Bilıkqūmarlyq
Dınbasylardyŋ bırden-bır maqsaty – hūqyq salasyn özderıne menşıktep alu. Dıni zaŋdar şyǧaru – solardyŋ qūzyretınde. «Qasiettı bılım bızge berılgen» degen jeleumen olar dın ielerı korporasiiasyn qoǧam üşın zaŋ şyǧaru qūralyna ainaldyryp alǧan. Būl da eşteŋe emes. Dınbasylar men pırler qoǧamnyŋ bügını men bolaşaǧyna yqpal etıp jatyr.
Osylaişa jeke adam men Qūdaidyŋ arasynda böget paida boldy. Ol böget – dıni –saiasi dästür, iaǧni Qūdaidan bölek jüie. Al jai adamdar osy jüienıŋ bır bölşegı retınde İmansyzdyqqa qatysyp otyr. Qūdaidan bölek zaŋdar jüiesın Qūranda «Tagut» dep ataidy. Tagut degenımız – mäjbürleu, ädıletsızdık. Būl jüie Haq dınge balama retınde şyǧady. Jäne özınıŋ zaŋ şyǧaruşy retındegı sipatyn alǧa tartady.4:60
Tagut jüiesı – qoldan jasalǧan jäne oidan şyǧarylǧan halifattyq-monarhiialyq jüie. Senbeitın adamdar Qūdai joly men monarhiialyq halifatty bır dep bıledı. Osylaişa olar özderınıŋ islamofobiiaǧa bailanysty közqarasyn aqtap aluǧa tyrysady.
16:35 ,16:36
Ata-babadan qalǧan reaksiondy dästür degen ne? Ol – dın ūstaudyŋ qoldan jasalǧan bır türın tūtynuǧa adam balasyn küştep köndıru. Balanyŋ öz aqylymen taŋdau jasauǧa mümkındıgı joq. Qūranǧa, haq dınge eş qatysy joq ädet-ǧūryp, ūǧymdar şyr etıp düniege kelgen sätten-aq säbidıŋ sanasyna sıŋırıle bastaidy. Orys – pravoslav; qazaq, arab, türık – mūsylman; evrei – iudei; qytai – daosist, buddist, konfusiişıl... Mūndaǧy «pravoslav dını», «mūsylmanşylyq», «iudaizm», «buddizm» degenderdıŋ barlyǧy – saiasi-dıni dästür, adamdy ata-babasy kım bolsa, sondai boluǧa mäjbürleitın irrasionaldy sana.
Al Qūdai ne deidı? Ol saiasi dästürlı dınge negızdelgen monarhiialyq halifat pen Qūdaiǧa senımnıŋ bır-bırıne qarama-qaişy, tıptı dūşpan ekenın aitady.
QŪRAN JÄNE BİLIK
Oidan şyǧarylǧan dınnıŋ ielerı ükım mäselesın de öz paidalary üşın qoldanǧan. Özderınıŋ jeke közqarastaryn ükım qainary qylǧysy kelgender, Allanyŋ aty men dındı paidalanyp adamzatty basqarǧysy kelgen.Mysaly Qūran boiynşa äiel adam elbasy da, basşylyqta tiımdı orynda da otyra alady. Qūranda būl mäselege bailanysty eşqandai tyiym bolmasa da, dästürlı islamşylar Qūranda joq tyiymdy äkelıp, adamzattyŋ jartysy bolyp tabylatyn äiel zatyn būl lauazymdardan qūr qaldyrǧan. Sondai-aq “basşylar Qūraiyştan” degen oidan şyǧarylǧan hadis arqyly adamdardy bileu qūqynyŋ jalǧyz bır ruǧa berıluı de dästürlı islamşylardyŋ jalǧan sandyraqtary. Keiınırekte Osmanly patşalary da şeih ul-islamdarǧa qalaǧan pätuälaryn şyǧartqan, Qūranǧa qaişy, oidan şyǧarylǧan dıni negızderdı ūstanǧan, myŋdaǧan tariqattar özderınıŋ taqtaryn saqtap qalu üşın neşe türlı aily-şaralardy qoldanǧan. Osmanly däuırındegı azǧyndaudy ūǧynuymyz üşın Osmanly patşalarynyŋ “Allanyŋ köleŋkesı halifa myrzamyz” dep atalǧanyn eske tüsıruımız jetkılıktı dep oilaimyn. Adam balasy Allanyŋ köleŋkesı dep atalǧan jerde qandai qaiyr-bereke bolatyn edı! Ökınışke orai arab-parsy bilıkterı häm olardyŋ qosymşa basqarmalary İslam dınınıŋ atyn jamylǧan qanaular men qisynsyzdyqtardy adamdar sanasyna äbden sıŋıruge tyrysqan.
Älu İmran süresınıŋ 159 aiatynda paiǧambarymyzdyŋ da “şura”ny ūstanuy kerektıgı baiandalady. ŞURA (Keŋesu, aqyldasu): Şura degenımız bilık jürgızu mäselelerınde köpşılıktıŋ aqyl-keŋesın, oi-pıkırın bılu jäne köpşılık ūiǧarymymen demokratiialyq şeşım qabyldau mehanizmı,iaǧni parlamenttık basqaru täsılı.
Şura süresı 38
Sondyqtan eşkım özın “şura”dan joǧary körıp, adamdarmen keŋespei, özınıŋ näpsısımen adamdardy basqara alatynyn aita almaidy. Şurany bır jüie retınde baǧalaǧanymyzda Respublika jüiesıne ūqsaitynyny köremız. Şurany Qūrannyŋ mälımdemesıne qaişy bolmau şartymenen demokratiia dep te atauǧa bolady.
Qūran bileu üşın qeŋes, ädılet, pıkır erkındıgı, amanattyŋ iesıne berıluı siiaqty negızgı prinsipterdı belgılegen, köptegen mäselelerdı bolsa adamdardyŋ ynsabyna jäne sanasyna qaldyrǧan. Mäselege būl nükteden qaraǧanymyzda jer betındegı koroldık, patşalyq syndy qūrylystardyŋ Qūranmen ūiqaspaitynyn jäne qaişy ekenın köremız. Sebebı Qūran amanatty iesıne berıluın qalaidy, demek memlekettıŋ bilıgı eŋ laiyqty adamǧa iaki adamdarǧa berıluı tiıs (äiel-erkek aiyrymyn jasamai). Mysaly monarhiialyq-diktatorlyq rejimderde patşalyq, karoldık ,han t,b bilık eŋ laiyqty adamǧa emes, pälenşe monarh nemese patşanyŋ mirasqoryna berıledı. Mäselege būl nükteden qaraǧanymyzda AQŞ iaki Batys Evropa memleketterı bilık qūrylymy jaǧynan Qūrandaǧy İslam jüiesıne «mūsylman»memleketterı dep atalyp jürgen elderden öte jaqynyraq nemese sai keledı. Alaida būl jäit mäselege Qūran terezesınen qaraǧandarǧa ǧana körınedı.
2:256
Qūran turaly
2:2 ,7:52 ,16:89 ,35:25 ,4:174 ,12:111 ,17:41
İä, Qūran eŋ dūrys jolmen jürgızedı, tüsındıredı jäne qara tünekke jaryq tüsıredı. Mūny joǧaryda keltırılgen aiattar aityp tūr.
Qūdai Qūrandaǧy sözderdı jeke adamnyŋ aqyly men ar-ūiatyna tigıze arnaidy. Kıtapty eşkımnıŋ kömegın kütpei, özdıgınen oqyp-tüsınuge, qorytyndy jasauǧa şaqyrady.
Qūran arqyly kez kelgen närsenıŋ mänın tüsınuge bolady. Ol jeke adam üşın Aqiqattyŋ tüp negızı nemese Aqiqatqa jetudıŋ şarty. Būl Qūrannyŋ özınde anyq aitylady. Alaida, saiasilanǧan arab-parsy dästürı mūnymen kelıspeidı. Ol tıptı qarsy şyǧady. Atalmyş dästür «Qūran – tüsınuge auyr, säikes bılımı joq adamnyŋ aqyly jetpeitın kıtap, ony tüsınu üşın arnaiy mamandar men ädebiettıŋ kömegı kerek» deidı. Saiasilanǧan arab-parsy dästürşıldıgı «Qūrandy tüsındıretın täpsırler men hadister qajet» dep aşyq aitady. Qūran men reaksiondy dästürdıŋ osynşa tereŋ qaişylyqqa tüsuınıŋ sebebı nede? Būl sūraqtyŋ jauaby Kıtaptyŋ özınde jazylǧan.
13:1 ,31:1 ,31:2 ,31.3 ,31.4 ,31:5 ,31:6 ,31:7 ,61:8 ,61:9 ,25:31
Joǧaryda keltırılgen aiattar nenı körsetedı? Olar Kıtap tüsken jūrttarda köpşılık Kıtapqa qarsy şyǧatynyn aityp otyr. Pırler men dınbasylardyŋ yqpalyna tüsken köpşılık paiǧambarlardy qabyldai qoimaidy. Al pırler Haq dındı moiyndamaidy. Moiyndau tügılı, paiǧambarlarǧa qarsy san türlı qastandyq ūiymdastyrumen bolady.
Būl dūşpandyqqa itermeleitın närse ne? Ol – sol zamanǧy saiasi, ekonomikalyq jäne äleumettık tärtıptı saqtauǧa ūmtylu jäne irrasionaldy dästür arqyly sol tärtıptı adamdardyŋ sanasyna odan ärı sıŋıru.
3:14 ,7:51 ,7:52 ,6:70
Mūhammed paiǧambarǧa qarsylyqty Mekkedegı qūraiyş taipasynyŋ aqsüiekterı bastady. Olar bır ǧana Qūdaiǧa senuge şaqyrǧan elşımen
bastapqyda enjarlau kürestı, bıraq keiınnen būl küres dūşpandyqqa ūlasty.
Ol kezde dästür men ata-baba dınınıŋ bedelı küştı, sanaǧa myqty ornyqqan edı. Mūhammedpen jaulasudyŋ sebebı, osy saiasi, jäne äleumettık-ekonomikalyq tärtıptı saqtauǧa jantalasu bolatyn. Ol qoǧamda köp mäsele mūragerlık jolymen şeşıletın, bilık äkeden balaǧa berıldı. Şyndyq aqyl-oidyŋ ızdenısı jäne Qūdai Kıtabyna jügınu arqyly aşylmaityn. Aqsaqal-pırler ne aitsa, sol şyndyq bolyp qabyldanatyn. Dästürdıŋ şeŋberınen şyqpaǧan adam «aqiqat jaǧyndamyn» dep sene alatyn.
Alaida, Mūhammed dästürdıŋ joly aqiqattan, aqsaqal-pırlerdıŋ danalyqtan alys ekenın däleldei bastady. Eskı tärtıptı saqtap, sonyŋ jemısın jep otyrǧandar ıstıŋ nasyrǧa şaba bastaǧanyn sezdı. Elşınıŋ özderıne qandai qater äkele jatqanyn tüsındı. Söittı de, paiǧambar men onyŋ jaqtastaryna şabuylǧa köştı.
Būl küres Qūdaiǧa sengenderdıŋ jeŋısımen aiaqtaldy. Alaida, Mūhammed dünieden öte salyp, eskı elitadan qalǧan sarqynşaqtar Senımge qarsy kürestı qaita bastady. Satqyndyq qūraiyş taipasynan şyqqan Äbu-Sufiannyŋ ūrpaqtarynan keldı. Keiın būlar Umeiiadtar äuletı dep ataldy. Paiǧambar ölgennen keiın bilıktı ielenıp alǧan Umeiiadtar Haq dındı arab mädeni-dästürıne auystyrdy. Anyǧyn aitqanda, būrynǧy pūtqa tabynu zamanyndaǧy tärtıptı qaita ornatty. Qūdai jolynan taiudyŋ eŋ alǧaşqy qadamy bilıktı äke balaǧa bergende jasaldy. Umaiiadtar äuletınıŋ bırınşı halify Muaviiia taqty özınıŋ ūly Iаzidqa berdı. Jäne ony bileuşı etıp tanuǧa halyqty küşpen mäjbür ettı. Osylaişa rulyq-traibalistık dästür Qūranda aitylǧan bilıktıŋ mäjılıs jäne sailau tärtıbın joq qyldy.
Pūtqatabynuşylyq östıp saiasi kontrrevoliusiiadan bastaldy. Al uaqyt öte kele ol İslam atty aqyldyŋ dının müldem jūtyp qoidy. Bır Qūdaiǧa ǧana bas iiudı talap etetın Haq dın qaida kettı? Ol aqyldy qajet etpeitın dıni ädet-ǧūryptar men ata-baba saltyn şaŋ juytpai saqtaityn «mūsylmandyq» arab-parsy dästürıne ainaldy.
Bır aita ketetın närse, sünnizmge qarsy şiizm dästürındegı pūtqatabynuşylyqtyŋ da bälendei aiyrmasy joq. Ekeuınde de bilık mūragerlık jolymen berıledı. Ekeuınde de aqyl dogmaǧa baǧyndyrylǧan.
«Hadister» men «Sünnet»
Hijranyŋ ekınşı ǧasyrynda «Hadister» dep atalatyn kıtaptyŋ alǧaşqy jinaǧy daiyndaldy. «Hadis» qazaqşa «aitylǧan söz» degen maǧyna beredı. Ol sözsız bügınde mūsylmandar öz dının tüsınuden qaldy. «Hadisten» kelıp «Sünnet» şyǧady. «Sünnet» – Mūhammed solai jasaǧan eken degen ıs-äreket ülgısı. Ony mūsylmandar Qūrannan keiıngı jäne Qūrandy tolyqtyratyn aqiqat bastauy dep qabyldap kettı.
Bügıngı mūsylman «Hadis» pen «sünnettı» ūstanu – mındet, onsyz İslam – İslam emes» dep oilaidy. Onyŋ sebebı, «Mūhammed paiǧambarǧa ekı aian tüsken, bırı – Qūran, ekınşısı – Sünnet» degen tüsınıkte jatyr. «Sünnitterdıŋ» senımı boiynşa, Qūran – Qūdaidyŋ zaŋy bolsa, Sünnet – Mūhammedtıŋ zaŋy. Iаǧni, būl ekı zaŋdy bır-bırınen bölıp aluǧa bolmaidy. Sünnet Qūrandy tolyqtyratyn, tüsındıretın, tıptı kei jaǧdaida terıske şyǧaratyn kıtap bolyp ta ketedı.
«Sünnitter» Mūhammed paiǧambar bylai aitypty dep senedı: «Aqiqatynda, maǧan Kıtap jäne soǧan ūqsas bır närse berıldı. Aqiqatynda, maǧan Qūran jäne soǧan ūqsas bır närse berıldı». – («Musnad», imam Ahmadtyŋ hadister jinaǧy 4/130).
Al Qūrannyŋ özı būl turaly ne deidı? Ol Qūranǧa ūqsas bır närsege senu Qūranǧa kümän keltıru ekenın aitady. Mūhammedke Qūran siiaqty bır närse berılıptı degenge senetınder – Qūdaiǧa senbeitınder. Būl da Qasiettı kıtapta aitylǧan.
2:23 ,2:24 ,17:88 , 17:89
«Hadis» jinau ısı hijranyŋ törtınşı ǧasyrynyŋ basyna deiın jalǧasty. Eŋ tanymal jinaqtar bolyp «Alty kıtap» sanalady. Olar – Būhari, Muslim, Äbu Daud, Tirmizi, Nasai jäne ibn Madjanyŋ jinaqtary. Al būl altaudyŋ ışındegı eŋ bedeldı, eŋ senımdı degender – Būhari jäne Muslim jiǧan «hadister».
«Şiittık» toptyŋ da «habar» dep atalatyn öz «hadisterı» bar. Olar negızınen äl-Kulaini, ibn Babuiia jäne Tusidıŋ jinaqtaryn ras köredı.
«Hadisterdı» dıni zaŋdardyŋ közı retınde alǧaş ret paidalanuǧa tyrysqan adam – Malik ibn Anas. Ol hijranyŋ ekınşı ǧasyrynyŋ soŋynda «Äl-Muvatta» («Maqūldanǧan») atty eŋbek jazdy.
Būl kıtabynda imam Mälık «sünnittık» ädıstıŋ mynandai prinsipterın bırınşı bolyp qaǧazǧa tüsırdı: «Hadisterdıŋ» bedelıne süienu jäne hadisterge süiengen dästürge sözsız baǧynu.
«Äl-Muvattanyŋ» avtory aqyl-oimen erkın oilau ädısıne qarsy adam edı. Ol «Medina jūrty bırauyzdan maqūldaǧan» bolyp sanalǧan, auyzdan auyzǧa jetken «hadisterge» süienıp şeşım şyǧardy. Osylaişa Qūdaidyŋ Kıtaby emes, halifattyŋ şetındegı şaǧyn qalaşyq tūrǧyndarynyŋ ömır salty dıni ideal, dıni ülgı bolyp kettı.
«Sünnet» ısın Mūhammed ibn İdris äl-Şafii atty Mälıktıŋ bır şäkırtı jalǧastyrdy. Ol «Äl-Risalia» («Joldau») atty kıtap şyǧardy. Söitıp dıni hūqyq közınıŋ mynadai tört prinsipın jasady: Qūran, Sünnet, «kiias» (mätındık üilestık) jäne idjma (dın mamandarynyŋ kelısken pıkırı ). Osylaişa jeke aqyl-oimen erkın ızdenu ädısı dınnen bırjola alastaldy. Onyŋ ornyn mazmūnnan syrt pışındı joǧary qoiatyn bukvalizm, dästürşıldık jäne pırlerdıŋ bedelı basty. İmam Şafii özınıŋ ūstazy jazǧan eŋbek turaly bylai deidı: «Jer betınde Qūdaidyŋ kıtabynan keiıngı eŋ senımdı kıtap – Mälıktıŋ kıtaby». Iаǧni, Mälıktıŋ kıtabyn adamzattyŋ mūrasy retınde tanyp, Qūdaityŋ kıtabymen salystyruǧa laiyq dep tanu kerek. Bükıl dästürşıl arabi toptyŋ pozisiiasyn Şafii osy bır auyz söilemge syiǧyzyp aitty.
Osylaişa, mūsylmandar sanasynda Qūrannan tys arab folkloryna tübegeilı oryn berıluı Mälık pen Şafii imamdardan bastaldy.
Jalǧasy bar...
Tūrarbek Qūsaiynov
"Demos" QB töraǧasy
