- Almatyda qonys tepkenińizge qansha ýaqyt boldy?
- Bir jyldyń ar jaq, ber jaǵy…
- Sizdi úlken sahnalardan únemi kórip júrgenimizge qarap, osynda turady dep oılaýshy edim…
- Osy ýaqytqa deıin Qaraǵandy memlekettik ýnıversıtetinde, kezinde ózim qurǵan «Bota» ıntelektýaldyq ortalyǵynda, keıin Meıirhan Aqdáýletovtiń shaqyrýymen Aqtóbedegi «Altyn Orda» gazetinde, basqa da birqatar mádenıet salalarynda jumys istedim. Biraz jylym «Qazaqstan» ulttyq arnasynyń Qaraǵandy oblystyq fılıalynda ótti. Alysta júrsem de, Almatymen baılanysym burynnan úzilgen emes. Derekti fılmderge senarıı jazyp, konertterge jıi qatysyp turatynmyn. Byltyr «Qazaqfılm» kınostýdııasynyń bas redaktory Dıdar Amantaıdyń usynysymen osynda kóship keldim.
- Muny surap otyrǵanym, kezinde «Qaraǵandyǵa kelip án aıtpaǵan adam joq. Tipti Reseıdiń artısteri osy jerden shıyrlap shyqpaıdy. Al Qaırat Baıbosynov 20 jyl boıy birde-bir shyǵarmashylyq keshin ótkize almaı júr» dep respýblıka kóleminde másele kóterdińiz. Nátıjesinde, shahterler qalasynda halyq artısiniń eki konerti uıymdastyryldy. Sol sııaqty Almatyda da kimder án salmady?! Sizdiń osy eki qalanyń birinde konert qoıatyn ýaqytyńyz keldi emes pe?
- Ázirge týǵan jerimde áýeletip án shyrqaıtyndaı múmkindik bolmaı otyr. Onyń kóp sebepteri bar. Tarazylasam, Qaraǵandyǵa qaraǵanda, Almatyda kóbirek óner kórsetippin. Biraq alǵashqy shyǵarmashylyq keshimdi Almatyda da, Qaraǵandyda da emes, Lıtvada uıymdastyrylǵan dúnıejúzilik mýzyka festıvali aıasynda ótkizdim. Sonda qala meri qabyldap, «Qazaqstan men Lıtva arasyndaǵy birneshe jylda ornata almaǵan mádenı baılanysty bir aptada júzege asyrdyńyz» dep rızashylyǵyn bildirgen. Esimnen ketpeıtindeı ádemi bir kesh bolǵan edi. Alla buıyrtsa, endi Almatydaǵy kórermenmen qaýyshyp, óz týyndylarymdy, qazaqtyń klassıkalyq ánderin oryndasam degen oı bar.
- Dástúrli án keshi ǵoı…
- Jalpy, men qazaq mýzyka ónerinde eki dúnıege qarsymyn. Onyń birinshisi — maǵan «Dástúrli án» degen sóz unamaıdy. Bul joldan qosylǵan tirkes. Orys tiline aýdarsaq, «tradııonnaıa pesnıa», ıaǵnı turmys-salt jyrlary, ádet-ǵuryp ánderi degen maǵyna beredi. Toqsanynshy jyldarǵa deıin barlyq mýzyka zertteýshi, ónertanýshylar, Mádenıet mınıstrligin basqarǵan marqasqalar «qazaqtyń klassıkalyq ánderi» nemese «halyq kompozıtorlarynyń ánderi» dep sóıleıtin. Keıin kele «dástúrli án» degen ataý paıda bolyp, qalyptasyp, sanamyzǵa sińip ketti. Óz basym muny qoldamaımyn. Múlde qarsymyn. Ekinshiden, qarnymnyń ashatyny, qazir shamasy kelse, daýsynyń bar-joǵyna qaramaı eńbektegen baladan, eńkeıgen qartqa deıin, ákimqaralar, shendi men shekpendiler de, qaltasyna mınıdısk salyp júretin boldy. Fonogramma bas aýrýymyzǵa aınaldy. Ataqty ánshilerimizdiń ózi óli daýyspen án aıtýdan uıalmaıtyn boldy. Basqa elde aýyz jybyrlatyp, halyqty aldaý — qylmys dep sanalsa, bizde sánge aınalǵan. Kezinde Nurǵısa Tilendıev aǵamyz «Joǵary dárejeli kúıshi bolý úshin kúnine alty saǵat dombyra tartý kerek» degen edi. Ánshi bolý úshin de solaı. Ánshilik, ásirese, jas kezińde kúrdeli izdenisti, tabandy eńbekti talap etedi. Jas ánshiler álden tehnıkaǵa súıenip alsa, kún saıyn daýystaryn shynyqtyrmasa, bolashaǵynan úmit kútip, erteń olar Maqpal, Roza, Naǵıma shyqqan bıikke shyǵa alady dep sený qıyn. Álemdegi úlken elderdiń barlyǵy, tipti kórshi memleketterge deıin fonogrammaǵa áldeqashan tyıym salsa da, bizdikiler osyǵan nege únsiz otyrǵanyn túsine almaı-aq kelemin!
- Ózińiz estradalyq ánderdi qalaı oryndaısyz?
- Men estradalyq án aıtpaımyn.
- Biraq estradalyq án jazasyz, solaı ma?
- Óz shyǵarmalarymdy estradalyq ánder qataryna da jatqyzbaımyn. Dombyranyń tabıǵatyna jaqyn, lırıkalyq qońyr ánder der edim. Ázirge ánderimdi Maqpal Júnisova, Merýert Túsipbaeva, Erbol Aıtbaev, Erkin Shúkimanov, Seıil Aıaǵanovtar shyrqap júr. Eki ıyqty julyp jep, alqyn-julqyn bıleıtindeı emes, kóńil-kúıge baılanysty týǵan týyndylar. Muńdylaý bolyp keledi. Sekiretin ánderge sanaly túrde bara almaımyn. Jan-dúnıem oǵan qarsy, bolmysyma, minez-qulqyma saı emes. Jalpy, men qońyr kúıdiń adamymyn. Asa jarqyldaǵan dúnıeni unatpaımyn. Keıde toıǵa barsań da, «Kóńildi án aıtshy» deıtin ádet qalyptasqan. Án ózi qatty qýanǵanda, ne bolmasa sher tolqytqanda shyǵady. Arzan kóńilden, toq, kúıli ómirden týǵan, shoýǵa jaqyn dúnıeler tez umytylady da ǵumyry alysqa barmaıdy. Al qazaq ánderinde halqymyzdyń óner shejiresi, dúnıetanymy, kórgen azaby, tartqan beıneti, muń-sheri jatyr. Ony qalaı kóńildi qylyp aıtasyń?! Qazir onsyzda syrty jyltyraǵan dúnıeler, sanyn jalańashtaǵan qyzdar men álekeı-shúlekeı taqqan qyz daýysty jigit ánshiler kóbeıip ketti. Saýdagerler taýaryn ótkizý úshin syrtqy túrin kelistirip orap qoıady ǵoı, ishin ashsań dym joq, týra sol sııaqty. Betterin boıap, shashtaryn sándep, kórermenge kelbetimen unaǵysy keledi. Qazirgi ónerpazdar jan dúnıesin baıytqannan góri, materıaldyq ıgilikke bólenýge jantalasady nemese ázilge buryp aıtar bolsaq, olarǵa júregin taza ustaǵannan góri, sheteldik kóligin aınadaı jarqyratyp mingen mańyzdyraq. Kóp jaǵdaıda solardan qazaq ónerine qyzmet jasaıyn degen nıet kórmeısiń…
- Qońyr kúıdiń adamdary syrt kózge saly sýǵa ketip, ómirden túńilip júrgendeı kórinetin sııaqty…
- Ne bolsa da árkimniń óz ishinde ǵoı. Meni tanyǵysy kelgender ánderimdi tyńdap kórsin. Daýsyma qulaq túrsin.
Qolyna dombyra ustaǵan ánshiler óz deńgeıimizdi bilgendikten, ózimizdi-ózimiz jarnamalaǵandy unatpaımyz. Sosyn qońyr turmys keshemiz, qońyr kúıde júremiz, qońyr án aıtamyz.
Myna qoǵam maǵan sýyq kórinedi. Meniń janym, meniń kóńilim, meniń ańsarym HIH ǵasyrǵa aýady da turady. Ol qazaq óneriniń sharyqtaǵan kezeńi, ásirese, ulttyq mýzykamyz úshin altyn ǵasyr bolǵan zaman edi. Bireýdiń ótirik maqtap, ótirik kúlip, aldap, bósip turǵanyn kórgenshe, ózimmen-ózim ońasha, jalǵyz qalǵandy durys sanaımyn.
Kóp adammen aralasa bermeımin.
- Sal-serilerdiń qasynda top-tobymen ónerpazdar júrmeýshi me edi, jalǵyzdyqqa qashqanyńyz qalaı?
- Sal-seriler zamany qazaqtyń basynan áldeqashan ótip ketti? Ádiletsizdikke tózbeý, kúshti men jýandy halyqqa jyǵyp berý, eldiń aıaýly adamyn dáripteý, sulýlyqty ardaqtaý, eń bastysy, boıyndaǵy jarqyn ónerin qarapaıym jurtqa pash etý — sal-serilerdiń ónerpazdyq ustanymy, serti edi.
Ataqty Qultýma degen seriniń: «Alysyp bı-bolyspen kúnim ótti, Bolǵan soń, ózim seri kónbedim de» degen óleńi bar. Óıtkeni ol zamanda seriniń sózin sóıleıtin, oǵan ara túsetin halqy boldy. Seri men halyq ol zamanda bir-birine súıendi. Bul ǵasyrlar boıy qalyptasqan úlken eldiktiń bir nyshany edi. Ataqty «Birjan sal» fılminde Poshtabaıdan taıaq jep, qusalanyp qorlanǵan Birjan saldyń «Qazaq qartaıdy» dep nalıtyn sózi bar. Kınonyń osy jerinde kózime jas keldi. Maǵan qazaq qartaımaq túgili, aljyǵan sııaqty kórinedi osy kúni. Qazaqty qazir kim kóringen, onyń ishinde óz balasy qorlaıdy, onyń tilin mensinbeı, ónerin mazaqtaıdy. Osynyń bárin qazaq sezbeıdi, sezse de qaırat kórsete almaıtyn pesh túbindegi aljyǵan qarııa syndy bop qaldy. Sondyqtan jalǵyzdyqqa qashpaǵanda, qaıda qashasyń? Aınaladaǵy bolyp jatqan sumdyqtarǵa qarap, kózińniń jasyn jutyp, ishten tynǵannan basqa dármen joq. Keıde jazýshy, mádenıettanýshy Talasbek Ásemqulov aǵamyz ekeýmiz bas qosqanda tańdy-tańǵa uryp, baıaǵy sal-seriler zamanyn áńgime qylyp, sol dáýirdiń ishine túsip ketetin sátterimiz bolady. Tipti beri qaraı shyqqyń kelmeı qalady. Ol kúı tartyp, men aıtyp, bir jasap qalamyz. Ókinishtisi, ol dáýirdi biletin, túsinetin, ańsaıtyn Talasbek sııaqty úlken ónerpazdardyń myna qoǵamda baǵasy joqtyǵy qynjyltady.
Sondyqtan sal-seriler dáýreni kelmeske ketti dep oılaımyn.
Keıde jıyn- toılarda dombyramen án aıtqan sátterimde, kórermenderge ádeıi synap qaraımyn. Keıbireýleri «Bular áli tiri júr me?» degendeı, birtúrli kózben qarap otyrady…
- Nege olaı oılaısyz?
- Óz mádenıetinen jerinip, Batysqa eliktep júrgender ǵoı. Oǵan tańǵalmaımyz. Biz Keńes úkimetiniń otarlaýynan qutylǵanymyzben, qazir sanamyz álemdik otarlaýǵa tutylyp otyr. Bireýdiń qańsyǵyn tańsyq kóremiz. Shetelden kelgen ánshilerdiń konertine aqsha shashyp jatatyndardy túsinbeımin. Astana merekesi qarsańynda Stıngtiń konertine bıletter 100 myń teńgege deıin satylypty. Sol dúnıejúzine tanymal brıtandyq ánshińizdi Qaırat Baıbosynovtyń bir tyrnaǵyna tatyrmas edim. Álemdik mýzykany joqqa shyǵarmaımyn, biraq men úshin onyń óneri jat óner. Fonogrammamen án aıtatyndardyń konertine aıaǵymdy baspaımyn. Sanaly túrde bas tartamyn. Men dombyrany eshqandaı qundylyqqa aıyrbastamaımyn. Ózgeniń mádenıetine, onyń ishinde tobyrlyq mádenıetke bas ııý jaqsylyq ákelmeıdi. Ókinishtisi, bizdiń qoǵam ázirge osyny uqpaı otyr.
Al halyq ánderiniń keshterinde kózi ashyq, qazaqtyń zııaly bir top shoǵyry ǵana keledi. Sekseninshi jyldary halyq dombyra dese, ishken asyn jerge qoıýshy edi. Qazir eshkim tyńdamaıdy, jatsynyp qaldy. Óıtkeni memlekettiń qamqorlyǵymen dombyramen án aıtatyndardyń birde-biriniń dıskisi shyqqan emes. Sonda qazaq mádenıetine bólingen qarjy qaıda?
- «Qazaqtyń dástúrli 1000 áni men 1000 kúıi» jaryq kórdi emes pe?
- Ol jekelegen ult janashyrlarynyń, mádenıet qaıratkerleriniń eńbeginiń arqasy. Barlyq mindetti jekelegen azamattardyń, bolmasa bir prodıýserlik ortalyqtyń ıyǵyna artyp qoıýǵa bolmaıdy. Qazir ortamyzda júrgen sańlaqtarǵa, jastarǵa kóńil bólýi qajet. Solardyń óneri nege nasıhattalmaıdy? Qoldaý qashan jasalynady? Memleket buǵan yntaly bolýy tıis. Jekemenshik radıolardyń qaısysy ulttyq klassıkalyq ánderdi berip jatyr?! Solardy kúnine on saǵat efır taratsań, sonyń tym bolmaǵanda bir-eki saǵatynda ulttyq muralardy taratasyń dep nege májbúrlemeske?!
- «Dombyrany eshkim tyńdamaıdy» dep kesip aıtýǵa da bolmas…
- Endi bar ǵoı, bir-aq az. Burynǵy balalar dombyraǵa qol sozsa, qazirgilerdiń fonogrammaǵa kindikteri jabysyp qalǵan. Bizdiń qatarlastarymyz, bizden keıingi býyn Jánibek Kármenov, Qaırat Baıbosynov, Maqpal Júnisova Bekbolat Tileýhanov, Janar Aıjanova bolǵysy keletin. Óıtkeni olardyń kezinde ónerge kóńil bólinetin. Olardan keıin qanshama ónerpazdar shyqty, biraq qamqorshysy joq. Qaırat Baıbosynov jarq etip shyqqanda Saparǵalı Begalın, Ǵabıt Músirepov, Ǵabıden Mustafınder qatty qýanyp, Júsipbek Elebekovke raqmet aıtqan kórinedi. Kezinde Bekbolat Tileýhanov eń alǵash sahnaǵa shyqqanda da Aqseleý Seıdimbekov aǵamyz qolynan jetektep shyǵyp, baǵasyn berip, jurtshylyqqa tanystyrǵanyn «Qazaqstan» telearnasy arnaıy kórsetken edi. Sondaı-aq batasyn beretin, arqadan qaǵatyn dýaly aýyz aǵalar qaıda? Qolyna dombyra ustaǵan bir qazaqtyń balasyn qamqorlyǵyna alyp, sahnaǵa súırelep júrgen aǵa býyn bar ma, qazir? Osyndaı dúnıelerdi oılap, janyń qulazyp, qońyr kúıge túspegende qaıtesiń…
- Al siz óner zertteýshisi retinde Arqanyń án mektebin zerttep júrsiz be, joq palýanǵa oń-soly bir me?
- Qazaqtyń halyq mýzykasynyń tarıhyn qolymnan kelgenshe qattap, zerttep júrmin. Bul biraz jyldan beri aınalysyp kele jatqan súıikti isim desem bolady. Menińshe, qazaq áni birtutas mektep dep oılaımyn. Keıin bólip-bólip alǵan ózimiz. Buryn búkil qazaq Arqanyń da, Jetisýdyń da ánin bólip-jarmaı tyńdaıtyn. Qazir ár óńirdiń áni ózine ǵana kerek sııaqty jiktelip qaldy. Árqaısysy ózine qaraı tartyp, ıemdenip aldy. Bul — qaýipti úrdis. Sondyqtan men ushar basynan bastap zerttep kelemin. Bizge eń birinshi HVII ǵasyrdan jetken bir-aq án ol — «Elim-aı». Odan keıin qazaq ániniń basynda Birjan sal turady. Sosyn Aqan seri, Muhıt, Úkili Ybyraı, Balýan Sholaq, Jaıaý Musa, Estaı, Áset, Jarylǵapberdi, Sary, Imanjúsip, Shashýbaı, Mádı bolyp kete beredi. Sońy Kenenmen túıindeledi. Bulardan bólek, bir-eki ánmen tanylyp, ataýsyz qalǵan ánshiler bar. Solardyń barlyǵyn qamtyǵym keledi.
- Qandaı derekterge súıenesiz?
- Buǵan deıin jazylǵan derekterdiń barlyǵyna súıenemin. Barlyǵyn salystyramyn. Eldiń aýzynan jınaımyn. Qudaı maǵan sondaı qabilet bergen, án tyńdaǵan kezde, kimniń áni ekenin birden bile alamyn. Mysaly, Úkili Ybyraıdyki ma, dál tabamyn. Ártúrli sebeptermen Segiz serige biraz ánder tańylyp ketken. Olardyń ara jigin ajyratý qajet. Batys óńirinde týǵan ándi soltústik óńirge aparyp telý — qııanat. Sondyqtan kerek derekke abaı bolǵan durys.
Áńgimelesken Qanshaıym BAIDÁÝLET, «Aıqyn».
