Qazaqstan Respublikasynyŋ Konstitusiiasynyŋ 1 bölımı, 1 babynda bylai delıngen: Qazaqstan Respublikasy özın demokratiialyq, zaiyrly, qūqyqtyq jäne äleumettık memleket retınde ornyqtyrdy, onyŋ eŋ qymbat qazynasy – adam jäne adamnyŋ ömırı, qūqyqtary men bostandyqtary.
Demek, zaiyrlylyq pen adam qūqyqtary bızdıŋ memleketımızdıŋ tūraqtylyǧy men igılıgınıŋ maŋyzdy tıregı bolyp tabylady. Qazaqstan Respublikasy zaiyrly memleket bolǧandyqtan, azamattar kez kelgen dındı qabyldai alady. Memleketımızdıŋ zaiyrlylyǧynyŋ arqasynda örkendeuge de köptegen joldar aşylyp jatyr. Öitkenı, tarihqa köz jügırtsek kez kelgen memlekettıŋ absoliuttık teokratiialy monarhiialyq basqaru jüiesı bolǧandyǧy örkendeuge kesırın tigızgen. Būl endı bölek äŋgıme...
Ökınışıke orai, Konstitusiiamyzda zaiyrlylyqqa asa köŋıl bölıngenımen elımızdıŋ köptegen aimaqtarynda artqa tartatyn faktorlar kezdesedı. Solardyŋ bırı halifatty aŋsauşy dıni toptar. Jasyratyny joq, dästürlı dınşılderdıŋ bärı teokratiialyq memlekettıŋ bolǧanyn qalaidy. Iаǧni, zaŋ retınde şariǧatty qoldanatyn eldı.
Şariǧat degenımız ne? Şariǧat - Qūran men sünnetter arqyly pysyqtalǧan nūsqaular jiyntyǧy. Elımızde zaŋ retınde şariǧat qarastyrylsa, bärımız Qūran men sünnettı ūstanuymyz kerek degen söz.
Sondyqtan şariǧi talaptarǧa sai memleket qūru zaiyrlylyqqa, halqymyzdyŋ qol jetkızgen bostandyǧyna, demokratiiaǧa qaişy. Öitkenı, dästürlı sünnizm men şiizm arab-parsy mädenietı bolyp tabylady, būl reaksiondy dästürlerde äiel adamnyŋ abyroiy men qūqyqtaryn qorǧaudyŋ ornyna aiaqqa taptaidy, zina jasaǧan adamdy taspen atu jazasyna kesedı, özge közqarastylardy käpır sanaidy, örkeniettı elderge tän ömırlık qaǧidattardy terıske şyǧarady. Mūndai şariǧi memlekette qaidaǧy bostandyq? Bızge mūndai basqaru jüiesı kerek emes.
Aqiqatynda şynaiy Jaratuşyǧa senım adam jäne adamnyŋ ömırı, qūqyqtary men bostandyqtary siiaqty konstitusiialyq qūndylyqtardy qoldaidy.Monoteistık dünietanym ädılettılık, adam qūqyǧy, zaiyrlylyq, bostandyq siiaqty qūndylyqtardy biık qoiady. Monoteistık dünietanym dästürlı dınderde bolatyn zorlyq pen ūiymdasqan abyzdyq institut jüiesıne üzıldı-kesldı qarsy.
Alaida, elımızde halifatty aŋsaityn, şariǧi talaptarǧa sai memlekettı qūrǧysy keletınder öte köp. Osy közqaras boiynşa qazaq jastary ömır sürıp jatyr desem artyq ketpespın. Būl Qazaqstanda tamyry keŋ jaiylǧan qauıptı sektalardyŋ tüsınıgı. Qazırgı taŋda elımızdıŋ qai öŋırıne barsanda sopy -salafiler ūstanatyn dıni-saiasi tanym men şükır-täubeşıl bolǧysy keletınderdıŋ sany künnen-künge köbeiude. Qazaqstan Respublikasyna «Şirkstan» degen laqap esım de qoiǧan. Būl qūpiia emes, tek qana aşy şyndyq. Osyndai tüsınıkter elımızde öşpendılık pen dıni tözımsızdık tuǧyzyp otyr.
Mıne, osyndai dınşılder täuelsız Qazaqstannyŋ şariǧi talaptarǧa sai halifat bolǧanyn aŋsaidy. Būnyŋ bärı syrttan kelgen jaulardyŋ qazaq jastarynyŋ arasyna salyp otyrǧan ırıtkısı deuge bolady. Qazaq jastary şet elden (Päkıstan, Arabiia, Mysyr,Türkiia t.b) oqyp kelgenderdıŋ uaǧyzyn tyŋdap , dıni emes pänderdı düniiaui dep eseptep, ǧylym- bılımge köŋıl bölmei, maǧynasyz «uaǧyzdardy» tyŋdap ömır sürude.
Älı künge deiın Rinat Zainulllinnyŋ (äigılı säläfi uaǧyzdauşy) halifat jönınde aitqany esımde. Qasyndaǧy eruşılerdıŋ bırı sūraq qoiǧan edı:
- Halifattyŋ qūryluyna ümıttenuge bola ma?
- Ärine bolady, bıraq, sender älı daiyn emessıŋder. Sebebı, myna köşelerdegı baǧdarşamdardy alyp tastasaq, kölıktermen jüre almai qalasyndar ǧoi. Sondyqtan halifat qūratyn bolsaq, baǧdarşamsyz jüre alatyndai boluǧa daiyndalu kerek, - degen edı.
Ne degen sandyraq deseŋızşı. Baǧdarşamsyz künımız ne bolmaq sonda? Älde, sopylar men salaftar baǧdarşamnan da myqty tehnika oilastyrudy aitty ma eken?
Qūdaiǧa şükır, äiteuır esık aldymyzda eşkım zinaqorlarǧa tas atyp, ūrynyŋ qolyn kesıp jazalap jatqan joq. Demek, älı eşteŋe de keş emes. Bızder älı de tügeldei zaiyrly, söz bostandyǧy bar, mädeni qūndylyqtary bar, ǧylym men filosofiiasy damyǧan, adam qūqyǧy qorǧalǧan, äskerı myqty, damyǧan progressivtı elderdıŋ qatarynda bolatyn, ekonomikasy tyǧyryqqa kırmeitın, daǧdarystardan oŋai qūtylatyn, alyp derjavalarmen bäsekelesuge qabıletı jetetın, halqy eldıŋ bolaşaǧyna senetın memleket qūra alamyz.
Qazaqstan nelıkten rasionaldy aqyl-oidy ūstanatyn zaiyrly, demokratiialyq el bola almaidy? Ärine, bola alady. Ol üşın tek qana pozitivtı - rasionaldy prinsipterdı ūstanu qajet. Şariǧi talaptarǧa sai jüiesı bar memleketterge qaraǧanda bızdıŋ elde modernistık ūǧymdar keŋ taralǧan. Būl bızdıŋ osy uaqytqa deiıngı jetıstıgımız.
Bärımız ūiymşyl bolsaq, bır tudyŋ astyna bırıksek, zaiyrly jäne sanaly bolsaq, Jalǧyz Jaratuşynyŋ aldynda jauapkerşılıgımızdı tüsınıp moiyndasaq, bılım beru jüiesın nyǧaitsaq, jemqor nemese qūldyq sanaǧa şaqyratyn oidan şyǧarylǧan dınderden ada bolsaq, dünieden ötıp ketken Alaş arystary aŋsaǧan memlekettı oŋai qūra alamyz. Sol üşın şariǧat- halifat degen şükırşıl-täubeşıl ortaǧasyrlyq utopiialyq dıni-saiasi sanaǧa jol bermeiık !
Tūrarbek Qūsaiynov,
"Demos" QB töraǧasy
