Tūrarbek Qūsaiynovtyŋ kezektı kıtaby "Şyrmauyq" dep atalady. Qazaqstandy şyrmauyqtai orap alǧan dıni ideologiialar jaily jazyp jürgen Tūrarbektıŋ būl kıtaby elımızdegı dıni aǧymdar töŋıregınde. Respublika aumaǧyna olardyŋ qalai kelgenı, qandai müdde közdegenderı men el ideologiiasyna qalai qauıp töndıretını aşyp jazylǧan. Avtordyŋ pıkırı redaksiia közqarasyn bıldırmeitının taǧy da eskerte ketemız.
Redaksiiadan
KIRISPE Qazaqstan Respublikasy zaiyrly, demokratiialyq memleket dep jariialanǧan. Būl dın men memleket arasynyŋ bölıngenın bıldıredı. Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynda qabyldanǧan dıni senım bostandyǧy jäne dıni bırlestıkter turaly arnaiy zaŋda el azamattarynyŋ jäne osy elde ömır sürıp jatqan azamattyǧy joq adamdardyŋ kez kelgen dindi erkin ūstanuǧa nemese eşqaisysyn ūstanbauǧa qūqyly ekenı bekıtılgen. Qūdaiǧa qūlşylyq jasauǧa, dini joralǧylar men räsimderge qatysuǧa nemese qatyspauǧa bolady. Bıraq dınge küştep mäjbürleuge memleket jol bermeidi. Sonymen qatar memleket nanym-senım bostandyǧyn ärbır adamnyŋ ar-ojdanynyŋ erkıne bergen. Būl erekşe şartty saqtaityn beitarap pozisiiaǧa kelıŋkıreidı. Özınıŋ ışkı mazmūnynda nanym-senım közqarasyn qamtityn dıni sanany qalyptastyruda dıni ideologiia bärıbır maŋyzdy röl atqarady. Dıni ideologiia ekı bölıkten tūrady. Eger islam dını tūrǧysynan alsaq, dıni ideialar jüiesın jasap, dıni aǧymnyŋ bastauynda tūrǧandardy «islam ǧūlamalary» dep atap jür. Al sol dıni aǧymǧa adamdardy tartyp, jamaǧat auqymyn keŋeituşıler «dınbasy», «imam», «molda», «şeih» (ūstaz), «pır», «taqsyr», «daǧi», «ahi» jäne t.b. dep atalady. Olar dıni uaǧyzdyŋ tiımdılıgın arttyryp, adamdardyŋ dıni sanasyna äser etudı küşeitu üşın jäne zaiyr- ly memlekette özın zaŋdastyru maqsatynda türlı qoǧamdyq ūiymdar qūrady. Memleket sol ūiym- dardy tırkeuge alu arqyly közden tasa qylmai, qoǧamdaǧy nanym-senım bostandyǧyna qatysty prosesterdı syrttai retteuge, qadaǧalauǧa talpynady. Degenmen keide mūndai talpynys maqsatty nätijesın bere qoimaidy, sebebı memleket bilıgındegıler de dıni qauymdastyqtar men ūiymdar jūmys jasap jatqan qoǧamnyŋ müşelerı, olar da nanym-senım bostandyǧy bar azamattar. Dınnıŋ negızgı sipattarynyŋ bırı bolyp sanalatyn psihologiialyq köŋıl-küige olar da täueldı. Būl onyŋ «dın memleketten bölıngen» degen deklarasiiany būzyp tūratyn, bıraq közge körınbeitın bır sipaty ǧana. İslam dını hristian dını siiaqty reformasiiaǧa ūşyraǧan joq. Onyŋ qalyptasuy men damuynda saiasattyŋ rölı erekşe boldy. Dın ideiasynyŋ ornyǧyp, saiasi müdde közdegen ideologiianyŋ qanat jaiuy ejelgı İslam halifatymen bailanysty. Älı künge deiın Mūhammed paiǧambardan keiın teokratiialyq imperiiaşyl memlekettı basqarǧan tört bileuşı (Äbubäkır, Omar, Osman, Äli) mūsylmandar (sunnitter) üşın «ädıl halif» sanalyp, erekşe qūrmetke ie bolyp kele jatyr. İslam älemınıŋ bergı kezdegı tarihynda da aşyq dıni sipattaǧy revoliusiialar jalǧasyp keledı. İslam atauymen atalyp, şariǧatty (islamnyŋ mūsylmandy belgılı bır tärtıptı, şartty saqtau- ǧa mındetteitın zaŋnamasyn) tolyq nemese jarym-jartylai qoldanyp jürgen memleketter bar. Keide demokratiia men liberalizm qūndylyqtaryna negızdelgen zaiyrly memleketterde de halyqtyŋ dıni sanasyna arqa süiep äreket etıp, sailauda jeŋıske (bilıkke) jetudı közdeitın saiasatkerler ärkez qylaŋ berıp qalady. Būl tūsta belgılı bır dıni ideologiiany basşylyqqa alǧan ūiymnyŋ zaiyrly memleket bilıgıne yqpal etu, sol arqyly bırtındep saiasi bilıktı tartyp aludy közdeitının ūmyt qaldyru mümkın emes. Mysaly, imperiiaşyl Osman halifatyn taratyp, onyŋ ornyna Türık respublikasyn qūrǧan Kemal Atatürık būrynnan saiasattyŋ tasasynan äreket etuge ädettenıp qalǧan tariqat pırlerı men islami jamaǧat şeihtarynyŋ jymysqy ısıne tübegeilı tosqauyl qoiu üşın repressivtı şaralar qoldanuǧa mäjbür boldy. Ekstremizm men terrorizm tüsınıgınıŋ islamǧa qatysty jiı aityluy da islamnyŋ, dälıregınde, islami aǧymdardyŋ äsıre saiasilanǧan sipatyn körsetse kerek. Kez kelgen islami aǧymdardyŋ tüpkı ideologiiasy zaiyrly memlekettıŋ konstitusiiasy men soǧan negızdelgen zaŋdaryn moiyndamauǧa şaqyrady, olardyŋ tüsınıgınde ädılettı qoǧam şariǧat zaŋdary jüzege asqanda ǧana qūrylady. Osy ideologiiaǧa elıtken halyqty ükımetke qarsy qoiyp, qaruly töŋkerıs jasau nemese ürkıtıp-qorqytu üşın terakt ūiymdastyru jiı qaitalanyp tūratyn oqiǧa. Mūndai laŋkestıktıŋ aldyn alu, oǧan qarsy küres ärtürlı sipatta örbidı. Keide radikal sanalatyn dıni aǧymǧa odan äldeqaida momaqan sipattaǧy dıni ideologiiany qarsy qoiyp, olardy özara qyrqystyryp, ekeuın de älsıretu ädısı paidalanylady. Radikal dıni aǧymdardan qauıptengen memleket amaly tausylǧanda adam qūqyqtary men azamattardyŋ zaiyrly memleket zaŋdarynda körsetılgen nanym-senım bostandyǧyna nūqsan keltıretın qataŋ repressivtı äreket jasauǧa mäjbür bolady. Bıraq mūnyŋ bärı problemany tübegeilı şeşudıŋ joly emes. Osy rette basqa elderdıŋ täjıribesın bylai ysyryp qoiyp, Qazaqstandaǧy dıni ahualǧa, radikal ideologiiaǧa qarsy küres täsılıne nazar saludy jön sanap otyrmyn. Qoǧamnyŋ baǧyt-baǧdaryn anyqtaityn saraptamada maŋyzdy oqiǧalarǧa qatysuşylardyŋ aty-jönın, olardyŋ dıni nanym-senım közqarasyn, obektivtı jäne subektivtı jaǧdaiǧa orai äldebır dıni ideologiiaǧa şyrmatylyp qalǧanyn aişyqtap ketpeuge bolmaidy. Būl – saraptamanyŋ tolyq ärı mazmūndy boluynyŋ kepılı. Solai bola tūrsa da, özımnıŋ liberal qözqarasta ekenımdı basa aitqym keledı – ärkımnıŋ nanym-senımıne kümän keltırıp, ony tübegeilı terısteuden aulaqpyn. Menıŋ basty ūstanatyn prinsipım Konstitusiiada körsetılgen nanym-senım bostandyǧymen sabaqtas, Qūdaiǧa senu nemese Qūdaiǧa senbeu – ärkımnıŋ öz şaruasy. Būl saiasi maqsaty bar dıni ideo- logiiaǧa qatysty emes, taza dınge bailanysty aitylyp otyrǧan közqaras. Al taza dın degenımız – adam men Qūdaidyŋ arasynda jeke intimdı qatynas qana. Sondyqtan saraptamada aty atalyp, tüsı tüsteletın azamattardyŋ nanym-senımıne selkeu tüsırıp, ruhani ziiankestık jasaudan aulaq ekenımdı eskertemın. QAZAQSTANDA IаSSAUİ TARİQATY QALAI PAIDA BOLDY? Zertteuşılerdıŋ pıkırı boiynşa, Qoja Ahmet Iаssaui (şamamen HI ǧasyrdyŋ soŋy men HII ǧasyrdyŋ ortasyna deiın ömır sürgen) öz aldyna tariqat (aqiqatqa jetudıŋ mistikalyq sopylyq jolyn) qūrmaǧan. Ol – ortalyǧy Būhara qalasynda bolǧan naqyşband tariqatynyŋ ökılı. Ol keiın tariqat jazirasynyŋ (dıni ideologiianyŋ yqpal etetın aumaǧy) terıskeiıne uaǧyzşy etıp jıberılıp, Iаsy (Türkıstan) qalasynda ömırden ötedı. Būǧan jarty älemdı jaulap alǧan Ämır Temır özınıŋ keŋesşı pırınıŋ aituymen Qoja Ahmet Iаssauige kesene saldyrǧany dälel bolady. Qazaqstanda Iаssaui tariqaty jönınde 2000 jyldary aityla bastady. Būl oqiǧa auǧan-päkıstandyq qazaq İsmatulla Äbdıǧappar (keide onyŋ tegı Maqsūm dep aitylady, Maqsūm – künädan saqtauly degen maǧyna beredı, paiǧambarlarǧa qatysty aitylatyn sipat) esımımen bailanysty. Ol Sovet Odaǧy tūsynda Auǧanstandaǧy azamat soǧysynda belgılı qolbasşy bolǧan ūlty täjık Ahmad Şah Masud äskerınıŋ dıni ideologiiasyna jauapty adam edı. Tıptı onyŋ «Kalaşnikov» avtomatyn ūstap Ahmad Şah Masudpen bırge tüsken suretı bar. Auǧanstannan äsker şyǧarylǧan soŋ negızgı qūramy puştun taipalarynan tūratyn «Taliban» äskerıne qarsy Sovet Odaǧynyŋ syrtqy barlau qyzmetı Ahmad Şah Masudqa astyrtyn qoldau jasaǧany belgılı. Auǧanstanda «Taliban» sodyrlary küşeigen kezde İsmatulla Päkıstannyŋ Peşavar qalasyna qonys audarǧan. Saiasi tapsyrys oryndaudy jaqsy meŋgergen jurnalister Oraz Älımbekov pen Baqytjan Qosbarmaqovtyŋ zertteu maqalalaryna süiensek, İsmatulanyŋ Qazaqstanǧa kelıp dıni missiiamen ainalysuǧa sebepşı bolǧan – QazŪU-dyŋ Şyǧystanu fakultetınıŋ tülegı Ǧalym Boqaş. Puştu jäne urdu tılıne (Auǧanstan men Päkıstan halqynyŋ basym bölıgınıŋ tılı) mamandanǧan ol 1997 jyly Peşavarǧa arnaiy baryp, İsmatullany Qazaqstanǧa alyp keledı. İsmatulla alǧaşynda Almatynyŋ soltüstık-batysyndaǧy Qarasu meşıtıne ornyǧyp, sonda şılhana-medrese aşady. Şılhananyŋ – qyryq (şıl) kündık imitasiialyq kurstyŋ – alǧaşqy şäkırtterınıŋ basym bölıgı QazŪU Şyǧystanu fakultetınıŋ studentterı men aspiranttary, jurnalister bolady. İsmatulla jamaǧaty zıkırdıŋ (Qūdaidy eske aludyŋ joralǧysy) jariia (basty būlǧaqtatyp, intensivtı qimylmen zıkır etu) türın ädepke kırgıze otyryp, özderın «jalpyhalyqtyq ateizm tūsynda ūmyt bolǧan Iаssaui tariqatyn jaŋǧyrtyp jatyrmyz» dep jar salady. Iаssaui tariqatynyŋ «qazaqtyŋ baiyrǧy dını» bolǧanyn däleldeu üşın Abai Qūnanbaev pen Şäkärım Qūdaiberdıūly şyǧarmalaryn, qazaq folklorynyŋ yŋǧaiǧa keletın keibır nūsqalaryn sopylyq sarynda täpsırlei bastaidy. Esesıne Ahmet Iаssaui ökılı bolyp tabylatyn naqyşband tariqatyn terıstep, ony «sasyqtardyŋ», «dümşelerdıŋ» qataryna qosady. Būl rette qazaqstandyq jaŋa sipattaǧy sopylar ūltşyldyqtyŋ ūşqynyn şyǧaryp, qazaqtardyŋ ūlttyq sezımınde oinau üşın naqyşband sopylyq jazirasynyŋ tarihi kındıgınde oryn tepken Özbekstanǧa, özbek ūltyna qatysty jaǧymsyz pıkırler qozdatyp otyrudy da ūmyt qaldyrǧan joq. Būl tämsıldıŋ astarynda naqyşband tariqaty iassaui tariqatynan ekstremistık sipatta bölınıp şyǧyp, keiın iassaui tariqatyn halyq sanasynan küşpen ysyryp, ūmyttyryp jıbergenı jönındegı pıkır jatatyn. Mūndai dıni ideologiiamen astasqan ūltşyldyq sol kezderdegı özbek-qazaq şekarasynda anda-sanda bolyp tūrǧan kikıljıŋdı oqiǧalarmen ündesıp jatty. Iаssaui tariqatynyŋ būryn bolmaǧanyn, onyŋ berıde, Täuelsız Qazaqstanda paida bolǧanyn däleldeitın taǧy bır oqiǧalar jelısı bar. Özderınıŋ qazaq qoǧamyna äserın küşeitu üşın iassauişıler qazaq auyz ädebietınıŋ körnektı ökılderı men keibır qazaq handarynyŋ da «iassaui sopylyq jolyn ūstanǧanyn» aita bastady. Tıptı Qoja Ahmet Iаssaui kesenesı ornalasqan Türkıstan qalasynda qazaq handary men batyrlarynyŋ jerlenuı de soǧan dälel retınde qarastyryldy. İslamǧa deiıngı dıni kulttıŋ jūrnaqtary bolyp sanalatyn Şopan ata, Zeŋgı baba siiaqty äulieler de ömırde bolǧan naqty adamdar retınde qaita qarastyrylyp, olardy Qoja Ahmet Iаssaui şäkırtterınıŋ qataryna qosty. Qazaq qoǧamyn tolyq qamtu jolynda iassauişılerdıŋ ideologiialyq qiyndyqqa tap bolǧanyn aita ketpese bolmas. Mysaly, Qazaqstannyŋ batysyndaǧy halyq Beket ataǧa (Beket Myrzaǧūlūly) siynady, sony pır tūtady. Ras, ol – Horezm sopylyq mektebınıŋ tülegı. Eger osy tūstan taramdasaq, Beket atanyŋ sopylyqtyŋ kadariia tariqatyn ūstanǧany aiqyn. Qoja Ahmet esımın paidalanyp Qazaqstannyŋ tüstıgı men şyǧysyn dıni ideologiialyq şyrmauǧa alǧan iassauişılerdıŋ aldynda batysty da igeru maqsaty tūrdy. Olar aldymen jyrşy-jyraulardy, aqyn-jazuşylardy özderıne tartty. Ziialy qauymnyŋ būl sanaty äsıre idealist, aŋyz-äpsanalarǧa sengış. Sondyqtan İsmatulla qūrǧan jaŋa sopylyq tariqatqa ziialy qauymnyŋ bırşama bölıgı elıtıp ketken bolatyn. Mūndai elıguden maŋǧystaulyq ziialy qauym ökılderı, jyrşy Eldos Emel (keiın «Iаssaui» dıni vokaldy tobynyŋ änşısı boldy) de syrt qalǧan joq. Aimaqta bırşama bedelı bar olar Beket atanyŋ da «iassaui sopylyq jolynda bolǧanyn» däleldep şyǧuǧa zor ülesın qosty. Osylaişa 2000-jyldarda qūrylǧan iassaui sopylyq tariqaty Altai men Atyrauǧa sozylyp jatqan Täuelsız Qazaqstannyŋ «qily zamanda ūmyt bolyp, ūlttyŋ qaita tüleu kezınde tabysqan dını» ıspettı ideologiianyŋ ūşqyny boldy. İsmatulla tariqaty o bastan saiasi-dıni ideologiialyq joba ekenı, ony memlekettıŋ ideologiiaǧa jauapty lauazymdy qyzmetkerlerı ıske qosqany keiın dälelın tapty. Būl jobanyŋ paida boluyna 90-jyldardyŋ ortasynda Kavkazdaǧy dıni ahualdyŋ uşyǧyp ketuı, Şeşenstannyŋ Reseiden tä- uelsızdık aluǧa ūmtylysy äser etken siiaqty. Şeşenstandaǧy täuelsızdıkke ūmtylǧan ūltşyldyq qozǧalystyŋ dıni sipatynyŋ basym bolǧany, dındegı säläfilık-uahabilık közqarastyŋ küşeigenı belgılı. Tıptı arab elderınen «taza dın» üşın qaruly küreske ūlty arab Hattab siiaqty sodyrlardyŋ qatysuy, olardyŋ keibırıne dala komandirı ataǧyn berıp, şeşen jasaqtaryn basqartyp qoiuy sol kezde Kavkazdaǧy dıni ahualdyŋ tıptı kürdelenıp ketkenın bıldırse kerek. Osyndai jaǧdaida Resei Federasiiasynyŋ ortalyq bilıgı separatisterge qarsy äsker küşın qoldanumen qatar, säläfizm-uahabizm siiaqty dıni radikal aǧymdar ideiasynyŋ taraluyna da tosqauyl qoiudy ūmyt qaldyrǧan joq. Ol üşın meşıtterge ornyǧyp alǧan uahabilık säläfi közqarastaǧy imamdardy ysyryp, olardy dästürlı kadariia sopylyq aǧymynyŋ uaǧyzşylarymen almastyru qajet boldy. Resei Federasiiasyna qarsy qaruly küres jürgızgen Dudaev-Mashadov äskerıne dıni ideolog retınde Muhammed-Husein qajy Alsabekov pen Ahmat qajy Kadyrovtyŋ synalap kırgızılgenı, ke- iın separatister arasyndaǧy kikıljıŋnıŋ küşeigenı būl qūpiia dıni jobanyŋ sättı bolǧanyn bıldırse kerek. Şeşenstan mūsylmandary dıni basqarmasynda lauazymdy qyzmet atqarǧan Muhammed-Husein kajy Alsabekov oqystan Reseige qarsy «jihadtan» resmi türde bas tartyp, Qazaqstanǧa oraldy da, Qazaqstan mūsylmandary dıni basqarmasynda müftidıŋ orynbasary qyzmetın atqardy. Al Şeşenstanda onyŋ ornyn almastyrǧan Ahmat Kadyrov separatister arasyndaǧy intrigany qozdatyp, dästürşıl Mashadov pen «taza dınşıl» Basaevtyŋ renjısuıne sebepşı boldy. Keiın Mashadov qaitys bolǧan soŋ ol Şeşenstannyŋ resmi Mäskeu moiyndaǧan prezidentı lauazymyna deiın köterılıp, qarsylastary tarapynan ūiymdastyrylǧan teraktı kezınde köz jūmdy. Sodan berı Şeşenstandy onyŋ ūly Ramzan Kadyrov basqaryp otyr. Ärine, Qazaqstan Resei siiaqty federasiia- lyq memleket emes. 90-jyldardyŋ basyndaǧy dıni nanymdy radikaldandyryp jıbergen säläfilık-uahabilık uaǧyz Qazaqstan bilıgın de bei-jai qaldyrmaǧany anyq. Osy taqyrypqa qatysty jazylǧan zertteulerde būryn-soŋdy bolmaǧan «iassaui tariqaty» degen atpen İsmatullanyŋ jamaǧat qūra bastaǧany da, onyŋ Kavkazdaǧy älgı oqiǧalarmen tūspa-tūs keluı de būl dıni ideologiialyq joba säläfizmnıŋ radikal baǧyttaryna qarsy tosqauyl retınde qarastyrylǧany jönınde aitylady. Auǧan soǧysyndaǧy özınıŋ missiiasyn aiaqtap, Päkıstannyŋ Peşavar qalasynda tynyş ömır sürıp jatqan İsmatulla Äbdıǧappardy jyly ornynan qozǧap, öte qajet adamdai attai qalap, Qazaqstanǧa alyp keludıŋ negızgı maqsaty osy bolatyn. İsmatulla tariqaty saiasi-ideologiialyq jobasy Reseidıŋ Kavkazdaǧy dıni ahualdy özgertu äreketınıŋ ädıs-ailasyn negızge ala otyryp qūrylǧanyn janama däleldermen de däiektep-argumentteuge bolady. Mysaly, azdaǧan erekşelıgın eskermesek, İsmatulla tariqaty qoldanatyn zıkır Şeşenstandaǧy kadariia sopylyq tariqatynyŋ zıkırıne öte ūqsas. Kadariia sopylyq mektebınıŋ beldı ökılı Muhammed-Husein qajy Alsabekovtıŋ Qazaqstan mūsylmandary dıni basqarmasynda (QMDB) basşy qyzmet atqaryp jürıp İsmatulla pırdıŋ basşylyǧymen Almatyda ötken alqaly zıkırge bırneşe ret qatysqanyn beineleitın video internettıŋ qoinauynda älı jür. Jalǧasy bar...
