Kereku öŋırı kıleŋ talantqa toly. Baiannan bastalar baǧaly esımder İsamen iırılıp, Ombynyŋ şetıne tolqyndai soǧylary anyq. Būhardan bastalar būǧy mınez, börı jürek atalar aty Bögenbai tūsynda naizaly kez, qalqandy şaq, oi töbesı, aqyl asqary Qanyşqa deiın şoqyta jetedı. Ädebietke, önerge ölşeusız üles, qazynaly kömbenı qazaq qanjyǧasyna salǧan Mäşhür-Jüsıp, Sūltanmahmūt, Jüsıpbek sekıldı som altyn, sırgelı söz, ırgelı aqyl ielerı eske tüsedı. Baianauylda tuyp , qazaq ädebietı keŋıstıgınde qanatyn jaiǧan, keŋ sermeu, mol tolǧaudyŋ ülgısı, ǧylymnyŋ ǧajap eŋbekkerı, qalamnan sausaǧy qajalǧan, därısten dausy qarlyqqan danalardyŋ dosy, şäkırttıŋ qamqorşysy, jaqsylyqtyŋ jan aiaspas jauyngerı, adaldyqtyŋ aqiqat qarauylşysy- Quandyq Pazylūly Jüsıp. Asyra aitu emes, äsıre äsemdık emes şyndyq äuezı- osy.
Eger qasaŋ tıl, qūryqty faktıge qūlaq salsaq bylai şyǧady. Jüsıp Quandyq Pazylūly – 02.11.1941 jyly Pavlodar oblysy, Baianauyl audany, qazırgı Mäşhür-Jüsıp auylynda (būryn «Jaŋa jol» kolhozy atanǧan) tuǧan. 1959 jyly Baian qazaq orta mektebın bıtırgen. 1959 – 1964 jyldary Almatydaǧy Abaiatyndaǧy Qazaqtyŋ pedagogikalyq institutynyŋ tarih – filologiia fakultetınde oqyp, qazaq tılı, ädebietı jäne tarihynyŋ mūǧalımı mamandyǧyn alady. 01.11.1964 – 31. 12. 1967 jyldary Qazaq SSR Ǧylym. akademiiasyndaǧy M.O. Äuezov atyndaǧy «Ädebiet jäne öner instituty» aspiranturasynda oqydy. 01.01.1968 jyldan bastap Qazaq SSR Joǧary jäne arnauly orta bılım ministrlıgı joldamasymen Semeidıŋ N.K. Krupskaia atyndaǧy pedagogikalyq institutyndaǧy qazaq tılı men ädebietı kafedrasynyŋ aǧa oqytuşysy bolyp qyzmetke ornalasty. 11. 06. 1969 jyly Qazaq SSR ǦA M.Äuezov atyndaǧy «Ädebiet jäne öner instituty» ǧylymi aspiranturasynda oqydy. 01.01.1968 jyldan bastap Qazaq SSR joǧary jäne arnauly orta bılım ministrlıgı joldamasymen Semeidıŋ N.K. Krupskaia atyndaǧy pedagogikalyq institutyndaǧy qazaq tılı men ädebietı kafedrasynyŋ aǧa oqytuşysy bolyp qyzmetke ornalasty. 11.06.1969 jyly Qazaq SSR ǦA M. Äuezov atyndaǧy «Ädebiet jäne öner instituty» ǧylymi keŋesınde «Qazaq prozasyndaǧy tartys jäne jaŋa adam» taqyrybynda kandidattyq dissertasiia qorǧady. 1973 jyldan sol kafedranyŋ dosentı jäne kafedra meŋgeruşısı bolyp ıstedı (1978 jylǧa deiın). 08.04.1994 jyly Qazaqstan Respublikasy Ūlttyq ǧylym akademiiasyndaǧy M.O.Äuezov atyndaǧy «Ädebiet jäne öner institutynyŋ» filologiia ǧylymdarynyŋ doktory ǧylymi därejesın beru jönındegı D. 53.34.01 mamandyrylǧan keŋesınde «Qazırgı qazaq lirikasyndaǧy stil jäne beinelılık» taqyrybynda doktorlyq dissertasiia qorǧady. 22.11.1996 jyly Qazaqstan Respublikasynyŋ Ministrler kabinetı janyndaǧy joǧarǧy attestasiialyq komisiiasy şeşımımen Q.Jüsıpke ädebiettanu professory degen ǧylymi ataq berıldı. 01.09.1995 – 31.07.1997 jyldar aralyǧynda Q.Sätbaev atyndaǧy Ekıbastūz injenerlık-tehnikalyq institutynda filologiialyq pänder kafedrasynyŋ meŋgeruşısı jäne Ekıbastūz joǧarǧy pedagogikalyq kolledjınde qazaq filologiiasy kafedrasy meŋgeruşısı bolyp qyzmet atqardy. 01.08.1997 jyldan bastap S.Toraiǧyrov atyndaǧy Pavlodar memlekettık universitetındegı qazaq filologiiasy kafedrasynyŋ jäne Pavlodar universitetındegı memlekettık tıl kafedrasynyŋ meŋgeruşısı bolyp ısteidı. 1991 jyly Qazaqstan joǧary bılım ministrlıgı «Qazaqstannyŋ aǧartu üzdıgı» («Otlichnik prosveşeniia Kazahstana») belgısımen marapattady. 1979 jyldan – SSSR Jazuşylar Odaǧynyŋ, 1992 jyldan-Qazaqstan Jazuşylar Odaǧynyŋ müşesı.
Jazuşy retınde bırneşe körkem şyǧarmalar jariialady: «Bır äieldıŋ ömırı»-1975 j., «Armandastar» - 1979 j., «Qyzdar, jıgıtter» - 1981 j., «Odnokursniki» - 1989 j. «Ūl men qyz» pesasy Abai atyndaǧy Semei muzykalyq drama teatrynda 1980-1986 jyldar aralyǧynda qoiyldy. Jaz aiyndaǧy gastrol kezınde atalǧan pesa Şyǧys Qazaqstan, Semei, Pavlodar, Qaraǧandy oblysynyŋ selolarynyŋ bärınde derlık qoiylyp, qoiylym sany 300- den asty. 1991 jyldan künı bügınge deiın respublikalyq «Abai» jurnalynyŋ alqa müşesı, al 1975-1984 jyldar aralyǧynda Qazaq SSR Aǧartu ministrlıgınıŋ qazaq tılı men ädebietıne arnalǧan jinaqtarynyŋ alqa müşesı boldy. Keiın zerttele bastaǧan M.J. Köpeeevtıŋ alǧaşqy ekı tomdyq tandamalysynyŋ (Ǧylym,1990, 1992 j.) alqa müşesı bolumen bırge jalpy Mäşhürtanu ılımın ūiymdastyru jūmysyn jürgızıp keldı. 1999 jyly 21-22 mamyrynda Pavlodarda «Mäşhür-Jüsıp oqulary» atty respublikalyq ǧylymi konferensiianyŋ ūiymdastyruşysy boldy. Būǧan deiın 2 doktorlyq, 3 kandidattyq dsissertasiiaǧa opponent,2 kandidattyq dissertatsiiaǧa ǧylymi jetekşı boldy. S.Toraiǧyrov atyndaǧy Pavlodar memlekettık universitetınıŋ 3 aspirantyna jetekşılık ettı. Q.P.Jüsıp respublikada qorǧalyp jatqan kandidattyq, doktorlyq dissertasiialardyŋ köbıne pıkır jazyp, respublikadaǧy qazaq filologiiasy ǧylymy damuyna at salysyp keldı. Gazet maqalalary – 75, jurnal-kıtaptardaǧy ǧylymi maqalalarynyŋ sany – 65. Sonymen bırge ol-1 monografiialyq jäne 2 ǧylym zertteu kıtabynyŋ avtory. Bary osy. Barmaqtan sorǧandai şyǧar är sözdıŋ astynda baq quanyş, sor küiınışter bar ekenın daraqty daryn, qazaqty köz ǧana tanidy. Tanu qanu emes. Jazuşy «Bız därıger emespız – Bız qoǧamnyŋ auruymyz» (Aleksandr Gersen) Q.P.Jüsıptıŋ 1981 jyly jazyp körgen «Qyzdar, jıgıtter» povesı (romanǧa tatyr tuyndy nege būlai atalǧany Quandyq aǧa Jüsıptıŋ aptyǧy az, baiyby köp mınezınen habar beredı) kötergen jügı, aitar oiymen qazaq ädebietınıŋ altyn törınen oryn alar şyǧarma. «Qyzdar, jıgıtter» dep atalar tuyndy avtor qoiǧan ataumen de qoŋyr üige tıkken qyzyl jalaudai qyzyqtyra tartady. Moemnıŋ kıtaptyŋ atyn qoiu şyǧarmanyŋ jartysyn jazyp şyǧu degenı eske oralady. Älı eşkım jauabyn tappaǧan Stendaldıŋ «Qyzyl men qarasy», Mopassanyŋ «Tompaqşasy» sekıldı oilandyra otyryp, bır qaraǧanda jeŋıl tartar taqyryp tereŋıne tarta tüsedı. Tolstoidyŋ «Soǧys pen beibıtşılıktı» oqyǧan zamandasy «būnda soǧys ta, beibıtşılık te joq, būnda ömır ǧana bar» - degen eken. Atalǧan povest tek qyzdar men jıgıtterden tūrmaitynyn alǧaşqy paraqtan paryqtaisyz. Povestıŋ ön boiyn köterıp tūrǧan basty, negızgı keiıpker Käkımtai obrazy bırden jarq etıp, jotalanyp körınedı. Käkımtai körkı jazuşynyŋ aituymen, jazuşymen surettelmeidı, onyŋ ainaǧa qaraǧan şaǧynda-aq tanylady. «Käkımtai qabyrǧadaǧy kıtap betındei ǧana ainaǧa qaraǧan küiı ūzaq tarandy. Öz körkın jaŋa körgendei qadalyp bıraz tūrdy. Şärıptıŋ jüikesıne tietın de Käkımtaidyŋ osy ädetı ǧoi. Bır jaqqa dereu baru kerek bolsa, «qazır, qazırmen» jarty saǧat bögeltpese köŋılı könşımeitın Käkımtaiǧa Şärıp qaitıp tyzyldamasyn? Qanşa örekpıp tyrsyldap kep töne bergenıŋde qasqaia, lekıte külıp bar aşuyŋdy joq qylatynyn qaitersıŋ? Käkımtaidyŋ öŋınde qalypqa könbei erekşe ereuıldep, jotalanyp tūrǧany tek mūrny edı. Äitpese quşyq, sūiyq qasy, maŋdaidan şegınıŋkırep baryp bır jaǧyna jymdasa qūlaǧan qara şaşy, - bärı basqalardan ozsam, erekşelensem demeitın jūpyny mınez-qūlqyna sai. Oily közıne qarasaŋ, köptı körgen jıgıt aǧasy sekıldı. Bıraq saqalsyz iegı, uyljyǧan öŋı ony bala jıgıtke köbırek ūqsatatyn. Är sözın tamsanyp aitqandai uäzındı ünı, maŋǧaz jürısı Käkımtaidy baiypty jıgıtke jaqyndatsa, külgende, saqyldap ala jöneletını, oiǧa alǧanyn oryndaǧanşa jelpıldep, eleŋdep tūratyny ony tıptı eresek bala tärızdı etıp körsetetın.» Eger Şärıppen aradaǧy dialogta Käkımtai salqyn aqyl, sarbadal oi egesındei körınse Gülinamen bır qydyryp qaitqan soŋ qyzu quanyş, ystyq yntyqtyq jetegınde basqa sipatpen tanylady. «Qiyndyq pa, sürınıs pe, - osy sezımıme bölenıp, albyrap tūrǧanymda, lermın be bırın men! Menıŋ süiıktım, möldıregen qara közdı aiaulym, saǧan qai sözımdı döptesem eken?! Senı qaitsem, jainaŋdata berer ekem? Mıne, aq tün jamylyp, berer antym: «Men üşın senıŋ är qimylyŋ, külkıŋ qazyna! Tek nasattanyp syŋǧyrlai berşı, menıŋ şyrailym! Men sılkınsem, qandai taudy qūlatar ekem, qara da tūr! Qara da tūr!» Süigenınen köŋılı qalyp, baz keşıp otyrǧan Rüstemge aitar Käkımtai sözı, adam ūlylyǧyn, pende patşalyǧyn paş etedı. «Bar mäsele bır künde şeşılmeidı, Rüstem. Men saǧan bır keptı baiandaiyn. Menıŋ bır aǧaiym motosiklden qūlap öldı. Sol künı onyŋ äielın, qalt–qūlt etken şeşesın körseŋ, olar būl qazany kötere almas der edıŋ. Bıraq adamnyŋ ūlylyǧy sonda: eŋ jaqyn adamyn joqtap, azalai da bıledı, tırı kısı retınde tırşılıgın jasap, sol adamnyŋ ūrpaǧyn ösıru üşın öz boiynan tyŋ qairat taba da alady. Qazır sol äiel ülken ūlyn üilendırdı, nemere körıp otyr. Eŋ auyr qaiǧydan da adam serpıledı eken. Uaqyt bärıne emşı.» Käkımtai tek adal dos, senımdı serık ǧana emes, şyn därejesındegı därmenı biık, därejesı dara mūǧalım. Būl onyŋ mektepte täjıribege kelgen kezındegı ıs-äreketınen tanylady. Tektek mınezımen tanylar Saǧynǧa renjıgen jan ekınşı bır balalardy körgende, eljırei erıp şyn ūstaz, näzık jandy mūǧalım keipınde körınedı. «Käkımtai ekınşı esıktı aşty. Üş qyz bala qatarlasyp keste tıgıp otyr. - Mūǧalım, qaraŋyzşy, ūnai ma kestem? - Mūǧalım, menıkın körıŋız. - Käkımtai Serıkbolovich, ertegı aityŋyzşy. «Mūndai balalardan ketu mümkın be?» Käkımtai qanşa aialdaǧanyn aŋǧarǧan joq. Sondailyq bır päk senımmen qarap jaudyraǧan möldır közder, balǧyn jüzder, syŋǧyr ünder. Sondai bır oinaqy, jyly, sergek ünder!» Käkımtai ömırde de mahabatta da adal. Gülina Kemelbekke ketıp, qaita kelgende de, Baqytbekke baryp köŋılı suyp kelgende de Käkımtai bır qalypta, bır mınezde süigen jürektıŋ satylmas, ainymas sipatymen qalady. Käkımtaidyŋ bar qyzyǧy, oi tübınen tapqan asyly myzǧymas, özgermestıgı. Kıtaptyŋ ön boiyndaǧy Käkımtai obrazy altyn jülge, synbas syzyq bolyp örılıp solmas serttıŋ simvolyndai aişyqtalǧan. Bügıngı barymyzdy basqa beinege aiyrbastap, altyn basty obrazdarymyzdy Batystyŋ alys şabysty, tabysty janǧa jat, tänge tuys emes keiıpkerlerı aiyrbastap jatqanda tamyr basynda tūrar Käkımtai sekıldı jandar qajet-aq. Mahabatty adal, şarapta şaruasy joq, otbasy ūitqysy bolar, qyzmettıŋ qajymas torysy Käkımtai sipattas adamdar täuelsız Qazaqstannyŋ keregı, mūqtajy, negızgı ūstyny. Öitkenı qazaq ūlty-memleket jasauşy millatqa ainaldy. Al būl öz kezegınde mereilı mındetke, asqar asuǧa şaqyruda. Avtor povesı ışınde qanyq boiaumen körıner – Gülina. Gülinany baiandap, surettep otyryp, jazuşy özgelerdıŋ tür-tūrpatyn salystyra körsetedı. Tömengı joldarda sekeŋder, zypyldar Qarlyǧaştan, dauys köterer, qaqaqtar Dariǧaştan bölek Gülina suretı şeber salynǧan. «Gülina jürgende de, Qarlyǧaş tärızdı ekpındep sekeŋdemei, Dariǧaşa qaqaqtap arşyndamai, jer oiylmasyn degendei, tufliınıŋ biık ökşesı men qiyq tabatyn jerge tier-times eppen tigızıp qana adymdaityn. Söilegende, ol Dariǧaǧa ūqsap dauys kötermei, Qarlyǧaş sekıldı zypyldamai, syzylyp, är sözıne män bere tamyljytady. Ol külgende de, auzyn dabyraityp aşpaityn. Qanşa tasynsa da, ernın sänmen kerıp, basqa ünge auyspai, tek syŋǧyrlap küludı qalaityn. Tıptı jazu kezınde de qalam synyp keterdegendei, ony qatty, eppen, jaiymen ūstaudy ädet etken. Gülina kıtap, däpter betterın de jyrtylyp ketpesın degendei eppen audaratyn.» Sonşa sūlu, ädemı Gülinanyŋ ışkı älemınen onyŋ öz monology syr tartady. Gülinanyŋ mınezınen belgı berer üzındı özı söilesın. «Qarlyǧaş qandai adam bolar eken? Äi, qaidam? Tym ūşqalaq, orǧa tüspese jarar edı, biyl özıne jelık bıtıptı. Özın jas aru sanaidy ǧoi deimın. Qaidaǧy sūlu?! Sändengen nesın alǧan deseişı! Men bır modnyi köilek tıktırsem, ol da sony kigısı kep esı şyǧady. Sonymen teŋelem dei me eken? Anada maǧan aitady: «Syzylyp tūryp oilaitynyŋ aramdyq», - deidı. Aram bop ne ısteppın? Jıgıtınıŋ aldynda ony bır mūqatqym keldı, kısımsıgenı janyma batyp ketse, qaiteiın? Sony aramdyq deidı. Saǧan ol az älı. «Sen ışı tarsyŋ», deitının aitsaişy! «Bıreuge bolmasyn deisıŋ, ışıŋ tarylyp tūrady», - deidı. Işım tarylyp ne ısteppın Özı kesır bolsyn, tūqyrtqym kep tūrady, ras. Kesır bolmasa onda ne aqym bar?» Käkımtaimen alǧaş öbısken tūsta Gülina köŋıl kökjiegınen basqa sūlba, suyq soqpaq bar ekenı sezıldı. «Tek jataqhanaǧa jaqyndap qalǧanda, Gülina öz köŋıl tükpırınde bırdeŋege alaŋdaǧandyq sezımı de ber ekenın baiqap, taŋyrqap qaldy. «Men mūny jaqsy köremın ǧoi, endı ne kerek, bäse ne kerek? Kemelbek – aspirant, onyŋ bolaşaǧy zor. Bolsa, qaiteiın, ol saǧan tap Käkımtaidai eljıremeidı. Bır duşarlasty da, körınbei kettı. Kelgende de, Käkımtai tärızdı. Senıŋ är ünıŋe zar bop, üzılıp tūrǧan joq. Qaraşy, Käkımtai saǧan qalai üzdıge könıp tūr,ä? Sonda da sen jatyrsyŋ. Bätuasyz qyzsyŋ ǧoi sen. Käkımtaiym menıŋ, men tek senı süiem, süiem, estisıŋ be? Bılmeimın, bırdeŋege alaǧyzu bar mende. Tüu, sol Kemelbek te, ne bırjola joǧalam demei, ne bırjola janasam demei, del-sal ǧyp qoiǧany nesı? Sen solai şırenıp jürgende, men ne ısteuım kerek? Sonda da, ärine, aialdauǧa bolar edı. Al sen alyp-ūştyŋ. E, meilı. Nege meilı deisıŋ, öz taǧdyryŋa nege enjar qaraisyŋ? Men Käkımtaiǧa täntımın ǧoi, onda artyq ne kerek? Degenmen, aptyqpai ırkıle tūrsaŋ, Kemelbekke de aulanar ma edıŋ, qaiter edıŋ? Ras, tosyp, artyn aŋdamadyŋ ba? Käkımtai eşqaida qaşpaityn edı ǧoi. Ai, Gülina, Gülina, salmaqtaşy, taia basqan joqsyŋ ba?» Şyndyǧynda Käkımtai mūraty men Gülina armany tılektes, baǧyttas! Joldas emes. «- Jolama dedım ǧoi! Senıŋ menı süietınıŋ jalǧan. Süiseŋ, menen kem-ketık ızdep, qazymyrlana berer me eŋ? Kemşılık tapqyşyn mūnyŋ! Sen bolmaǧanda, men endıgı Kemelbektıŋ aiaulysy bop jürer em ǧoi. Sen üşın ol kinoǧa şaqyrǧanda şyqpaǧanymdy bılmeuşı me eŋ? Sol kadırımdı bılmedıŋ ǧoi sen. Märziia altyn qyz ǧoi, sol ezulep edı: «Özındı älpeştei bıletın Kemelbekten airylma. Sol Käkımtaidy qaitesıŋ», - dep. Men aqymaq. Menı asyp öltıretın kısı joq. Kemelbek – jıgıttıŋ töresı, bolaşaǧy qandai? Menı körgende, älı künge deiın qyzaraŋdaidy. Al Käkımtaidyŋ qaqyldaityny: «Sen kerenaulanba, kündız-tünı ızden, oqy». Ne oqu, ne oqymau keregın men özım bılemın, vot, qaraǧym!». Käkımtaidyŋ bar armany – auyl mūǧalımı bolu. «Bızdıŋ auylda süt ışkıŋ kelse, öz siyryŋdy özıŋ sauasyŋ», - dep jymyŋdaidy Käkımtai. «Sol jetpep edı? Sol aram qatqyrlardyŋ bauyryna kırıp şoqiyp otyrmaqşy ma Gülina?! Tapqan ekensıŋ qyljaqty. Gülina ölmes jerın bılmeidı degen. Sorly basym!.. - Gülina özın jer betındegı eŋ köp aldanǧan, qaiǧy şekken adam sezındı. - Sen ǧoi özındı pysyq köresıŋ, ä? Qaidaǧy pysyq? Epteilı bolsaŋ söiter me edıŋ?». Kemelbektıŋ aldauyna ūşyraǧan Gülina ǧylym kandidaty Baqytbektıŋ şyrmauyna ūrynady. Auqatty tūrar Baqytbek üiıne kelgende Gülina mınezınıŋ syry aşylady. «Üide anasynyŋ äkesın yǧyrtyp, kınarattaityny esıne tüstı. «Būl ma, būl bastyq bop tura jiyrma jyl ısteidı. Jiyrma jylda kırıstırgen jiyrma som qosymşa tabys bar ma eken? Jiyrma jyl tek jalaqyǧa qarap otyrmyz. Jalaqymen dünie jinauǧa bola ma?» Būl – anasynyŋ sözı, äkesı joqta qamyǧyp aitatyn şerı. Erteŋ sol sözdı Gülina da ezıp otyra ma, kım bılsın? Käkımtaimen qol ūstassa, sol uaiymǧa qamalmaǧanda, qaida barady?»
Demek Gülina üiden körgen tärbienıŋ özge ülgısı, aqşa dep ötken köŋılsız ömırdıŋ bügınge jetken belgısındei. Būl osy uaqyttyŋ emdeluden ketken dertı. Gülina naryq pen paryqtyŋ arasy aiyrbastalyp ketken şaqtyŋ mol tūrpaty. Keleşekte körıner jan desek anyq aitamyz. Avtor bolaşaqta beleŋ alar beinenı danyşpandyq suretker sezımtaldyǧymen tanyǧan. Kıtap soŋy Gülinanyŋ Käkımtai qasynda ökıne, öksi jylauymen bıtedı. Gülina Käkımtai qasynan tabylady. Bolaşaǧy belgısız. Aldy anyq emes. Jazarman Gülina taǧdaryn oqyrmanǧa ūstatyp ketkendei şeşım şyǧarar oquşy sekıldı körınedı. Povest sosialistık realizm qalpynan şyǧyp basqaşa sipat alǧan. Gülina Tolstoidyŋ Kareninasy sekıldı aituşy aidaǧanyna jürmesı, özınşe jön-joba tapqan tek jazuşy ǧana emes, ädebiet teoriiasynyŋ has şeberı Q.P Jüsıp jaŋa örnek, qyzyq qyr şyǧarǧan. Būl da qalamgerdıŋ qazaq ädebietıne qosqan qadırlı qazynasy, orasan oljasy. Tek bır adam jetıstıgı emes, qazaq ädebietı şyqqan şynar şyŋy desek qatelespeimız. Sabaq oqyǧysy kelıp qanşa ūmtylsa da, moiyny jar bermes Seiıl, şyndyq dep şyryldar Şärıp, sezım şyrmauynan şyǧa almas Rüstem keŋ mınezdı Äiken, külegeş qyz Raigül sekıldı bır top jastar bölek alynsa, ömırdıŋ öz beinesındei bolyp jastarǧa berılgen belgıdei, bolaşaq eskertpesındei, ülken ömırdıŋ özındei bolyp aspirant Kemelbek, ǧylym kandidaty Baqytbek, maskünem Saparbek suretterı sättı şyqqan. Jürmes jol, barmas baǧytty körsetıp tūrǧandai beineler som örılıp, qapysyz qalanǧan. Şynşyl Şärıp mınezı myna üzındıden körınedı. «Şärıp düŋk ettı: - Sız nege olai deisız? Särsenbaev qyŋyr emes, qaita aqyldynyŋ özı. Qara kök köilegınen de, tekşelene qiylǧan şaşynan da, tesıle synai qaraǧan közınen de özıne qūlai sengendık baiqalatyn, institutty byltyr ǧana bıtırgen pän mūǧalımı Güljamal Arynovna būl sözdı estıgende, aŋyryp, taŋyrqap ta qaldy. Aldymen: «Rasynda, maǧan qarsy şyqqanyŋ ba?» - degendei Şärıpke bajailai qarap, artynşa: «Sen ne bılesıŋ?» - nyşanymen jymyŋ etıp, ızınşe: «Qandai aŋqaulyq? Bıraq bılmegenge jön sıltemesek, bılgenımız käne?» - degen aqyldy syŋaiǧa auysyp taqyldap: - Men mūnda ekınşı jyl ısteimın. Al, senıŋ ıske kırıskenıŋe on kün de ötken joq. Söite tūryp maǧan şek keltırgıŋ keledı, ä? - dedı. - Men öz közım jetken jaitty mälımdep tūrmyn! - dedı Şärıp bölme ortasynda qaqiǧan qalpy är sözın şegelep aityp. - Al tyŋdadyq, - dedı, Güljamal Arynovna dauys mänerımen: «Däleldıŋ tükke tūrǧysyz ekenın aldyn ala sezem», - degen aŋǧar tanytyp. Särsenbaev bır sabaqta ūşyp-qonyp tärtıp būza berse, ekenşı bırınde mūǧalımdı auyz aşa tyŋdaidy. Būdan şyǧatyn qorytyndy ne? Tüiın sol: bızdıŋ bıraz mūǧalımderdıŋ özderınde ızdenıs jetpei jatyr.» Jazuşynyŋ suretkerlık qarymy da erkın körıner tūstar mol. Mysaly: «Samsaǧan terezeler de är türlı. Bıreulerı menı kör degendei, erekşe nūrlanyp, jarqyrap, şattana özeuregendei bolady. Endı bıreulerı sabyr saqtaudy jön körgendei, erekşelenbei paŋ közben qaraidy. Bırazy küŋgırt säulemen tūmşalanyp, öz ısım özımde, maǧan tynyştyq kerek degendei, manaurai tüsedı. Köp terezeler jaryq közderın mülde öşırıp, orny qaraiyp körınıp, tek ūiqy, tynyştyq, oŋaşa oi tılegendıktı tanytyp tūrǧandai.» Nemese myna söilem. «Äitse de, sol suyq söz Äiken köŋılınde qar bürkıp, mūz beldeulentıp bekınıp qaldy.» Nemese keiıpker Raikül: «Sodan keiın türlı mūŋaiyp, jelınıp jürdım» deidı. Renjıdım, ökındım demeidı. Jelındım degen tereŋ sözdı däl tergen. Demek jazuşy Q.P.Jüsıp şyǧarmaşylyǧy älı zertteudı, tekserudı, saralaudy qajetsıner bız boilamaǧan tūsymyz. Kemşılıgımızdı toltyru keleşek ısı. Ǧalym Ömır degenımız «Men», Ǧylym degenımız «Bız» Klod Benar Q.P. Jüsıp – qazaq ädebietıne 60 jyldar aralasqan eŋselı de ırı ärı qabyrǧaly ǧalymdarymyzdyŋ bırı. M.Äuezovtıŋ äŋgımelerınen zertteuden bastalǧan soqpaq jol bügıngı künderı soŋynan sansyz şäkırt ertken daŋǧyl jol, jıbek jolyndai qanat talar ūzaq ta, tūiaq tozar mol da. S.Qasqabasov, M.Maǧauin, S.Äşımbaev, T.Jūrtbaev sekıldı ǧalymdarmen bırge bastau alǧan ırgelı ǧalym oilary bügıngı ädebiet ǧylymynda jeke mektep, tanys tarauǧa ainaldy. Ǧalymnyŋ tereŋ qaralyp, qordaly oiymen erekşeler eŋbegınıŋ bırı «Qazaq lirikasyndaǧy stil jäne beinelılık.» Būl jetpıs jylǧy saiasat Sergeldeŋınen keiıngı qazaq ädebietınıŋ maŋǧazdy mūrasy poeziiasy jönınde jazylǧan ūlt müddesın tu etken nau eŋbek. Zertteude aty endı ǧana jaryq körgen Maǧjan, Şäkärım, Mäşhür-Jüsıp tuyndylary alǧaş ret taldansa, Säken, Iliias, Beiımbet şyǧarmalary täuelsız ädebiet tūrǧysynda, egemen el zertteuşısı biıgınde taldanady. HH ǧasyr basynda orys, arab, europa ädebietınde basymdyq alǧan romantizm aǧymynyŋ ozyq, bäige alar oramy Maǧjanda, Säkende bolǧany aitylady. Az qazaqta altyǧa bölgen saiasattan ada, būryn zaty emes aty bölek atalar Maǧjan, Säken tuyndylary enşıles qarastyrady. Zertteuşı Alaştyŋ ekı ūlt aqynyn teteles taldaidy. «Romantizmnıŋ basty erekşelıgı: kündelıktegıden mülde bölek, adamnyŋ airyqşa, oqşau sezımderın jyrlaumen bailanysty ekendıgı mälım dep aitylǧanda aqyn basyndaǧy oqşau hal ǧylym tılımen tüsındırıledı. Būl şarttarǧa sai jazylǧan – M.Jūmabaevtyŋ «Syrym» öleŋı: Külsem eger, esım şyǧyp külemın, Jylaǧanda, qap-qara qan tögemın. Qasym bolsa, qanyn ışkım keledı, Dosym bolsa, jolynda onyŋ ölemın. Äiel süiem, bıraq emes senderşe, Men süiemın, jan-denesın bergenşe. Jan denesın bırdei alam, ulaimyn Qysyp süisem, qūşaǧymda ölgenşe. Külu men jylaudyŋ jeke özı-aq qarama-qarsy ūǧymdar ekenı aian. Al, mūnda äiteuır bır külu emes, esı şyǧa külu, änşeiın jylau emes, qap-qara qan tögerlık jylauǧa qarsy alynǧan. Aqyn mūnymen de toqtalmaidy, bastapqy oiyn şirata tüsıp, qarsy bolsa, qanyn ışkısı keletın, dosy bolsa, jolynda öluge daiar ekenın mälımdeidı. Al üzındı soŋyndaǧy äiel süiuı de şeksız qūştarlyqqa qūrylǧan.» Maǧjan poeziiasy qazaq ädebietınıŋ köp joǧyn toltyryp tūrǧanyn zertteuşı anyq tanyǧan. «Demek S.Seifullin, I.Jansügırov, S.Mūqanov tärızdı ärıptesterı ömırdıŋ küngei jaǧyn köbırek qyzyqtasa, nazarsyz, joqtausyz qalyp bara jatqan köleŋke tūsqa M.Jūmabaev köbırek üŋılse, mūnyŋ bärı aqyndardyŋ bırındegı joqty ekınşılerı tolyqtyruǧa ūmtyluy dep tüsıngen jön.» Q.P.Jüsıp öz zertteuınde är qalamgerdıŋ stilı jazu tılınde ǧana emes, oilarynda ǧana emes, keiıpker taŋdauynda da körınerın qapysyz aitady. «Mysaly, S.Mūqanovtyŋ jaǧymdy keiıpkerlerı köbınese («Möldır mahabbat» romanynan basqa tuyndylarynyŋ bärınde derlık) kedei tabynan şyqqan, kommunist partiiasy ısıne berılgen adam retınde alynsa, M.Äuezovtıŋ ūnamdy qaharmany qaşan da qai taptan şyqqanyna qaramastan (Mäselen, Abai, Äbış t.b.), halqyna qyzmet etken öner adamy retınde körınedı. Ras, «Abai jolyndaǧy» Äigerım aqyn emes, bıraq onyŋ esınen ol änşı, öleŋdı, öner ataulyna joǧary baǧalauymen erekşelenedı. Būl jazuşynyŋ öner süiudı bırınşı kezekke qoiǧanyn däleldese kerek. B.Mailinnıŋ ūnamdy qaharmandary köbıne qaq-soqpen ısı joq, momyn, eŋbekşı, adal da aŋqaulau adam jäne ädettegı qarapaiym pende bolsa (Bäken, Azamat t.b.), S.Seifullinde ol öz qatarynan köp ozyq, alǧa şyqqan belsendı küresker retınde oqşaulanady («Qyzyl sūŋqardaǧy «Erkebūlan, «Tar jol taiǧaq keşudegı» jazuşynyŋ öz beinesı, t.b.). B.Mailinde juastyq, nemese aqjarqyndyq – ūnamdylyq belgısı retınde közge tüsse, T.Ahtanov aŋqyldaq, aşyq bolyp körınuşınıŋ jeksūryndyǧyna («Boran» romanyndaǧy Qasbolat), qatqyl, ojar tärızdınıŋ naǧyz abzal adam ekendıgıne («Qaharly künderdegı» Erjan, Mūrat, «Borandaǧy» Qospan t.b.) basa köŋıl böledı. Sondai-aq lirika janrynda da B.Mailinnıŋ süiıktı qaharmany köbınese qatardaǧy eŋbek adamy (mäselen, Myrqymbai t.b.) bolyp kelse, S.Seifullinde alǧa şyqqan, tu ūstaǧan üzdık küresker batyr keŋ därıpteledı. Qazaq ädebietındegı ırı suretkerlerdıŋ keiıpkerlerı jönındegı tūşymdy pıkırdı Q.P. Mäşhür-Jüsıp ǧana aitty. Jazuşy men keiıpker egız ekenı de osynda eskertıldı. Flober «Bovari hanym-«men» dese, M.Äuezov «Abai men» dep aita alady. M.Maǧauin «Alasapyrannyŋ» soŋǧy betterınde «menıŋ Oraz – Mūhambetım osylai öldı» deidı. Keşegı keŋes kezınde qalamgerge jūmysşy, qoişy, malşy beinesın somdatyp ädebiettıŋ baǧynda tüsırıp jıbergen joqpyz ba? Alpamysty, Qobylandyny aitar qazaq ädebietı tym tömen, tar aiada qalǧan joq pa? Estet A.Süleimenov, qazaqi Q.Jūmadılov, ūlt mūraty M.Maǧauinder özıne kerek, qajet, özderıne jaqyn keiıpkerlerdı tudyra aldy ma? Zertteuşı eŋbegı osyndai sūraǧy köp, jauaby joq jat jotalarǧa aiaq bastyrady, sanaǧa qūryq laqtyrady. Q.P.Jüsıp eŋbegı salystyrmaly ädebiettunudyŋ ozǧan örnegı. Salystyrmaly ädebiettanuǧa būǧan deiın sovettık ǧylym ädeiı jol bermei, jönsız bürkep kelgen sala bolatyn. Būl Abai men Mäşhür-Jüsıp joldaryn salystyrǧanda baiqalady. «Abai tärızdı Mäşhür-Jüsıptıŋ de söz zergerı ekenın aiqyndai tüsu üşın, ekı aqynnyŋ «näpsı» haqyndaǧy saqtandyrularyna salystyra üŋıleiık: 1.Bıreudı körkı bar dep jaqsy körme, Lapyldyq körseqyzar näpsıge erme! Äiel jaqsy bolmaidy körkımenen Mınezıne köz jetpei, köŋıl bölme! (Abai, 60 b.) 2. Jaiau qyl, näpsıŋdı atqa mıngızbei baq, Mıne qalsa, jortqyzyp, jelgızbei baq. Özın-özı baǧuǧa köp äl kerek, Köz soŋynan köŋıldı jürgızbei baq. (Mäşhür-Jüsıp, 93b.). Abaida näpsı aldamşyldyǧyn aşu üşın, belgılı bır qyzu, ystyqtyq sipatyn aşarlyq belgı «lapyldaq» körıkteuış (epitet) şeber paidalanylǧan. Al, Mäşhür-Jüsıp dereksız ūǧym näpsını jan iesıne ainaldyryp, ony jaiau qyludy şart etedı. Jaiau jüru men atqa mınudıŋ qaisysy baiau, qaisysy tez qozǧalu belgısı ekenı mal baqqan qazaqqa etene tanys körınıs desek, Mäşhür-Jüsıptıŋ taǧy da ūlttyq örnektı kädege jaratu şeberlıgın köremız. Al, atqa mıngen künnıŋ özınde ony jortqyzyp, jelgızbeu mäselesı qoiyluy da aqynnyŋ belgılı bır ärekettı damytyp bere bıruın däleldeidı. «Köŋıl» sözınıŋ dereksız ekenın eskertsek te, ony jan iesıne ainaldyryp, köz soŋynan jürgızbeudı aitu da şarttylyq pen jandandyru arqyly jüzege asady. Sebebı köz de, köŋıl de bır adamǧa tän bolǧandyqtan, sözbe-söz tüsındırıp, aldymen köz, soŋynan köŋıl jüredı dei almaimyz ǧoi. Mūnyŋ bärı ekı aqynnyŋ da är sözge, söz tırkesıne erekşe män bergenın, şaǧyn detalǧa şalqar şyndyq syiǧyzu şeberlıgın däleldese kerek.» Zertteu atalmyş monografiiadaǧy 331-332 betterde «temır» sözınen M.Dulatov, M.Jūmabaev, segızı Serı, N.Nauşabaev, S.Toraiǧyrov, Ümbetei aqyn, A.Baitūrsynov, I.Jansügırov, B.Mailin, S.Mūqanov, J.Jabaev, S.Seifullin jyrlarynda qandai maǧyna qandai örnekte qoldanaryn sonşalyq jıtı, qūtqarmas köz, şyn şeberlıkpen zertteidı. Är aqynda temır sözınıŋ qandai, şyrai, säule alatynyna jete üŋıledı. Ǧalym eŋbegı qazaq sözınıŋ şyn joqşysy, ızdeuşısı, ekenın sendıre taŋdai qaqtyrady. Älem ädebiettanuyndaǧy Dj. Frezer sekıldı eren eŋbektıŋ erekşe eŋbekşısı Q.P.Jüsıp zertteulerı bızdıŋ baǧasyz bailyǧymyz. Ūstaz. Oqu danyşpandarmen jüzdesu Oqytu – aqymaqtarmen kezdesu (F.Bekon ) Menıŋ Mübärak mūǧalımım, ūlaǧat ūstazym, perışte peiıl jetekşım Quandyq aǧa Pazylūly Jüsıp turaly aitu men üşın oŋai da, qiyn da. Oŋailyǧy bärı köz aldymyzda, keşe ǧana ötken. Qiyndyǧy bärın tolǧai aituǧa qalam qarymy, tıl quaty jete me... 1989 jyly Semei qalasy Pedinstitut. Jaz. Ümıt arqalap jetken qanşa bala bılım teŋızıne jelken salyp arǧy jaǧalauǧa student bolyp jetpekke baq synasuda. Semeidıŋ sūlu tabiǧaty, Ertıske iek süiei ornalasqan pedinstituttyŋ bas ǧimaraty, jürekterın jūdyryqqa tüigen şäkırtter, täŋırınen tılek sūraǧan ata-ana bärı bırıgıp Būhardyŋ bazaryndai bas ainaldyrady. Maǧan osy oqu Ordasynda joǧary baǧa qoiǧan aqjoltaiym, sättı künderge bastar nūrly säulem, tektı atanyŋ tūqymy, Baiannyŋ siqyrly baǧy, jaqsylyq jaǧy Mäşhür-Jüsıp atanyŋ aman jetken amanat ūrpaǧy Quandyq Pazylūly Mäşhür-Jüsıp eken. Är mūǧalım erekşe. Alaştyŋ ardaqtylarymen aralasqan, bılerı ölşeusız, körgenı köl, Mūhaŋnyŋ qasynda, qanattas jürgen Qaiym Mūhamethanūly, qiialap söilep, sana sansyratar Qiianat Şaiahmetūly, qatal mınez, tereŋ bılım iesı Jaqsybai Tūrsynūly, jürısı paŋ, sözı naqyş Arap Espenbetūly, studenttı syrlasyndai körer Güljanat Maldybaiqyzy, töre mınez, özge sözdıŋ iesı Töken Qonysbaiqyzy, jiyrmasynşy jyldardan adasyp jetkendei bekzat mınez, sypaiy synyq Jūmaǧali Şäkenūly, sözden sel jaudaryrar Töken İbragimov är qaisysy jeke şyŋ, mūzart, Qaratau men Alataular, auyl balasynyŋ basyn ainaldyrar, Baǧdat bazarynan bäsın taba almas asyldar edı. Äsırese Quandyq Pazylūlynyŋ sabaǧy sarǧaiyp jetken sary armannyŋ taŋdaiyna tamyzar şärbat edı. Bırınşı sabaqta-aq üiırıp äketken ädebiet älemı tau tolqynǧa, tolassyz teŋızge ainalyp är jerden kelgen, oquǧa tüstım dep ortany oiyp jürgen studentter bılmesın körgende müldem ūsaq tartyp, alasyryp ketedı-aq. Ädebiet tekke, türge bölınerın taldai örıp, är jannyŋ özgeşe boluyn baiandap asyqpai tüsındıruge kırısedı. Ūstazdyŋ qolynda top jurnaly bolady. Senıŋ bar tarihyŋ, künäŋ men kınäŋ, jaza basqan jalǧyz ısıŋ bärı sonda jazuly. Eger ekı minut keşıkseŋ, jazylyp tūrady, on bes minut keşıkseŋ ol da jazylady. «Minus bır» degen adam şoşytar baǧalardy da osy Q.Pazylūlynan alatyn boldyq. Özge mūǧalımderdei Quandyq Pazylūlyn basqa taqyryppen, bos sözben aldap şyǧu mümkın emes. Stalin turaly, sovet ökımetı turaly sol kezdegı köp talqylanyp jatqan mäselege ūstaz tüsıp ketpeidı. Baǧyt bıreu, jol bıreu, maqsat aiqyn. Ol «Oqu, oqu jäne oqu». Osy sözdıŋ Qūran-Kärımnen alynǧanyn Q.Pazylūlynan estıp taŋ qaldyq. Bız şarşaǧan kezde söz aspanynda ūstazben bırge şarlaimyz. «Kırpış», «Tkat», «Oral», «Saratov» «Stakan» sekıldı sözderdıŋ asyl tübı türkılık, qazaqtyq ekenın estıp ış tartamyz. «Qylpyp jauǧan qar», «jylbysqy qar» sekıldı qar türınıŋ myŋ san türın ūstazdan ūǧynamyz. Qazaq halqy özı tua bıttı jazuşy, qazaqtyŋ özı qalamger deidı ūstaz söz siqyrdy şäkırtterımen bırge tamaşalap. Bır qaraǧanda şaiqy mınez, Qojanasyr qylyǧy bar sekıldı körıngenmen şyndyǧynda bır körgenın, jalǧyz estıgenın ūmytpaidy. Kei äŋgımesı ışek qatyrady, dämdep aitady. Sendıre aitady. Külmeu mümkın emes. «Myna bır student öte ötırıkşı eken deidı. S. atty student qyz. - Nege deimın. Ädebiettanuǧa kırıspege emtihan tapsyrar kezde, baǧasy naşar, baby joq edı. Şeşem qaitys boldy dep jylap eŋırep jettı. Közı būlau. Apyrai dep üşpen jıberdım. «Ädebiet synynda» aǧam öldı dep jettı... Kelesı kursqa kettı. Besınşı kursta äkem öldı dep tūr. Däl emtihan aldynda bır äje keldı. Osylai, osylai jaŋaǧy aitqan «student qyzdyŋ şeşesımın» deidı. Mässaǧan menıŋ bıluımşe ol otbasynan eşkım qalmauy kerek. Aruaqpen tıldeskendei aqyryn söz ūşyǧyn ūzartamyn. - Aǧanyŋ qaly qalai, küilı quatty? - A, äkesı me? Aman-esen auylda jürıp jatyr, jaiy jaqsy, şükır, nemerelerdıŋ qasynda, ūjymmen bırge jazǧa daiarlanyp jatyr. - Aǧalary? - Aǧalary auylda, basy aman, bauyry bütın. Şeşesın özım körıp tūrmyn. Ne deimın. Mıne solai baǧa üşın bar tuǧanyn qyryp tastaǧan jandardy da kördık. Erteŋ būlar mektepke barady. Ūiaty joq, ary az mūǧalım şäkırtke ne bermek? Oquşy būdan ne almaq. Netken ökınıştı, qorqynyşty. Tüŋılgen ūstaz türınen jürek bırge auyrady. Bıraq būl qaita qūrudan soŋ, qoǧam aqşa iısıne batyp bara jatqan şaq bolatyn. Tolqyn auysyp, zaman özgerıp tūrǧan kezde ūlt ūstazdary da borandy būrqasyndy kezge kelıp at basyn tırep tūrǧan... Q.Pazylūly tuǧan el, ösken jerge Kerekuge bet alǧanda bır ǧana müddemen bettegen edı. Qadırlı de qymbatty qazaq tılınıŋ tuyn köteru, memlekettık tıldıŋ mereiın asyru basty maqsat bolatyn. Şyraily şäkırt, oquǧa qūştar oquşy ösıru-osy edı bılım baǧbanynyŋ armany. Zerttelmegen balalar ädebietı ǧylymyna şäkırtterıne türen salǧyzdy. Älı boilanbaǧan osy ǧylym salasyn toltyru ūstaz tılegı, qalauymen jüzege asqan. Ūstaz şäkırt tandaǧanda qaida tuǧanyna, eldes, jerles, auyldas, tumalas, rulas degenge män bergen emes. Soŋynan ergen är şäkırt adamǧa emes, Alaşqa ne beredı degen sūrauǧa jauappen bolǧandyǧynda. «Tärbiesı dūrys emes ata-ana otbasyn būzsa, bır mūǧalım bır auyldy mügedek etedı.» Bar qaǧida osy. «Abaidy bılmes, «Abai jolyn» bılmes şäkırt qauıptı mūǧalım, erteŋ elge dert. Endeşe ondaiǧa oqu ordasynda oryn joq.» Qataŋ qaǧida halyq igılıgı üşın. «Nadan şäkırt menı ūstazym demesın.»
Tıptı bır joly ūstazdyŋ sabaqqa oqta-tekte keler öz tuǧanyn oqudan şyǧaryp jıbergenıne kuä boldyq. Bılım – talas, oqu-jarys, onda tuystyq, paraşyldyq joq. Qoǧam dertı ūstaz boiynda joq.
Mıne, menıŋ ūstazym – Q.Pazylūly Mäşhür-Jüsıp. Ūstaz üddesınen şyǧar igı ıster jasai qoimaǧanym anyq. Bıraq osyndai ūstazdy būiyrtqan Täŋırge täube. Ädebiet älemınde menıŋ ūstazymnyŋ ızı ǧana emes, joly bar ekenı aqiqat.
Köp jasaŋyz bılımı bel asyrmas, aqyly asqaq ūstaz. Sızge myŋ qūrmet.
Basqa materialdar
Adyrna.kz ūlttyq portalynyŋ maŋyzdy aqparattaryna jazylu
Soŋǧy jaŋalyqtar turaly habardar bolyŋyz