Şymkentte Abylai han nege joq?

London qalasyndaǧy Gaid-parktiŋ soltüstik-şyǧys böliginde bir däuirdiŋ erkesi Şyŋǧys hannyŋ qoladan qūiylǧan attyly müsini qonys teuipti.

Būl tūmandy Albiondaǧy byltyr ötken jazǧy Olimpiada oiyndaryna janküier bolyp barǧan jeke käsipker Äbdimäjit Syzdyqbekovtiŋ käri qūrlyq saparyndaǧy körgen-bilgenderinen estigenimiz bolatyn. Aǧamyzdyŋ fotoappara­tyn­daǧy suretinen köşpendiler äleminiŋ qaǧanatyn bas­qaryp, Aziia tügil, Europany «dirildetken» qaharly qaǧannyŋ müsini işki quatyn syrtqa se­zin­diruimen erekşelenip tūrǧandai äser beredi. Tūlparynyŋ üstinde şirengen Temuchindi Europa nege törine şyǧaryp, «qonaq» etti? «Kökten tüsken küii adamzatqa qaiyrymdylyq pen danalyq sepken tūlǧany körsetuge tyrystym» de­gen reseilik säuletşi Daşi Namdakovtyŋ söziniŋ astarynda aqiqat jatqandai.

Ärine, jahandyq resurstardyŋ tapşylyǧyna bailanysty özara qyrǧi-qabaqtan aryluǧa, adamzatty ruhani birlikke ügitteuge, ötken tarihtan sabaq aluǧa būl ǧajap beineniŋ aitary köp sekildi. Kelisti müsin suyq qaruyn sailap otyrǧan alpauyttardy «sabyrǧa» şaqyryp tūrǧandai. Şyŋǧys hannyŋ müsinin aǧylşyndar Londonnyŋ qaq ortasyna «törletip» jatqanda, bek ūldaryn qūl boludan, päk qyzdaryn küŋ boludan saqtaǧan Abylai ruhyna dūrystap qūrmet körsete almai jürmiz be dep oilanyp qalamyz.

Marhabat BAIǦŪT, Halyqaralyq «Alaş» syilyǧynyŋ iegeri, jazuşy:

– Äli esimizde, Şymkenttegı eŋ ülken or­talyqtaǧy Kommunistik daŋǧylyn basqaşa atau kerektigi turaly mäsele qozǧaldy. Abylai han dep qoiaiyq deuşiler köbeidi. Biz-daǧy solardyŋ qatarynda edik. Sol kezdegi qala basşylarynyŋ biri, tiliniŋ de, qalamynyŋ da qūnary bar Quanyş Tölemetov: «Abylai han aty birtalai jerge qoiyldy, Almatydaǧy Kommunistik daŋǧylyna da berildi. Biz basqaşalau jasaiyq, Abylai hannyŋ babasy, qazaqtyŋ ūly handarynyŋ biregeii Täuke han esimin laiyq körip otyrmyz» dedı.Şymkenttegi nebir iri köşeler basqa­şalau atalyp ketti. Erekşeleu köşe­lerdiŋ birin auystyruǧa nemese jaŋa daŋǧylǧa Abylai han esımın beru äbden üilesip-aq tūr.Aitar bolsaq, biyl «Qazaq-joŋǧar» şap­qyn­şylyǧynda közge tüsken dalanyŋ da­ra tūlǧasy Abylai hannyŋ tuǧanyna — 300 jyl. Alty Alaşqa aŋyz bolǧan Şyŋ­ǧys tūqymynyŋ üş ǧasyrlyǧy elimiz­diŋ tükpir-tükpirinde atalyp ötiledi dep küti­lude. Al onyŋ Oŋtüstik öŋirde atap öti­luiniŋ özindik özgeşe mäni bar. Būqar jy­raudyŋ:

«Ei, Abylai, Abylai,

Men seni alǧaş körgende,

Tūrymtaidai ūl ediŋ,

Türkistanda jür ediŋ,

Üisin Töle bilerdiŋ,

Tüiesin baqqan qūl ediŋ»,— dep keletin öleŋ joldarynan-aq onyŋ balalyq şaǧy­nyŋ qazynaly Oŋtüstik öŋirinde ötkeni bel­gili. Şyŋǧystan taraǧan äulettiŋ qazaq dalasyna ǧasyrlar boiy handyq qūrǧanyn aitpai tūra almaimyz. Ärine, ūlanǧaiyr dalanyŋ territoriialyq tūtastyǧyn saq­tap, qiyn künderde Alaş balasynyŋ ba­sy­na töngen eki jaqty qauip-qaterden aman alyp şyqqan bir han bar. Ol osy han Abylai edi. «Abylaidyŋ asynda şappa­ǧanda, ataŋnyŋ basynda şabasyŋ ba?» degendi osyndaida aitsa kerek. El qor­ǧany bolǧan han babamyzdyŋ atyna Şym­qaladan bir köşe būiyrmapty. Tür­kis­tan qalasyndaǧy Q.A.Iаssaui atyndaǧy kese­nede jerlengen Abylai han ruhyna biz laiyqty qūrmet körsetuimiz kerek-aq.

Şoibek ORYNBAI, jazuşy, «Qūrmet» ordeniniŋ iegeri:

– Oŋtüstikte aibarly Abylai han­nyŋ basqan izi sairap jatyr. Ol osy öŋir­de tuylyp, qiyn da qaterli kezde balalyǧyn ötkizdi. Tärbielendi. Arys özeniniŋ maŋaiynda jalǧan düniemen qoştasty. Qazaq handyǧyn nyǧaituǧa ölşeusiz üles qosqan tarihi eren tūl­ǧa­nyŋ esimin Şymkenttiŋ bir köşesine beru turaly mäseleni qalalyq onomas­ti­kalyq komissiianyŋ basqosularynda būdan eki-üş jyl būryn kötergenbiz. «Onyŋ atyna laiyqty köşe äzirge joq, sabyr ete tūraiyq» desken komissiia müşeleri. Şynynda, ülken daŋǧyldar men körnekti köşelerdiŋ bärinıŋ atauy bar bolyp şyqty. Sonyŋ birazy ob­lysymyzǧa tanymal bolǧanymen, ta­ri­hi tūlǧaǧa ainala qoimaǧan azamat­tar ekeni de ras. Ol kisilerdiŋ de ha­lyq­qa siŋirgen eŋbegin joqqa şyǧaru­dan aulaqpyz. Degenmen jalpy atauy bar köşelerdiŋ birine älgi jergilikti qairatkerlerimizdiŋ esimin auystyryp, onyŋ ornyna Abylai hannyŋ esimin beruge bolatyn edi ǧoi. Ūly handy köbi­rek däriptep, ūrpaq aldynda ony ūlyqtauymyz kerek-aq. Abylai handai dara tūlǧalarymyzdyŋ sausaqpen sanar­lyq ekenin ūmytpaiyq.Sondyqtan «Şymşahardyŋ ülken köşesiniŋ birine Abylai han esimi berilui kerek», — degen el aǧalarynyŋ tilegi or­yn­dy. Tiisti basşylardyŋ osyny eskerip, üş ǧasyrlyq torqaly toiy qarsaŋynda babalar amanatyna adaldyq tanytsa de­gen tilektemiz. Şymkent qalasynyŋ bir köşesine Abylai han esimin bersek degen oi bizdiki.

Balqiia KÖMEKBAEVA, Oŋtüstık Qazaqstan oblystyq tilderdi damytu basqarmasynyŋ bastyǧy:

– Abylai – qazaq memleketiniŋ tari­hyndaǧy asa körnekti memleket qai­rat­keri, onyŋ esiminiŋ Şymkent qa­lasyn­da­ǧy ülken köşelerdiŋ birine beriluin qoldaimyn. 2013 jylǧy 21 qaŋtarda Memleket basşysy onomas­tika sala­syn­daǧy qarym-qatynastar­dy odan äri jetildiruge baǧyttalǧan «Qa­zaqstan Respublikasynyŋ keibir zaŋnamalyq aktilerine onomastika mä­se­leleri bo­iynşa özgerister men to­lyqtyrular engizu turaly» Qazaqstan Respublika­sy­nyŋ Zaŋyna qol qoidy. Zaŋ üş ai­dan soŋ qoldanysqa enedi. Jaŋa Zaŋ ta­laptaryna säikes, būl ūsy­nysty ha­lyq qoldap jatsa, qarsy emespin.

R.S.

Tarihty dūrys, ädıl qorytudyŋ joly tarihi tūlǧalarymyzǧa degen qūrmetpen ündesıp jatsa kerek. Sebebı ūlttyq ruhty qajettı biıktıkke köteru üşın ūlt bolyp ūiysqan şaqtaǧy ata-babalarymyzdyŋ janqiiarlyq erlıgın qadırleuımız kerek. Abylai hanǧa qūrmettıŋ ötken tarihqa qūrmet ekendıgın esten şyǧarmaǧan abzal-aq…