanyp otyr.
Jıbek jolynyŋ basym bölıgınıŋ boiyndaǧy kontinent ışı kölık jüiesınıŋ damymaǧanyna qaramastan, būl aimaqtardy damytudyŋ keleşegı öte joǧary. Mūnda bai tabiǧi resurstar, paidaly qazbalar jäne köp halyq, mysaly euraziia kontinentınıŋ barlyq aumaǧynyŋ 3/5 bölıgın qūraityn Şanhai Yntymaqtastyq ūiymyna qatysuşy (Qazaqstan, Qytai, Resei, Qyrǧyzstan, Täjıkstan men Özbekstan) elderınde älemnıŋ 1/4 tūrǧyny şoǧyrlanǧan. Euraziia elderınıŋ ekonomikalyq küre tamyryn qaita jandandyru tek mädeni-ekonomikalyq aiyrbas pen örbuge mümkındık tuǧyzyp qana qoimai, aimaqtaǧy beibıtşılık pen bırlıktı ornyqtyruǧa septıgın tigızedı.
Jaŋa Jıbek jolyn qalyptastyru Ortalyq Aziia elderı üşın erekşe maŋyzǧa ie. Ortalyq Aziia elderıne geografiialyq tūrǧydan qarasaq, ol materiktıŋ ortasynda ornalasqan, mūhitqa deiıngı eŋ jaqyn qaşyqtyǧy 1700 km qūraidy, būl halyqaralyq sauda üşın tabiǧi negızgı tosqauyl bolyp tabylady. Jaŋa Jıbek joly materik ortasyndaǧy elderdı bırşama damyǧan Qytai jäne Europamen jan-jaqty yqpaldastyqqa, saudanyŋ damuyna mümkındık tuǧyzyp, aimaqtaǧy kedeişılık, qauıpsızdık pen jūmyssyzdyq mäselelerın şeşuge septıgın tigızetındıgı sözsız.
Bügınde ejelgı alyp memleketter joq jäne geografiialyq şekaralary da özgergen, al onda tūryp jatqan adamdar äitse de ömırlık maŋyzy bar ekonomikalyq özara ärekettesuge mūqtaj ärı körşı halyqtardyŋ ömırı men mädeniet tanymyn köksep keledı. Tarihi, ekonomikalyq jäne tabiǧi bailanys, sonymen qatar dıni ortaqtyq halyqtardyŋ jaqyndasuynda maŋyzdy röl atqarady. Elder arasyndaǧy jan-jaqty bailanystardy ornatu şeŋberınde Jaŋa Jıbek jolyn qūrudy küşeitu, şyn mänınde, üilesımdı damuǧa, beibıtşılıkke jetuge jäne halyqtardyŋ jarasymdy ömır süruıne baǧyttalǧan.
Arnabai Nūrjanov,
Ä.H.Marǧūlan atyndaǧy Arheologiia institutynyŋ
jetekşı ǧylymi qyzmetkerı,
tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty.
Eraly Aqymbek,
äl-Farabi atyndaǧy QazŪU-dıŋ PhD doktoranty,
«Ana tılı».
