- Qazaq halqy dombyra men qobyz aspaptaryna, küige erekşe män bergen. Osynyŋ syry nede?
- Kezınde Potanin: «Qazaq dalasy maǧan tügel än salyp tūrǧandai körınedı» degen eken. Maǧan da qazaqtyŋ keŋ baitaq dalasy küi tartyp, dombyranyŋ qoŋyr ünımen kümbırlep tūrǧandai körınedı. Osyndai dalanyŋ perzentı küi qūdıretın tüsıne almauy mümkın emes. Qazır ökınışke qarai, küi tyŋdai almaityn qazaq köp. Küidı tyŋdai almasa, tüsınbese, ol — qazaq emes. Qazaqtar «dombyrada kie bar» dep tüsıngen. Ony törıne qoiyp, dauysyna, dybysyna qūlaq türıp, küişılerdı erekşe qūrmettegen. Öitkenı küi qūdırettı, qadırlı. Sol sebeptı küidı kez kelgen adam tarta bermeidı. Alla Taǧala küişıge erekşe qabılet pen daryn bergen. Küi kümbırı ǧasyrdan ǧasyrǧa jetıp, qazaqpen bırge jasap keledı. Onyŋ būl künge jetuınıŋ özı küidı qūrmetteuşı, tyŋdauşy halyqtyŋ arqasy. Tyŋdauşy ortanyŋ synynan ötıp, san ǧasyrdy artta qaldyryp bızge jetken küidıŋ qūdıretın osydan-aq köruge bolady. Synşysy, tyŋdauşysy myqty bolǧandyqtan da, küişıler küidı talǧampaz tyŋdarmannyŋ talabyna sai, erekşe jauapkerşılıkpen tartqan.
- Küige qanşalyqty jaqyndyǧyŋyz bar?
- Negızı, küidı bala kezımnen tyŋdap öskenmın. Menıŋ atam da, äkem de küi tartqan kısıler. Bala künımde äkem radiodan berılıp jatqan küidıŋ dauysyn köterıp, menı aldyna alyp, tyŋdaityn da otyratyn. Atam men äkem tartqan küiler menıŋ qūlaǧymda qalyp qoiǧan. Äkem önerdı joǧary baǧalaityn. Auylǧa bır artister kelse, üige äkelıp qondyryp, önerlerın tamaşalaityn. Tıptı körşı elderdıŋ önerpazdary da keletın. Bızdıŋ auyl Qyrǧyzstanǧa jaqyn bolǧandyqtan qyrǧyzdar jiı kelıp tūratyn. Bır künı balalar kompozitory İbragim Nüsıpbaev bır top şäkırtımen bızdıŋ auylǧa kelıp konsert qoidy. Sol kezde «Auyldyŋ alty auyzyn» aittym. Būdan soŋ İbragim Nüsıpbaev menı özımen bırge alyp, öner jolyna baulaǧysy keldı. Bıraq oǧan äkem jıbermedı.
- Dombyramen bala kezden tanys ekensız…
- Dombyranyŋ ünı men üşın erekşe ystyq. Dombyranyŋ tarihy, qūrylymy qatty qyzyqtyryp, onyŋ qūdırettı ünınıŋ qalai jäne qaidan şyǧatynyn bılgım keldı. Sodan qūrylymyn, etimologiiasyn, qandai qūral-saimandardan tūratynyn zerttep, «Dombyra» atty kıtap şyǧardym. Öz qolymnan dombyra da jasadym.
- Qazırgı taŋda «dombyra būrynǧy qoŋyr ünınen aiyrylyp barady» deuşıler bar. Dombyrany jasaudyŋ būrynǧy täsılı men qazırgı täsılınıŋ arasynda qandai aiyrmaşylyq bar?
- Negızınen, dombyra aimaǧyna, ondaǧy ösetın aǧaşyna bailanysty ärtürlı jasalady. Bıraq dombyra qaqpaǧy mındettı türde qaraǧaidan jasaluy tiıs. Öitkenı qaraǧaidyŋ dybys ötkızgıştık qabıletı joǧary. Äsırese, Tian-Şan qaraǧaiy myqty. 300 jyl kepken aǧaştyŋ dybys ötkızgıştıgı öte joǧary bolady. Şeberler dombyrany jasamas būryn aǧaşty jūqalap qiyp, keptırıp qoiady. Ol köp uaqyt keptırılgendıkten boiyndaǧy saǧyz, şaiyrlary ketıp, dybys ötkızgıştık qasietı arta tüsedı. Onyŋ üstıne dombyraǧa kez kelgen aǧaş qoldanyla bermeidı. Qaraǧaidyŋ da ışınen būtaqtary joq, saqinalary bırkelkı tüzu kelgen aǧaşty taŋdaidy.
Dombyrany jasauda är şeberdıŋ öz qūpiiasy bolady. Sonymen bırge qazaq dalasynyŋ är öŋırınde ösken aǧaştan jasalǧan dombyralardyŋ ünı bırdei şyǧa bermeidı. Än dombyrasy adam dauysynyŋ qabıletıne qarai jasalady. Onda dombyranyŋ mümkındıgıne emes, ännıŋ şyrqaluyna män berıledı. Sondyqtan dombyra än süiemeldeuşı retınde qalyp qoiady. Al küişıler ortasynda dombyraǧa köp män berıledı. Sol aimaqta dombyranyŋ pışını ärtürlı. Mysaly, batysta tökpe küidıŋ aǧyny men auqymy zor bolǧandyqtan, dombyrany küidıŋ yŋǧaiyna qarai moinyn ūzyndau, perne sanyn köp etıp jasaǧan. Küişıler de dombyrany özınıŋ yŋǧaiyna qarai jasaidy. Akademik Ahmet Jūbanovtyŋ ūiymdastyruymen Qūrmanǧazy orkestrı qūrylǧan soŋ, orkestrge laiyq dombyralar qajet boldy. Sonda Qamar Qasymov, Emanuel Romanenko, Orazǧazy Beisenbaev sekıldı şeberlerdıŋ kömegımen dombyralar jasalyp, olar jappai taralyp kettı. Jappai şyǧarylatyndyqtan, ondaǧy dombyralardyŋ sapasy tömendep kettı.
Ahmet Jūbanovtyŋ arqasynda qazaqtyŋ dombyrasy älemge tanyldy. Ol özınıŋ mümkındıgı jetkenşe qazaq önerınıŋ özegın ızdep, muzykasynyŋ tarihyn zerttep, ülken eŋbekter jazyp kettı.
- Bıraq batystyŋ küişılık önerı tereŋ zerttelgen de, Jetısu küişılık önerı nazardan tys qalyp qoiǧan siiaqty.
- Rasynda, būryn «küi önerı Batysta, Arqada, Qaratauda ǧana damyǧan, al Jetısuda aqyndyq qana bar» degen qate pıkır qalyptasqan bolatyn. Mysaly, menıŋ atam küi tartatyn. Bıraq ol küidı Qūrmanǧazydan, Däuletkereiden nemese Sügırden üirengen joq. Osy aimaqtyŋ küişılerınen üirenıp, osy öŋırdıŋ küiın tartty. Jetısu öŋırınde Qojeke Nazaūly degen myqty küişı bolǧan. Ol 300-den astam küi qaldyrǧan. Onyŋ 100-ge juyq eŋ taŋdauly küilerın Jetısudyŋ küilerı kıtabyna engızdık.
Qojeke Nazaūly XIX ǧasyrda patşalyq Reseidıŋ otarlau saiasatyna narazy bolyp, patşa äskerınıŋ ozbyrlyǧyna qarsy bırneşe ret bas kötergen. Osydan soŋ, onyŋ artyna tüsken pristavtar men tılmaştar tynyştyq bermeidı. Aqyry, Jetısu taularyn saia, jazyǧynan pana taba almai, 25 şaŋyraqty alyp, Qytai ötıp ketedı. Onda barǧanda da, jūrtyna jaily qonys taba almai, Altai ölkesıne, odan baiyz tappai, Ürımjı aimaǧyna, bolmaǧan soŋ Tekes özenınıŋ boiyna tūraqtaidy. Ol küişılıgımen qatar qol bastaǧan batyr bolǧan. Ol kezdegı azamattarymyzdyŋ ūlttyq ruhy äldeqaida biık bolǧan. Būl jerden şyndyq tappai, arǧy betke şyndyq ızdep ketken Qojeke onda da tynyştyq körmeidı. 1865-1866 jyldary būrq ete qalǧan şarualar köterılısınen keiın jappai quǧyn-sürgın bastalǧanda, türmege qamalady. Ony 1881 jyly jotasyn kömır şoǧymen qaqtap, azaptap öltıredı.Jetısu öŋırı odan basqa Iаsyn Mämedınūly, Mergenbai Erdenūly, Sauqynbek Şahanūly siiaqty köptegen küişılerdı düniege äkelgen. - Būl kısıler nege tarih köleŋkesınde qalyp qoiǧan? - Patşalyq Resei talai bozdaqtarymyzdy jer betınen joq qyldy ǧoi. 1916 jylǧy qandy qyrǧynǧa ūlasqan Ūlt-azattyq köterılıste atylǧandardyŋ, şabylǧandardyŋ ışınde nebır talantty, daryndy tūlǧalar bar edı, olarmen bırge kielı öner būtaǧy ketkenı de sözsız. 1917 jyly patşa qūlady, «elge teŋdık keldı» degendı estıgen el qaitadan atamekenıne şūbyrdy. «Endı teŋdık alamyz» dep eŋsesın kötere bastaǧan jūrtty ekı jıkke bölgen, kedeiler tabyn ǧana jaqtaǧan Keŋes Ökımetı halyqtyŋ jol bastar serkelerıne büiıdei tidı. Irı däulettılerdı tärkıleu bastalǧanda, asyra sılteuge jol bergen keŋesşıler tegıne parasat, paiymyna, bedelı men önerıne qaramai, bai auylynyŋ adamdaryn da quǧynǧa tüsırdı, baryn berse qolynan, bermese jolynan tartyp aldy. El ışıne ırıtkı tüstı. Taǧy da bosqyndyq bastaldy. Jūrttyŋ jandysy men maldysy, äldısı men sändısı amalsyz taǧy da şetel auyp kete bardy. Taǧy da olarmen bırge aqyndyq, küişılık, änşılık, jyrşylyq önerdıŋ negızgı dıŋgegı ılese kettı. Olarǧa «qaşqyn» degen at taǧyldy. Senımsızdık nasihaty taratyldy. 1932 jylǧy aştyq, 1937 jylǧy stalindık-goloşekindık repressiia, 1941-45 jylǧy soǧys eldıŋ önerpazdaryn jalmap qoidy. 1956 jyly Qytai men aradaǧy şekara aşylyp, kezınde auyp ketken qazaqtar atamekenıne orala bastady. Olarǧa «artta qalǧandar», «syrttan kelgender» dep bölıp qarady. Sol «artta qalǧandar» köneden kele jatqan küişılık, änşılık, jyrşylyq öner teŋızınıŋ alyp tolqynyn ala kelgen bolatyn. Keŋes Ökımetı olardy köre tūra körmegensıdı, bıle tūra bılmegensıdı. Nebır daryndylar önerı elenbegen soŋ dombyra ornyna taiaq ūstap, qoi soŋyna tüstı. Söitıp, būl öŋırde tünşyǧyp jatqan öner salalary jinausyz, jariialausyz, zertteusız qalyp keldı. Tek 1980 jyldardan bastap qana zerttele bastady. - Özıŋız bılesız, bır jyldary Sügırdıŋ küilerın Tölegen Mombekov iemdenıp kettı degen äŋgıme boldy. Jetısudyŋ küişılerı müldem zertteusız qalǧandyqtan, olardyŋ eskerusız qalyp qoiǧan küilerın orta joldan iemdenuşıler bolmady ma? - Küilerdı şyqqan sätınde notaǧa tüsırmegendıkten, auyz ädebietı sekıldı bastapqyda şyǧarǧan adam ūmytylyp ketuı ǧajap emes. Mysaly, Säken Seifullinnıŋ «Tau ışınde» degen änın bızdıŋ auyldyŋ apalary «Orazdyŋ änı» deitın. Būl Oraz Jandosovtyŋ jaqsy köretın änı bolǧan eken. Bızdıŋ auyldaǧylar Säkendı körgen joq, ylǧi Orazdyŋ auzynan estıgendıkten Orazdyŋ änı dep ketken. Jaqynda Mūhtar Maǧauin būl än — Maǧjandıkı degendı aitty. Sügırdıŋ küilerın däl qasynda otyryp, eşkım notaǧa tüsırgen joq. Bıraq Tölegennıŋ Sügır küilerın jetıldıruşı retındegı, jetkızuşı retındegı ülken eŋbegın elemei ketuge bolmaidy. Qazaqtyŋ qanşama änı men küilerı osylaişa halyqqa jetıp jatyr. Olardy jetkızuşı de öner ielerı, oryndauşylar. Olar öz oryndauyndaǧy dünielerge qoltaŋbasyn mındettı türde qaldyrady. Al jaŋaǧy «iemdenuşıge» naqty dälel joq bolǧandyqtan, būl daudy qoiu kerek. Sügır de — tūlǧa, Tölegen de — tūlǧa. Qaisysynyŋ atymen ketse de, küi bärıbır halyqtıkı, bır qazaqtıkı emes pe?! Ekeuı de ömırde joq adamdar. Bos talastan ne ūtamyz? Talastyqtyŋ keiıngı ūrpaqqa berer önegesı joq. - Är öŋırdıŋ küişılık önerınıŋ arasynda özındık erekşelıkterı qandai? - Är aimaqtyŋ öz dästürı bolady. Sol ortaǧa sai küi men än tuady. Muzyka bolǧandyqtan küi änge äser etpei qoimaidy dep oilaimyn. Batys öŋırınıŋ küiı men änı ekpındı keledı. Al Qarataudyŋ küiı men änı müldem özgeşe. Jetısudyŋ terme oryndau ülgısı men Syr öŋırınıŋ terme oryndau ülgısı ekı bölek. Är öŋırdıŋ küişılık, änşılık önerınıŋ özındık mektebı bar. - Qandai aspaptyŋ ünın ūnatasyz? - Qobyzdyŋ öz ünı bar, dombyranyŋ öz ünı bar. Olardyŋ bırın ūnatyp, bırın ūnatpau mümkın emes şyǧar. Eger küi jasandy emes, tabiǧi bolsa, qazaqtyŋ är aspabynda oryndalǧan dünie ärqaşan äsem bolatyny dausyz.
Sūhbattasqan Sabina ZÄKIRJANQYZY, «Aiqyn».
