Ötken 2014 jyldyŋ qaŋtar aiynyŋ 8 künı tarihşy-ǧalym, äl-Farabi atyndaǧy QazŪU professory Atabaev Qambarbek Mahambetūly jasy 66-qaraǧan şaǧynda ömırden öttı. Qazastannyŋ tarih ǧylymyndaǧy Q.Atabaevtyŋ eŋbegınıŋ erekşelıgı – osy ǧylymda paidalanylatyn derek közderınıŋ özıne taldaular jasau arqyly şynaiylyǧy joǧary mälımetterge jetudı maqsat tūtqan ǧylym salasy – Derektanumen ainalysqandyǧy.
Ol soŋǧy 20 jyl kölemınde osy sala boiynşa 2 ǧylymi monografiia, «Qazaqstan tarihynyŋ derektanulyq negızderı» atty oqu qūralyn, 100 juyq teoriialyq jäne problemalyq maqalalar jazyp, osy eŋbekterı arqyly derektanudyŋ ana tılımızdegı ūǧymdary men terminderın qalyptastyruǧa, tarihymyzdyŋ özegın qūraityn ūlttyq derekterımızdı tanyp bıluge, derektanu bılımınıŋ qalanuyna zor üles qosty.
Oqu bastaldy. Al ünemı jairaŋdap jüretın, sarkazmge qūrylǧan saualdar qoiyp äzıldep tūryp, oi salatyn aǧaiymyz joq. Qambar Atabaevtyŋ ömırden ozǧanyna da qyryq kün bolypty. Qysqy demalystan oquǧa kelgen şäkırtterı ūstazdarynyŋ endı būl ömırde joq ekendıkterınen habarsyz bolyp şyqty. Ol kısı ömırden ozbaǧandai… Aqtyq saparǧa şyǧaryp saluǧa (jyly üiınen şyǧuǧa erıngen şäkırtterın aitpaǧanda) el bolyp şeru tartpappyz, jyly sözımızdı qimappyz… Osyǧan qarap, qazaq tarihynyŋ, qazaq ǧylymynyŋ, qazaq ǧalymdarynyŋ müşkıl ahualyn bajailauǧa bolatyndai…
Qambar aǧanyŋ qalai qaitys bolǧanyn Bereket Kärıbaevtan sūrap bıldık. Kölıkte ketıp bara jatyp, jüregı ūstapty. Janūşyryp kordiologiialyq ortalyqqa jetıptı. Ǧimaratynyŋ aldyna jetıp qūlasa kerek. Kömekke de şaqyrǧan boluy kerek. Eşkım moiyn būrmaǧan, kömek qolyn sozbaǧan. Qysqasy, alaştyŋ atpal ǧalymyn tanymaǧan. Osylai jantäsılım bolypty. Bız de östıp qazaqtyŋ tarihyn, mädenietın, ǧylymyn «tanymai» qoldan öltırıp otyrǧan joqpyz ba?
Qambar Atabaev oiyndaǧysyn erkın aitatyn. Eşkımnen qysylyp-qymtyrylmaityn. Osyndai janaiqailarynda ūltqa, qazaq tarihyna degen janaşyrlyq anyq körınıs tabatyn. Sol üşın talai taiaq ta jegen azamat. Osyndai azamattyǧynyŋ bır belgısı — «opazisiia» dep aidar taǧylyp, «qara tızımge ılıkken» Hasen Qoja-Ahmetpen arasyndaǧy bailanysy, riiasyz dostyǧy dersız.
Qazır qazaq tarihşylarynyŋ Resei otary kezındegı halqymyz ūşyraǧan saiasi quǧyn-sürgınderdı zertteude stalindık kezeŋnen asa almai jürgenı aian. Q.Atabaevtyŋ tarih ǧylymyndaǧy taǧy bır erekşe orny – sol «qauıptı mejenı» būza-jaryp 1970 jyldardaǧy, atap aitsaq, 1970-1980 jyldary ekı ret saiasi sottalǧan Hasen Qoja-Ahmettıŋ ūlt-azattyǧy küresı maqsatynda 1970-jyldarda jazǧan maqalalaryna derektanulyq zertteu jasap «Tuyn jyqpai alaştyŋ» atty maqala jazuy, ony atalǧan oqu qūralynyŋ üş basylymyna engızuı. Ärine, Q.Atabaevtyŋ būl zertteuın onyŋ käsıbi mındetıne jatqyzuǧa da bolar edı. Alaida ol osy zertteuınde tarihşylyqpen şektelmei, bügıngı küngı qoǧam üşın maŋyzy bar bırqatar kesek syn, pıkırler aitqanyn köremız. Mysaly:
«Derektanu» oqulyǧyna «Saiasi quǧyn-sürgın qūjattary HH ǧ. 70-80 jyldaryndaǧy elımızdegı ūlt-azattyq qozǧalysy tarihynyŋ derek közı» ( Hasen Qoja-Ahmettıŋ «Ereuıl atqa er salmai…» atty kıtaby negızınde) degen taqyryppen berılgen zertteuınde Q.Atabaev: ««Bir ǧana Qazaqstannyŋ Reseige qosyluynyŋ 250 jyldyǧyna arnalyp ondaǧan kandidattyq jäne doktorlyq dissertasiialar qorǧaldy. Talailar ǧylymi ataq-därejege ie boldy… Biraq, uaqyt şyndyqty tarihşy “ǧalymdardyŋ” emes, H. Qoja-Ahmettiŋ jazǧandyǧyn tolyǧymen däleldep berdi. Tek Hasen ǧylymi emes, “asa qauipti memlekettik qylmysker” degen ataq alyp türmege tüsti. Endi, bügingi küni käsipqoi tarihşylardyŋ bäri derlik Qazaqstannyŋ Reseige öz erkimen qosylmaǧanyn aityp, dälelder keltirude. Tek, sol şyndyqty būdan 30 jyl būryn, iaǧni kommunistik partiianyŋ qylyşynan qan tamyp tūrǧan kezinde Hasenniŋ aitqanyn esten şyǧaryp jür.
Onyŋ eŋbekterine silteme jasauǧa da bir küş jibermeitindei”, – dep jazyp, tarihşy ärıptesterın synap ötedı. Osy pıkırın QazŪU-de tarih fakultetınde 2013 jyly 3-jeltoqsanda H.Qoja-Ahmettıŋ jaŋa «Ǧasyrlarǧa jalǧasqan jaŋsaqtyq» atty kıtabynyŋ tūsaukeserınde de qaitalaǧan Q.Atabaev: «Kımnıŋ täuelsız bolǧanyn bılmeimın, bıraq qazaq älı täuelsız bolǧan joq. Eger qazaq täuelsız memleket bolsa, Hasennıŋ portretı myna törımızde nege tūrmaidy «Ūlt-azattyq küresınıŋ batyry» dep?!» – degen edı. H.Qoja-Ahmettıŋ bügın de qoǧamdaǧy jaǧdailar turaly syn pıkırlerımen äldekımderge jaqpai jürgen tūlǧa ekenın eskersek, Q.Atabaevtyŋ ol jaily mūndai sözderın asa batyldyq deuge bolady.
Q.Atabaevtyŋ zertteu eŋbekterınde, tıptı, kündelıktı aitqan oi-pıkırlerınde osyndai ırı, kösemsöz därejesındegı sözsaptaulary barşylyq. Mysaly Qaniia Beisenbaevanyŋ «Hasekeŋ …degen eken!» jinaǧynda mynadai joldar bar: «QazŪU-dyŋ derektanu kafedrasynyŋ meŋgeruşısı, tarih ǧylymdarynyŋ doktory Qambar Atabaev «Ereuıl atqa er salmai» kıtabyn oqyp şyqqannan soŋ, Hasenge telefon şalyp: – A-ai, Haseke-ai, qūrmettelmei jürgendegı bar jazyǧyŋ – älı tırı jürgendıgıŋde eken ǧoi! – degen eken (39 b.), «Tarihşy Qambar Atabaev «Azattyq» radiosyna bergen sūqbatynda; –Men, «Halyq qaharmany» ordenın taǧyp jürgenderge: «Äi, Hasen Qoja-Ahmetke berılmegen ordendı sender taǧyp jürgenge ūialmaisyŋdar ma?!» dep aitqym keledı» –deptı» (40 b.).
Zertteu jūmystarymen şektelmegen Q.Atabaev universitettegı şäkırtterıne: «Ūlt-azattyq küresı turaly tarihty öz auzynan estıŋder!» – dep, H.Qoja-Ahmettıŋ qyzmetıne jıberuı de tarihşy ūstazdarǧa ülgı bolarlyq ıs emes pe!?
Atalǧan 3-jeltoqsandaǧy kıtap tūsaukeserınde Qam-aǧa: « Men bır konferensiiada aittym – anau Qabanbai, Bögenbailardyŋ qaisysy kökıregıne orden taǧyp jürıptı? Olarǧa halyq berdı «batyr» degen ataqty.
halyqtyŋ bergen ataǧyn baltalasaŋ da joia almaisyŋ! Sondyqtan «Hasen batyr» degen ataqty bız de halyq bolyp bereiık» – dep», – degen edı. İia. «Erlıktıŋ, batyrlyqtyŋ baǧasyn, qadırın özı de er, batyr mınezdı adam ǧana zerdelei alady» degen halqymyzdyŋ dana sözı bar. Sondyqtan ömırden ötkenımen artynda ǧalym retınde haty, jaqsy jan retınde aty qalǧan Q.Atabaevty da « batyr» desek bolady. Būl Q.Atabaevtai abzal azamattan aiyrylyp oisyraǧan bızderdıŋ köŋılge demeu bolar edı.
B.Qūdaibergen
