Erlan TÖLEUTAI: Menıŋ aŋsarym HIH ǧasyrǧa auady da tūrady

- Almatyda qonys tep­ke­nıŋızge qanşa uaqyt boldy? - Bır jyldyŋ ar jaq, ber jaǧy… - Sızdı ülken sahnalar­dan ünemı körıp jürgenımızge qa­rap, osynda tūrady dep oi­lau­şy edım… - Osy uaqytqa deiın Qa­raǧandy memlekettık uni­versitetınde, kezınde özım qūr­ǧan «Bota» intelek­tual­dyq ortalyǧynda, keiın Me­iırhan Aqdäuletovtıŋ şa­qy­ruymen Aqtöbedegı «Altyn Orda» gazetınde, basqa da bır­qatar mädeniet salalarynda jūmys ıstedım. Bıraz jylym «Qa­zaqstan» ūlttyq arna­sy­nyŋ Qaraǧandy oblystyq fi­lialynda öttı. Alysta jürsem de, Alma­tymen bailanysym būrynnan üzılgen emes. Derektı film­der­ge ssenarii jazyp, kon­sert­terge jiı qatysyp tūratyn­myn. Byltyr «Qa­­­­­­­zaq­film» kinostu­diia­sy­nyŋ bas redaktory Didar Aman­taidyŋ ūsynysymen osynda köşıp keldım. - Mūny sūrap otyrǧanym, kezınde «Qaraǧandyǧa kelıp än aitpaǧan adam joq. Tıp­tı Reseidıŋ artisterı osy jer­den şiyrlap şyqpaidy. Al Qairat Baibosynov 20 jyl boiy bırde-bır şyǧar­ma­şylyq keşın ötkıze almai jür» dep respublika köle­mınde mäsele köterdıŋız. Nä­ti­jesınde, şahterler qa­la­synda halyq artisınıŋ ekı kon­sertı ūiymdastyryldy. Sol siiaqty Almatyda da kım­der än salmady?! Sızdıŋ osy ekı qalanyŋ bırınde konsert qoiatyn uaqytyŋyz keldı emes pe? - Äzırge tuǧan jerımde äue­letıp än şyrqaityndai mümkındık bolmai otyr. Onyŋ köp sebepterı bar. Tara­zy­lasam, Qaraǧandyǧa qaraǧanda, Almatyda köbırek öner kör­setıppın. Bıraq alǧaşqy şy­ǧarmaşylyq keşımdı Al­ma­tyda da, Qaraǧandyda da emes, Litvada ūiymdastyrylǧan düniejüzılık muzyka fes­tivalı aiasynda ötkızdım. Sonda qala merı qabyldap, «Qazaqstan men Litva ara­­­­­­syn­da­ǧy bırneşe jylda or­­nata alma­ǧan mädeni bai­la­nys­ty bır aptada jüzege asyr­dyŋyz» dep riza­şy­lyǧyn bıldırgen. Esımnen ket­peitındei ädemı bır keş bolǧan edı. Alla būiyrtsa, endı Almatydaǧy körer­men­men qauyşyp, öz tuyndy­la­rymdy, qazaqtyŋ klassi­kalyq änderın oryndasam degen oi bar. - Dästürlı än keşı ǧoi… - Jalpy, men qazaq mu­zy­ka önerınde ekı düniege qar­symyn. Onyŋ bırınşı­sı — maǧan «Dästürlı än» de­gen söz ūnamaidy. Būl joldan qo­sylǧan tırkes. Orys tılıne au­darsaq, «tradisionnaia pes­nia», iaǧni tūrmys-salt jyr­lary, ädet-ǧūryp änderı degen maǧyna beredı. Toq­sanynşy jyldarǧa deiın barlyq mu­zyka zertteuşı, önerta­nu­şylar, Mädeniet ministrlıgın bas­qarǧan marqasqalar «qa­zaqtyŋ klassikalyq änderı» nemese «halyq kompozi­tor­larynyŋ änderı» dep söilei­tın. Keiın kele «dästürlı än» degen atau paida bolyp, qa­lyp­tasyp, sanamyzǧa sıŋıp kettı. Öz basym mūny qoldamaimyn. Mülde qarsymyn. Ekınşıden, qar­nymnyŋ aşatyny, qazır şa­masy kelse, dausynyŋ bar-joǧyna qaramai eŋbektegen baladan, eŋkeigen qartqa deiın, äkımqaralar, şendı men şek­pendıler de, qaltasyna mi­ni­disk salyp jüretın boldy. Fonogramma bas auruymyzǧa ai­­naldy. Ataqty änşılerımız­dıŋ özı ölı dauyspen än aitu­dan ūialmaityn boldy. Basqa elde auyz jybyrlatyp, halyqty aldau — qylmys dep sanalsa, bızde sänge ainalǧan. Kezınde Nūrǧisa Tılendiev aǧamyz «Joǧary därejelı küişı bolu üşın künıne alty saǧat dombyra tartu kerek» degen edı. Änşı bolu üşın de solai. Änşılık, äsırese, jas kezıŋde kürdelı ızdenıstı, tabandy eŋbektı talap etedı. Jas änşıler älden teh­nikaǧa süienıp alsa, kün saiyn dauystaryn şynyqtyrmasa, bolaşaǧynan ümıt kütıp, erteŋ olar Maqpal, Roza, Naǧima şyqqan biıkke şyǧa alady dep senu qiyn. Älemdegı ülken elderdıŋ barlyǧy, tıptı körşı memleketterge deiın fono­gram­­maǧa äldeqaşan tyiym sal­sa da, bızdıkıler osyǧan nege ün­sız otyrǧanyn tüsıne almai-aq kelemın! - Özıŋız estradalyq än­derdı qalai oryndaisyz? - Men estradalyq än ait­paimyn. - Bıraq estradalyq än ja­zasyz, solai ma? - Öz şyǧarmalarymdy estradalyq änder qataryna da jatqyzbaimyn. Dombyranyŋ tabiǧatyna jaqyn, lirikalyq qoŋyr änder der edım. Äzırge änderımdı Maqpal Jünısova, Meruert Tüsıpbaeva, Erbol Aitbaev, Erkın Şükımanov, Seiıl Aiaǧanovtar şyrqap jür. Ekı iyqty jūlyp jep, alqyn-jūlqyn bileitındei emes, köŋıl-küige bailanysty tuǧan tuyndylar. Mūŋdylau bolyp keledı. Sekıretın änderge sa­naly türde bara almaimyn. Jan-düniem oǧan qarsy, bol­mysyma, mınez-qūlqyma sai emes. Jalpy, men qoŋyr küidıŋ adamymyn. Asa jarqyldaǧan dünienı ūnatpaimyn. Keide toiǧa barsaŋ da, «Köŋıldı än aitşy» deitın ädet qa­lyp­tasqan. Än özı qatty quanǧanda, ne bolmasa şer tolqytqanda şyǧady. Arzan köŋılden, toq, küilı ömırden tuǧan, şouǧa ja­qyn dünieler tez ūmytylady da ǧūmyry alysqa barmaidy. Al qazaq änderınde halqy­myz­dyŋ öner şejıresı, dü­nie­tanymy, körgen azaby, tartqan beinetı, mūŋ-şerı jatyr. Ony qalai köŋıldı qylyp aitasyŋ?! Qazır onsyzda syrty jylty­raǧan dünieler, sanyn jala­ŋaştaǧan qyzdar men älekei-şülekei taqqan qyz dauysty jıgıt änşıler köbeiıp kettı. Saudagerler tauaryn ötkızu üşın syrtqy türın kelıstırıp orap qoiady ǧoi, ışın aşsaŋ dym joq, tura sol siiaqty. Betterın boiap, şaştaryn sändep, kö­rermenge kelbetımen ūnaǧysy keledı. Qazırgı önerpazdar jan düniesın baiytqannan görı, materialdyq igılıkke bölenuge jantalasady nemese äzılge būryp aitar bolsaq, olarǧa jüregın taza ūstaǧannan görı, şeteldık kölıgın ainadai jar­qyratyp mıngen maŋyz­dyraq. Köp jaǧdaida solardan qazaq önerıne qyzmet jasaiyn degen niet körmeisıŋ… - Qoŋyr küidıŋ adamdary syrt közge saly suǧa ketıp, ömırden tüŋılıp jürgendei körınetın siiaqty… - Ne bolsa da ärkımnıŋ öz ışınde ǧoi. Menı tanyǧysy kelgender änderımdı tyŋdap körsın. Dausyma qūlaq türsın.

Qo­lyna dombyra ūstaǧan än­şıler öz deŋgeiimızdı bıl­gen­dıkten, özımızdı-özımız jar­na­malaǧandy ūnatpaimyz. So­syn qoŋyr tūrmys keşemız, qo­ŋyr küide jüremız, qoŋyr än aitamyz. Myna qoǧam maǧan suyq körınedı. Menıŋ janym, menıŋ köŋılım, menıŋ aŋsarym HIH ǧasyrǧa auady da tūrady. Ol qazaq önerınıŋ şaryqtaǧan kezeŋı, äsırese, ūlttyq muzy­kamyz üşın altyn ǧasyr bolǧan zaman edı. Bıreudıŋ ötırık maqtap, ötırık külıp, aldap, bösıp tūrǧanyn körgenşe, özımmen-özım oŋaşa, jalǧyz qalǧandy dūrys sanaimyn.

Köp adammen aralasa bermeimın. - Sal-serılerdıŋ qasynda top-tobymen önerpazdar jür­meu­şı me edı, jalǧyzdyqqa qaş­qanyŋyz qalai? - Sal-serıler zamany qazaqtyŋ basynan äldeqaşan ötıp kettı? Ädıletsızdıkke töz­beu, küştı men juandy halyq­qa jyǧyp beru, eldıŋ aiauly ada­myn därıpteu, sūlulyqty ar­daqtau, eŋ bastysy, boiynda­ǧy jarqyn önerın qarapa­iym jūrtqa paş etu — sal-seri­ler­dıŋ önerpazdyq ūstanymy, sertı edı. Ataqty Qūltuma degen serınıŋ: «Alysyp bi-bolyspen künım öttı, Bolǧan soŋ, özım serı könbedım de» degen öleŋı bar. Öitkenı ol zamanda serınıŋ sözın söileitın, oǧan ara tü­se­tın halqy boldy. Serı men ha­lyq ol zamanda bır-bırıne sü­iendı. Būl ǧasyrlar boiy qa­lyptasqan ülken eldıktıŋ bır nyşany edı. Ataqty «Bırjan sal» filmınde Poştabaidan taiaq jep, qūsalanyp qorlanǧan Bırjan saldyŋ «Qazaq qar­taidy» dep nalityn sözı bar. Kinonyŋ osy jerınde közıme jas keldı. Maǧan qazaq qar­taimaq tügılı, aljyǧan siiaqty körınedı osy künı. Qazaqty qazır kım körıngen, onyŋ ışınde öz balasy qorlaidy, onyŋ tılın mensınbei, önerın mazaqtaidy. Osynyŋ bärın qazaq sezbeidı, sezse de qairat körsete al­maityn peş tübındegı aljy­ǧan qariia syndy bop qaldy. Sondyqtan jalǧyzdyqqa qaşpaǧanda, qaida qaşasyŋ? Ainaladaǧy bolyp jatqan sūmdyqtarǧa qarap, közıŋnıŋ jasyn jūtyp, ışten tynǧan­nan basqa därmen joq. Keide ja­zuşy, mädeniettanuşy Ta­lasbek Äsemqūlov aǧamyz ekeu­mız bas qosqanda taŋdy-taŋǧa ūryp, baiaǧy sal-serıler za­manyn äŋgıme qylyp, sol dä­uırdıŋ ışıne tüsıp ketetın sät­terımız bolady. Tıptı berı qarai şyqqyŋ kelmei qalady. Ol küi tartyp, men aityp, bır ja­sap qalamyz. Ökınıştısı, ol däuırdı bıletın, tüsınetın, aŋ­saityn Talasbek siiaqty ülken önerpazdardyŋ myna qoǧamda baǧasy joqtyǧy qynjyl­tady. Sondyqtan sal-serıler däu­renı kelmeske kettı dep oi­laimyn. Keide jiyn- toilarda dom­byramen än aitqan sätterımde, körermenderge ädeiı synap qaraimyn. Keibıreulerı «Būlar älı tırı jür me?» degendei, bır­türlı közben qarap otyrady… - Nege olai oilaisyz? - Öz mädenietınen jerınıp, Batysqa elıktep jürgender ǧoi. Oǧan taŋǧalmaimyz. Bız Keŋes ükımetınıŋ otarlauynan qū­tylǧanymyzben, qazır sana­myz älem­dık otarlauǧa tūty­lyp otyr. Bıreudıŋ qaŋsyǧyn taŋ­syq köremız. Şetelden kelgen änşılerdıŋ konsertıne aqşa şaşyp jatatyndardy tüsın­beimın. Astana merekesı qar­saŋynda Stingtıŋ konsertıne biletter 100 myŋ teŋgege deiın satylypty. Sol düniejüzıne tanymal britandyq änşıŋızdı Qairat Baibosynovtyŋ bır tyrnaǧyna tatyrmas edım. Älemdık muzykany joqqa şyǧarmaimyn, bıraq men üşın onyŋ önerı jat öner. Fo­no­grammamen än aita­tyn­dardyŋ konsertıne aiaǧymdy baspai­myn. Sanaly türde bas tarta­myn. Men dombyrany eşqandai qūndylyqqa aiyrbas­ta­mai­myn. Özgenıŋ mädenietıne, onyŋ ışınde tobyrlyq mäde­niet­ke bas iiu jaqsylyq äkel­meidı. Ökınıştısı, bızdıŋ qoǧam äzırge osyny ūqpai otyr. Al halyq änderınıŋ keş­terınde közı aşyq, qazaqtyŋ ziialy bır top şoǧyry ǧana ke­ledı. Seksenınşı jyldary ha­lyq dombyra dese, ışken asyn jerge qoiuşy edı. Qazır eşkım tyŋdamaidy, jatsynyp qaldy. Öitkenı memlekettıŋ qam­qor­lyǧymen dombyramen än ai­tatyndardyŋ bırde-bırınıŋ dis­kısı şyqqan emes. Sonda qazaq mädenietıne bölıngen qarjy qaida? - «Qazaqtyŋ dästürlı 1000 änı men 1000 küiı» jaryq kördı emes pe? - Ol jekelegen ūlt ja­n­aşyrlarynyŋ, mädeniet qai­ratkerlerınıŋ eŋbegınıŋ arqasy. Barlyq mındettı je­kelegen azamattardyŋ, bol­masa bır prodiuserlık ortalyqtyŋ iyǧyna artyp qoiuǧa bolmaidy. Qazır ortamyzda jürgen saŋ­laqtarǧa, jastarǧa köŋıl böluı qajet. Solardyŋ önerı nege na­sihattalmaidy? Qoldau qa­şan jasalynady? Memleket būǧan yntaly boluy tiıs. Je­kemenşık radiolardyŋ qai­sysy ūlttyq klassikalyq än­derdı berıp jatyr?! Solardy kü­nıne on saǧat efir taratsaŋ, sonyŋ tym bolmaǧanda bır-ekı saǧatynda ūlttyq mūralardy taratasyŋ dep nege mäj­bür­lemeske?! - «Dombyrany eşkım tyŋ­damaidy» dep kesıp aituǧa da bolmas… - Endı bar ǧoi, bır-aq az. Būrynǧy balalar dombyraǧa qol sozsa, qazırgılerdıŋ fo­no­grammaǧa kındıkterı jabysyp qalǧan. Bızdıŋ qatarlas­ta­rymyz, bızden keiıngı buyn Jänıbek Kärmenov, Qairat Baibosynov, Maqpal Jünısova Bekbolat Tıleuhanov, Janar Aijanova bolǧysy keletın. Öitkenı olardyŋ kezınde öner­ge köŋıl bölınetın. Olardan keiın qanşama önerpazdar şyqty, bıraq qamqorşysy joq. Qairat Baibosynov jarq etıp şyqqanda Saparǧali Begalin, Ǧabit Müsırepov, Ǧa­biden Mūstafinder qatty quanyp, Jüsıpbek Elebekovke raqmet aitqan körınedı. Kezınde Bekbolat Tıleuhanov eŋ alǧaş sahnaǧa şyqqanda da Aqseleu Seidımbekov aǧamyz qolynan jetektep şyǧyp, baǧasyn berıp, jūrtşylyqqa tanys­tyrǧanyn «Qazaqstan» telear­nasy arnaiy körsetken edı. Sondai-aq batasyn beretın, arqadan qaǧatyn dualy auyz aǧalar qaida? Qolyna dombyra ūstaǧan bır qazaqtyŋ balasyn qamqorlyǧyna alyp, sahnaǧa süirelep jürgen aǧa buyn bar ma, qazır? Osyndai dünielerdı oilap, janyŋ qūlazyp, qoŋyr küige tüspegende qaitesıŋ… - Al sız öner zertteuşısı re­tınde Arqanyŋ än mektebın zert­tep jürsız be, joq pa­luan­ǧa oŋ-soly bır me? - Qazaqtyŋ halyq mu­zy­kasynyŋ tarihyn qolymnan kelgenşe qattap, zerttep jür­mın. Būl bıraz jyldan berı ainalysyp kele jatqan süiıktı ısım desem bolady. Menıŋşe, qazaq änı bırtūtas mektep dep oilaimyn. Keiın bölıp-bölıp alǧan özımız. Būryn bükıl qazaq Arqanyŋ da, Je­tısudyŋ da änın bölıp-jarmai tyŋdaityn. Qazır är öŋırdıŋ änı özıne ǧana kerek siiaqty jık­telıp qaldy. Ärqaisysy özıne qarai tartyp, iemdenıp aldy. Būl — qauıptı ürdıs. Son­dyqtan men ūşar basynan bas­tap zerttep kelemın. Bızge eŋ bırınşı HVII ǧasyrdan jetken bır-aq än ol — «Elım-ai». Odan keiın qazaq änınıŋ basynda Bırjan sal tūrady. Sosyn Aqan serı, Mūhit, Ükılı Ybyrai, Baluan Şolaq, Jaiau Mūsa, Estai, Äset, Jarylǧapberdı, Sary, İmanjüsıp, Şaşubai, Mädi bolyp kete beredı. Soŋy Kenenmen tüiındeledı. Būlar­dan bölek, bır-ekı änmen ta­nylyp, atausyz qalǧan änşıler bar. Solardyŋ barlyǧyn qam­tyǧym keledı. - Qandai derekterge sü­i­enesız? - Būǧan deiın jazylǧan derekterdıŋ barlyǧyna sü­i­enemın. Barlyǧyn salys­ty­ramyn. Eldıŋ auzynan jinai­myn. Qūdai maǧan sondai qa­bılet bergen, än tyŋdaǧan kez­de, kımnıŋ änı ekenın bırden bıle alamyn. Mysaly, Ükılı Ybyraidykı ma, däl tabamyn. Ärtürlı sebeptermen Segız serıge bıraz änder taŋylyp ketken. Olardyŋ ara jıgın ajyratu qajet. Batys öŋırınde tuǧan ändı soltüstık öŋırge apa­ryp telu — qiianat. Sondyqtan kerek derekke abai bolǧan dūrys.

---

Äŋgımelesken Qanşaiym BAIDÄULET, «Aiqyn».