Tramptyŋ qoqan-loqqysy būl emes. Alaida AQŞ qysymnyŋ barlyq tetıkterın qoldanuy ekıtalai.
Amerika Qūrama Ştattary Siriianyŋ soltüstıgındegı kürd avtonomiiasynyŋ territoriiasyndaǧy türık äskerlerımen äskeri qaqtyǧystan bas tartyp, ornyna ekonomikalyq qysym jasau ädısterın taŋdady. Alǧaşqy qadamdary onşa senımdı bolmady, bıraq amerikandyqtardyŋ Ankaraǧa aitarlyqtai ziian tigızuı mümkın. "İzvestiia" Vaşingtonnyŋ Türkiia prezidentı Rejep Taiyp Erdoǧandy raiynan qaitaru üşın ne ıstei alatyndyqtaryn jäne būl qalai äser etuı mümkın ekenın zerttedı.
Türkiia basşylyǧy AQŞ prezidentı Donald Tramptyŋ AQŞ äskerlerın Siriianyŋ soltüstıgınen şyǧaryp tastau, bırneşe kün ışınde äskerlerdı ornalastyryp, onda tolyq kölemde äskeri operasiialar jürgızu turaly şeşımıne öte tez jauap berdı. Būl bükıl älemde, sonyŋ ışınde AQŞ-ta narazylyq tudyryp, onda ekı jaqtyŋ ökılderı prezidentten «kürd odaqtastaryna» kömektesudı talap ettı.
Būl emosiialyq reaksiiaǧa jauap retınde Tramptyŋ közqarasy Tvitterınde jazyldy, onda ol «türık äskerlerı Soltüstık Siriiaǧa basyp kıru kezınde adam qūqyǧyn būzatyn bolsa,« türık ekonomikasyn tez arada talqandaimyz »dep qorqytty» (qazır eşkım AQŞ olai jasai almaidy degenge senbeidı). Ekı künnen keiın AQŞ prezidentı äkımşılıkke Ankaraǧa qarsy ekonomikalyq şaralardy engızuge keŋ ökılettık bergen rūqsatqa qol qoidy.
Soǧan qaramastan, Amerika Qūrama Ştattarynyŋ Türkiiaǧa qarsy alǧaşqy qadamdary Qytaiǧa qarsy soŋǧy bır jarym jyl ışınde qoldanǧan qadamdarymen salystyrǧanda öte qarapaiym boldy.
Bırınşıden, Amerika Türkiiamen erkın sauda kelıssözderınen bas tartty. Yqtimal kelısımşart äser etuı mümkın investisiialar men sauda operasiialarynyŋ somasy 100 milliard dollardy qūrauy mümkın, bıraq būl tek bolaşaqta bolatyn äser etu jaǧdaiy. Qazırgı jaǧdaiǧa keletın bolsaq, Tramp äkımşılıgı türıktıŋ bolat öndıruşılerıne baj salyǧyn qaita engızumen şekteldı. Mamyr aiynan keşıktırmei 25% ornyna import üşın 50%. Qalǧandary adamdardyŋ jekelegen sanattaryna, atap aitqanda qorǧanys jäne energetika ministrlıkterınıŋ qyzmetkerlerıne qatysty jeke sanksiialar turaly boldy. Barlyq sanksiialar boiynşa sanksiialar odan da qatal bolady dep kütılgen. Sonymen qatar, olar Qyrym anneksiialanǧannan keiın Amerika Qūrama Ştattarynyŋ Reseige qarsy engızgen sanksiialarynan da äldeqaida jūmsaq bolyp şyqty. Tramptyŋ aituly tūjyrymdary aiasynda tamyz aiynan berı qūndylyǧyn joǧaltqan türık lirasy naqty sanksiialar jariialanǧannan keiın paiyzdan da asyp tüstı.
Sonymen qatar, AQŞ prezidentı Siriiadaǧy jaǧdaidyŋ naşarlasa Türkiiaǧa qysymyn odan ärı arttyratynyn da aitty. Nemese AQŞ syrtqy saiasatyn qaita qarap, amerikandyq käsıpkerlerdıŋ paidasyna sanksiialyq şaralardy küşeitedı. Qytaiǧa qarsy sanksiiadan aiyrmaşylyǧy, Kongresstegı lobbister men oppozisiia būǧan qarsy emes.
Alaida, bır qaraǧanda, Türkiiany ekonomikalyq şaralarmen qataŋ jazalau mümkındıgı AQŞ üşın onşa ülken körınbeidı. Ekı el arasyndaǧy sauda-sattyqtyŋ jalpy kölemı nebärı 20 milliard dollardy qūraidy, ekı memlekettıŋ ekonomikalarynyŋ jalpy kölemın eskersek, būl öte ülken soma emes. Amerikanyŋ sauda serıktesterınıŋ tızımınde türıkter tıptı alǧaşqy jiyrmalyqqa kırmeidı. Atap aitsaq, Türkiia AQŞ-qa şamamen 10 milliard dollarǧa tauar jetkızedı, olardyŋ köp bölıgı önerkäsıptık jabdyqtar (1,2 milliard dollar), kölık qūraldary men tamaq önımderı (ärqaisysy bır milliard dollardan) jäne qara metallurgiia önımderı (600 million dollardan az) siiaqty bırneşe salalarǧa tüsedı. Öz kezegınde Amerika Qūrama Ştattary Türkiiaǧa negızınen ūşaqtar men tıkūşaqtar, janarmai, maqta jäne sol siiaqty qara metaldar jetkızedı.
Körıp otyrǧandaryŋyzdai, amerikalyqtardyŋ būl baǧytta erekşe eşteŋesı joq. Bırınşıden, saudanyŋ kölemı az; ekınşıden, Türkiia Amerikada ülken sauda tapşylyǧy joq elderdıŋ bırı. Būl türıktıŋ qarsy sanksiialary jaǧdaiynda amerikandyq öndıruşıler Jerorta teŋızı elındegı kontragentterı siiaqty zardap şegedı degen söz.
AQŞ-tyŋ Türkiiaǧa investisiialyq belsendılık arqyly äser etuı üşın aitarlyqtai mümkındıkterı joq. Türkiianyŋ ekonomikasyna AQŞ-tyŋ tıkelei investisiialarynyŋ jalpy kölemı 4,3 milliard dollardan aspaidy, al türıkter öz kezegınde AQŞ-qa 2 milliard dollardan asqan joq (2017 jylǧy derekter). Osy investisiialardyŋ bärı joiylǧan bolsa da, türık ekonomikasyna auyr äser tigızbeidı.
Soǧan qaramastan, AQŞ-tyŋ ekonomikalyq zalal keltıretın äleuetın baǧalaudyŋ qajetı joq. Bırınşıden, tauar ainalymynyŋ būl az mölşerı tıptı jaqsy jaǧdaida tūrǧan ekonomika üşın de baiqalmaidy. Türkiia turaly būlai aita almaisyz. 2010 jyldardyŋ ortasyndaǧy daǧdarysty eŋserdı, kerısınşe Erdoǧannyŋ ekonomikalyq toby osy kezeŋde JIÖ ösımın aitarlyqtai ösıre aldy (2017 jylǧa qarai ol 7% -dan asty).
Bıraq öte jūmsaq biudjet pen aqşa-nesie saiasatynyŋ arqasynda ekonomika qyzyp, ötken jyly qūldyrady. Lira 2018 jyldyŋ ortasymen salystyrǧanda 40% -dan astamǧa arzandady, ekonomikalyq ösu bastapqyda 2% -ke deiın baiaulady, al biyl Türkiia 10% -nyŋ alǧaşqy qūldyrauyna tap boldy, ol 2-3% -ǧa jetuı mümkın. Elde valiutaǧa qatysty kürdelı problemalar bar (sondyqtan lira ıs jüzınde qūldyraidy). Memlekettıŋ jäne korporasiialardyŋ jalpy syrtqy qaryzy 500 milliard dollarǧa nemese JIÖ-nıŋ 2/3 bölıgıne jaqyndap keledı. Halyqaralyq rezervter osy qaryzdyŋ üşten bır bölıgınen astamyn jabady. Ol şamamen 140 milliard dollar.
Būl jaǧdaida türık ekonomikasy qazır aitqandai «syrtqy küizelısterge» öte osal. Ainalymnyŋ şamaly tömendeuı de domino äserın tudyruy mümkın jäne onsyz da qiyn ekonomikalyq jaǧdaidy kürt naşarlatuy mümkın.
Ekınşıden, AQŞ-tyŋ qolynda dollar degen yqpaldy qūral bar. AQŞ-ta dollarmen jürgızıletın barlyq tranzaksiialar tazartylǧandyqtan, Amerika kez-kelgen eldıŋ kez-kelgen syrtqy ekonomikalyq qyzmetın toqtata alady, al Türkiia būdan tys emes. Türık kompaniialarymen jūmys jasamau üşın bankke nemese ūiymǧa, tıptı şeteldıkke nūsqau beru jetkılıktı.
Alaida, būl jaǧdai alypsatarlyq bolyp qala beredı. Amerika Qūrama Ştattary Reseige salǧandai kölemdegı sanksiialardy resmi Ankaraǧa salǧan joq, jäne NATO-daǧy serıktesın qataŋ jazalauy mümkın emes siiaqty. Ärbır mūndai qadam dollardyŋ älemdegı negızgı rezervtık valiuta jäne tölem qūraly retındegı zaŋdylyǧyn būzatyndyǧyn aitpaǧanda. Eşkım dollardan bas tartudyŋ saldaryn tolyqtai eseptei almaidy, sondyqtan būl baǧyttaǧy kez-kelgen qozǧalys - būl otpen oinau.
Būl oqiǧanyŋ taŋqalarlyǧy basqaşa. Amerika Qūrama Ştattarynan aiyrmaşylyǧy, Europa türık ekonomikasymen edäuır tyǧyz bailanysta. 2018 jyly Europalyq Odaq Türkiiaǧa 77 milliard dollarlyq tauar jetkızıp, 76 milliard dollarlyq tauar satyp aldy, osylaişa jalpy tauar ainalymy respublika JIÖ-nıŋ törtten bır bölıgın qūrady. Osyndai küştı özara täueldılık jaǧdaiynda Briussel men europalyq derjavalardyŋ qolynda ekı karta bar. Bıraq : EO Türkiiaǧa müldem eşqandai sanksiialar salmady, degenmen Siriiaǧa şabuyl jasaǧany üşın Europa astanalarynda Erdoǧan rejimın aiyptau aksiialary öte qatty boldy. Būl Europanyŋ ekonomikalyq sanksiialardy kez-kelgen jaǧdaida qaru retınde qoldanbaityndyǧyn körsetedı.
"İzvestiia"
Audarǧan "Adyrna" ūlttyq portaly
