Mūrat ÄBUǦAZY: Qaǧystan qatelik ketse, küiden maǧyna ketedı

- Mūrat, sız däulesker küişı ǧana emes, bırtalai sübelı eŋ­bek­tı düniege äkelgen öner zert­teu­şısız. Sız är öŋırden ji­naq­tap, qaǧazǧa tüsırıp, qaita tas­­paǧa jazyp, notalyq öŋ­deu­den ötkızgen än-küiler halyqtyŋ jau­har qazynasyna ainalǧanyn bı­reu bılıp, bıreu bılmes. Son­dyq­­tan osy ızdengen jū­mys­ta­ry­­ŋyzdyŋ bır parasyn öz au­zy­ŋ­yz­­dan estısek… 
- Men negızınen Şyǧys Qa­zaqstannyŋ tumasymyn. Ba­la jasymnan sol aimaqtyŋ küi­lerın tartyp östım. Auylda jürgen kezımde, şyǧys öŋırınıŋ elge tanyla qoimaǧan küilerın ja­ryqqa şyǧarsam, bükıl ha­lyq­qa tanytsam degen armanym bo­latyn. Keiın P.Chaikovskii atyndaǧy Almaty muzykalyq kol­­ledjınde, odan soŋ Qūr­man­­ǧazy atyndaǧy Qazaq ūlt­tyq konservatoriiasynda oqyp jür­­genımde de, osy oidan bır sät arylǧan emespın. Sondyq­tan bolsa kerek, student şa­ǧym­da-aq ūstazym, professor Ait­­jan Toqtaǧannyŋ jetek­şı­lı­­gımen zertteu jūmystarymen ai­­nalysa bastadym. Äuelı Şy­ǧys Qazaqstan jäne Altai-Tar­baǧatai küişılerınıŋ mūra­la­ryn jinaqtauǧa kırıstım. «Al­tai-Tarbaǧatai küilerı» de­gen taqyrypta diplom qor­ǧa­dym. Konservatoriia bıtırgennen keiın de ızdenısımdı jalǧas­ty­ryp, şertpe, tökpe küilerdıŋ ta­­ri­­hyna üŋıluimdı toqtat­pa­dym. Söitıp,

2005 jyly Ait­jan Toq­taǧanmen bır­lesıp, Qūr­­man­ǧa­zynyŋ 75 küiın ja­ryq­qa şy­ǧardyq. Küi ata­sy­nyŋ şy­ǧar­malary bızge deiın de az zert­telmegen. Aka­de­mik Ahmet Jū­banov bastaǧan öner­ta­nu­şylardyŋ, küi zert­teu­şı­le­rı­nıŋ nazarynan tys qalmaǧan. De­genmen bız ol kısınıŋ tuyn­dy­laryn tüp qazyǧyna süiene oty­ryp, qazırgı küngı talapqa sai notalyq jüiesın bır ızge tü­sı­rıp, qai­ta süzgıden ötkızdık. Bū­ryn­ǧy ket­ken kemşılıkterdı tü­zep, qo­sym­şa üş SD diskısın el igı­lı­gı­ne ūsyndyq. Būdan keiın «Tät­­tım­bet jäne Arqa küilerı» ja­ŋa nūs­qada ömırge keldı. Ji­naq­qa Tät­tımbettıŋ otyzǧa tarta küi­lerı endı. Sondai-aq Tät­tım­bet­ mū­ragerlerınıŋ, sol kısınıŋ ızın jal­ǧas­tyruşylardyŋ, iaǧni Tät­­­­tım­bet pen Maǧauiia Qamzinge dei­ın­gı ortalyqtaǧy şertpe küi şe­berlerınıŋ alpystan astam küiı qamtyldy. Jalpy, şertpe küi dästürınde jaryq körgen kı­tap­tar būryn da, qazır de az.

Būl tūr­ǧyda 2006 jyly şyǧarǧan ji­naǧymyz «Sügır. Qaratau şert­­pesı» dep ataldy. Sügırdıŋ mū­­ralary osyǧan deiın ädebi-kör­kem şyǧarmalarǧa ǧana arqau bo­lyp kelgen. Jazuşylar ta­ra­py­nan küidıŋ şyǧu tarihy ai­tyl­ǧanymen, notaǧa tüsıru ja­ǧy­nan kemşılıkter kezdestı. Osy ol­qylyqtardyŋ ornyn tol­ty­ryp, Jappas Qalambaev, General As­qarov, Tölegen Mombekov, Fai­zolla Ürmızov, Janǧali Jüz­baev syndy dombyraşylar­dyŋ oryndauynda Sügır küilerı no­taǧa tüsırılıp, toptastyryldy. Osyndai-osyndai jūmystardy at­qaryp, muzykalyq mūralardy şy­ǧara jürıp, özım de ülken tä­jı­ribe jinaqtadym desem bo­la­dy. Sonyŋ arqasynda bala küngı şy­ǧys küilerın nasihattasam de­gen armanym byltyr jüzege asyp, şyǧys öŋırınıŋ 300 küiı qa­zaq mädenietınıŋ altyn qo­ry­na qosyldy. Jalpy, şyǧys küi­lerın alǧaş jinaqtaǧan — Uä­li Bekenov. Zertteuşı Taliǧa Bek­hojina da osy salaǧa köp eŋ­bek sıŋırdı. Menıŋ aldymda būǧan deiın tabylǧan, özım tapqan küi­ler­dı notalap, jüielep şyǧaru mın­detı tūrdy. Osy mındettı şa­mam kelgenşe atqaruǧa küş sal­dym. «Şyǧystyŋ şyŋyrau küi­lerı» jiyrma jyldyq eŋbektıŋ je­mısı. Kıtaptyŋ tūsaukeserı aia­syn­da dombyraşylar baiqauyn öt­kızdık. Oǧan Şyǧys Qazaqstan ob­lysynyŋ äkımı Berdıbek Sa­par­baev pen oblystyq Mädeniet bas­qarmasy mūryndyq bolyp, qol­dau tanytty. Ötken jyly El­basy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ tap­syrmasymen Mädeniet mi­nis­trı Mūhtar Qūl-Mūhammedtıŋ qa­daǧalauymen şyqqan «Qa­zaq­tyŋ dästürlı 1000 küiı» an­to­lo­giia­syna şyǧys aimaǧynyŋ 130-dan astam küi kırgenın ülken je­tıstık deuge bolady dep oi­lai­myn.

- Zerttegen küilerdı ǧana aityp, änderge toqtalmai kettıŋız ǧoi…

- 12 jyldai boldy, Ūlttyq kon­servatoriianyŋ «Halyq änı» ka­fedrasynda dombyradan därıs be­remın.

- Aǧa oqytuşysyz…

- İä. Küi önerın käsıbi tür­de jüielep zerttep, oqytu 1936 jyl­dardan bastau alady. Al än öne­rın käsıbi türde qolǧa alǧan kon­servatoriiadan būryn J.Ele­bekov atyndaǧy estrada-sirk kolledjı. Būl şaŋyraqta Jü­se­keŋder, Ǧarekeŋder därıs berıp, änşılık mekteptıŋ ırge­ta­syn qa­lap, negızın salyp kettı. Ke­iın­nen Jänıbek Kärmenov, Qai­rat Bai­bosynov, Almas Al­ma­­tovtar bas­tama bolyp, kon­­­­­ser­­vatoriia qa­byrǧasynan «Halyq änı» ka­fed­rasy aşyldy. 2009 jyly ka­fed­ramyz 20 jyl­dyq me­rei­toiyn atap öttı. Osy toi­ǧa syi re­tınde Qairat Bai­bo­sy­nov, Qoş­qarbek Tasbergenov aǧa­larymyzben bırıgıp, «Sa­ry­ar­qa änderı» degen 250 än­nen tū­ra­tyn jinaq qūrastyrdyq. Bel­gılı me­se­nat Amangeldı Er­me­giia­evtyŋ de­meuımen halyq än­de­rı men halyq kom­po­zi­tor­la­ry­nyŋ än­de­rın jüielep, notaǧa tü­sıru ısıne öz ülesımdı qostym. Onyŋ ber jaǧynda änşı-jyrşy Aqan Äb­duälı Jetısudyŋ än-jyr mū­ra­­syn notaǧa tüsıru tu­ra­ly ūsy­nys bıldırdı. Jambyl, Süiın­bai, Qaban jyrau, Pışän, Şal­tabai, Qyr­bai, Ümbetälı, Sä­dıqoja, Bar­maq, Äsımhannyŋ mū­ralaryn top­tap, 2008 jyly «Jetısu aqyn­darynyŋ jyr-sa­ryn­dary» de­gen kıtap şy­ǧar­dyq. Törtken Kenenqyzynyŋ ai­tuy­men «Alatau alabynda» atty Ke­nen änderınıŋ, taǧy basqa da öner ielerınıŋ jinaqtary ja­ryq körıp, bügıngı taŋda oqu jüie­sınde paidalanylyp jür.

- Oryndauşylyq jäne zertteuşılık eŋbegıŋız bırın-bırı to­lyqtyra ma, joq keide kedergısın tigıze me?

- Sūraǧyŋyzdyŋ jany bar. Menıŋşe, tyŋǧylyqty ızdenu­şı­lık oryndauşyǧa ülken kö­me­g­ın tigızedı. Mäselen, men Qūr­man­ǧazyny zertteu arqyly 75 küiın miyma sıŋırıp, sanamnan zerdelep öt­kız­dım. «Kolledjde bes jyl, kon­ser­­vatoriiada tört jyl oqyp jü­rıp, Qūrmanǧazy mektebın tolyq ta­nydym» dep aita almaimyn. Al özım zerttep, tanysqannan keiın Qūrmanǧazy şy­ǧarma­şy­ly­ǧyn tolyq tüs­ın­be­sem de, bır ta­ban jaqyndadym. Bū­rynǧydan bas­qaşa tartatyn boldym. Sol zert­­teuşılıgımnıŋ arqasynda Qūr­­manǧazynyŋ 75 küiın, Sü­gır­dıŋ 35 küiın, Tättımbettıŋ 40 küiın repertuaryma qostym. Re­per­­tuaryŋ keŋeigen saiyn oryn­dauşylyq deŋgeiıŋ de baiyp, öse tüsetını sözsız. Son­dyq­tan oryndauşylyq pen zert­­teuşılıktı jüirık attyŋ tız­gı­nı siiaqty qatar ūstasam dei­mın.

- Degenmen şyǧys küilerıne büiregıŋız būryp tūratyn şyǧar…

- Jalpy, bügınde «qazaqtyŋ är aimaǧynda qalyptasqan segız tür­lı küişılık-oryndauşylyq mek­tebı bar» dep aityp jürmız ǧoi, osy atalǧan küişılık mek­tep­terdıŋ barlyǧyn meŋgeruge tal­pynyp jürmın. Osy dästürlı mek­­tepterdıŋ bır jerden bır küiın estıp, ia bolmasa tyŋ küi kez­­desıp qalsa, jattap aluǧa, ja­ryq­qa şyǧaruǧa ūmtylamyn. Jaŋa küidı halyqqa jetkızgenşe asy­ǧamyn. Qolyma qara dombyra ūs­tap jürgennen keiın bır öŋır­dıŋ ǧana emes, qazaqtyŋ tört bū­ry­şyndaǧy küilerdıŋ bar­ly­ǧy men üşın asyl jauharlar. Ony ärı qarai bolaşaqqa na­si­hat­tau-­ menıŋ azamattyq, küi­şı­lık pa­ry­zym, käsıbi mındetım dep bı­le­mın. Konservatoriiada oqyt­­qan­­da da şyǧys-batys dep böl­­­meidı. Jeke-jeke mektep bo­lyp, är­kım öz aldyna otau tıgıp otyr­ǧan joq. Är küişı käsıbi maman re­tınde barlyq öŋırdıŋ küiın üirenıp, bılıp şyǧuy ke­rek. Tuǧan topyraǧyna tartyp ja­ta­tyn­dar joq emes, ärine. Bıraq küi önerı qazaqtyŋ qa­nyn­­da bol­ǧannan keiın, Qūr­ma­n­ǧa­­zy­nyŋ mūrasy eş qazaqqa jat emes.

- Student kezıŋızden zert­teu­men ainalysyp, ua­qy­ty­ŋyz­­dyŋ basym bölıgı qaǧazǧa şūq­şiyp oty­ryp ötıp jatqan siiaqty. Sal-se­rılık qūryp, erkın jür­me­gen­dei kö­rınesız…

- HIH ǧasyrdaǧydai qa­zaq­tyŋ keŋ-baitaq dalasynda auyl-auyl­dy atpen aralap, sairan sa­­lyp jürgen joqpyz. Bıraq qa­la­lyq bolǧannan keiın de sal­-se­rılıkten qūr qalyp kettım dep aita almaimyn. Respub­li­ka­lyq, halyqaralyq deŋgeidegı bır­­neşe baiqaularǧa qatystym. «Qa­zaqstan», «Habar» arnasynan ıl­gerıde berılgen baǧdarlamalarǧa tü­gel atsalystym. Oryndau­şy­lyq önerden tys qalyp, küidı tas­tap ketkenım şamaly. Dom­by­raǧa qol sozbaǧan bır künım bol­ǧan emes. Memlekettık deŋ­gei­degı, basqa da türlı mädeni şa­­ralardan tys qalyp körgenım joq. Şaqyrylǧan jerden qa­l­mai­myn. Ras, zertteu jūmys­ta­ry­na köp uaqytym kettı. Al­da­ǧy ua­qytta oryndauşylyq qy­­­rym­dy damyta tüspekpın.

- DEKKO janry qyzyq­tyr­mai ma?

- Konservatoriia bıtırgen jyly «Aziia dauysy» halyq­ara­lyq än festivalı derek­siia­sy­nyŋ direktory Mūrat Erǧ­a­l­i­ev menı tyŋdap körıp, «Bır jyl ışınde Qazaqstanǧa, üş-tört jylda düniejüzıne ta­ny­ta­myz» dep DEKKO janrda jū­mys ısteuge ūsynys jasaǧan. Aqy­ry ärı oilanyp, berı oi­la­nyp, bas tarttym. Kelıssem, küi­şılıkten de, zertteuşılıkten de aiyrylyp qalatyn edım. On­yŋ üstıne, ol kezde älı to­lyq­­­qandy küişı emespın. Qo­lyma jaŋadan diplom alyp, oqu jüiesınen endı ǧana şyqqan adam­myn. Al küişılık jyldap ke­letın täjıribe. Özımdı bır şeŋ­­berdıŋ ışınde ūstaǧandy dū­­rys körmedım. Qazır dästürlı b­a­ǧytta qalǧanyma eş ökın­bei­mın.

- Küidı solaqai tartasyz. Oŋ qolyŋyz mülde ikemge kelmei me?

- Men negızı tabiǧatymda oŋ­qai adammyn. Qalam ūsta­ǧan­da oŋ qolymmen jazamyn. Bıraq kei jaǧdaida oŋ qolym­nan būryn sol qolym jyldam ıske qosylyp ketedı. Radio-jur­­nalist Jaulybai İman-äli­ev aǧamyz «Kökem-au, sen dom­­­byrany sol qolyŋmen tart­q­a­­nyŋmen, oŋqaisyŋ ǧoi. Baia­ǧy­da sūhbat alǧanymda Nūrǧisa aǧaŋ­­nyŋ da oŋqai ekenın bai­qap edım» dep taŋǧalǧan.

Bala kezde äkem dombyra üi­retkende de, äuelı oŋ ūstatqan kö­rınedı. Sonda aǧam Qairat pen ınım Maratqa qaraǧanda estu qa­bı­letım anaǧūrlym myq­ty bolsa da, eşteŋe igerıp kete al­map­pyn. Sodan äkem «nege bū­lai?» dep oi­lana kele, dom­by­ra­ny solaqai be­rıp, bır-ekı qaǧ­ys ja­satqanda bır­den tartyp ke­tıp­pın. Qazır oŋ qo­­lym­man aqy­ryn­dap oinai alamyn. Bıraq kä­sıbi türde be­iı­mım bärıbır sol ja­ǧymda. Qa­zan­ǧap küidı oŋqai da, solaqai da tart­qan eken. On­dai küişıler ta­rihta az kez­de­se­dı. Al solaqai küi­şıler bärımızge bel­gılı-Sügır, Ūlyq­­pan Mū­hi­tov, Nūr­ǧisa Tı­len­diev, sondai-aq me­nıŋ ök­şem­­dı basyp kele jat­qan Mū­ra­ger Sauranbaev bar.

- Başpaimen tartqan da küişıler bar deidı…

- Būl astarly dünie.

Qyz ben jıgıttıŋ küi aitysynda «jı­gıt başpaiymen tartyp, qyzdy jeŋıptı» dep aitylady. Būl qa­zaq­tyŋ salt-sanasyna, ädet-ǧūr­py­na bailanysty er adamnyŋ al­dynda qyz balanyŋ jol ber­gen­dıgın meŋzeu üşın aitylǧan si­iaq­ty.

Men būl jönınde bıraz oi­lanyp, sūrastyryp kördım. Dom­­byrany başpaimen tartu, qi­­synǧa kele qoimaidy.

- Jalpy, küidı notamen tartqan dūrys pa, joq estu qabıletıne süiengen jön be?

- Küidı notaǧa tüsıru — hatqa tü­sıru. «Qalamsappen jazylǧan dünienı baltamen şauyp ketıre al­maisyŋ» degen naqyl söz bar ǧoi. Bıraq nota, bylaişa ait­qan­da, küidıŋ qaŋqasyn ǧana be­re­dı. Al arǧy jaǧyndaǧy janry, ne­gızgı aitar oiyn qūlaqpen tyŋ­­dasaŋ, qatelespeitınıŋ anyq. Tyŋ­dap otyryp, qaǧysynan ja­ŋy­luyŋ da mümkın. Qaǧystan qa­te­lık ketse, küiden maǧyna ke­te­dı. Küidıŋ äuen men äuezı bū­­zyl­mau üşın ekeuın qa­bat­tas­ty­­ra jürgızgen dūrys. Käsıbi muzykalyq mektep­ter­­de dombyrany bırınşı sabaq­tan bastap oqysa da, keide bala­lar­­dan öskende küişı şyqpai ja­­tady. Onyŋ sebebı olardyŋ no­taǧa süienıp ketkendıgınde. Al qa­­zaqtyŋ küişılık qabıletı — qūlaqpen qabyldap, sana arqyly zerdege tüiıp, ary qarai damyta aluynda. Atadan balaǧa jalǧasyp kele jatqan osy dästürdı üzıp almauymyz kerek.

- Jasap jürgen eŋbekterıŋızge qarap, sızdı būryn ülken kısı dep oilauşy edım. Qanşadasyz?

- Otyz altydamyn. Ärine, atyŋ­nyŋ şyǧu-şyqpauy eŋbek­ke bailanysty ǧoi. Adam alpys jas­qa kelse de eşteŋe ıstemeuı müm­kın. Otyz alty jas ta az emes qoi. Izdengen adamǧa bıraz jū­mys­­ty bıtıretın uaqyt. Şoqan Uä­lihanov otyzǧa kelmei qan­şa­ma eŋbek qaldyryp kettı. Onyŋ qasynda bızdıkı teŋızge tam­ǧan tamşydai dünie. Şa­ma­myz kelgenşe atqaryp kelemız. Bolaşaqta da josparlarym köp. «Qazaqtyŋ dombyra önerı» de­gen ülken jinaq qūrastyru oiym­da jür. Öitkenı bızde qa­zaq­tyŋ küi önerın tanytatyn ül­ken ensiklopediialyq jinaq joq. Qūrmanǧazynyŋ, Tättım­bet­tıŋ mūralary bölek-bölek şy­ǧarylǧan. Küilerdı mektep-mek­tep, sala-salasyna, oryn­dau­şylaryna qarai jıktep bö­lıp, küidıŋ qalai şyqqanyn, oryn­dauşylary kımder bol­ǧa­nyn, olardy suretterımen bere oty­ryp, şegelep tanystaratyn bır eŋbek kerek. Osyny qolǧa al­sam deimın.

- Inıŋız Talǧat Äbuǧazy — dästürlı änşı. Sızderge öner kımnen daryǧan?

- Äkemız Qazen Äbuǧazy — şy­ǧys öŋırıne belgılı küişı. Öz janynan bırtalai küi şy­ǧar­ǧan. Otbasymyzda jetı ūl, bır qyz. Jalǧyz qaryndasym bar. Men üidıŋ ortanşysymyn, Tal­ǧat kenjesı. Äkem küi tar­tu­men qatar, kezınde «Aŋşynyŋ änın», Baluan Şolaqtyŋ «Ǧa­li­ia­­syn» şyrqatyp salǧan eken. Almatyǧa da şaqyryp, auyl­dan osynda aldyrmaq bo­ly­p­ty. Bıraq tūrmys jaǧ­daiy­na bailanysty tuǧan jer­den ūzai almaǧan. Keiın dau­syna zaqym kelıp, küişılık qy­ryn köbırek damytqan. Äke­mız­dıŋ küişılıgı maǧan qonyp, än­şılıgı Talǧatqa daryǧan bo­luy kerek. Qalǧan bauyrlarym da önerden qūr alaqan emes. Kä­sıbi türde şūǧyldanbasa da bärı dombyra tartady.

- Öz äkeŋızdıŋ küilerın qanşalyqty nasihattap jür­sız?

- «Şyǧystyŋ şyŋyrau küi­lerı» jinaǧyna on küiın qos­tym. Qyryqqa juyq küiı bar. Bolaşaqta jeke kıtap, ji­naq etıp şyǧara jatarmyz.

- Dombyraŋyz ädemı eken. Jasaǧan şeberdı bılsek bola ma?

- Dombyraşyny tabiǧi ta­lan­tymen bırge myqty aspap ta­nytady. Bes-alty jyldai bo­lyp qaldy, Aitmūhambet Te­je­kenov degen şebermen jūmys ja­sau üstındemın. Şeber men dom­byraşy tyǧyz bailanysta bol­ǧan jaǧdaida ǧana myqty as­pap jasalady. Stradivaridıŋ skrip­kasyn syzylǧan ünı üşın dü­niejüzı million dollarǧa ba­ǧalaidy. Dombyranyŋ dauy­sy odan bır mysqal kem tüs­peidı. Tek qoŋyr ündı aspapty ja­sap, biık deŋgeige köteru qa­jet. Qazır qolymda Aitmūhambet aǧa­nyŋ ekı dombyrasy bar. Dom­byra qolǧa alǧannan keiın bır­den söilep, şeşılıp ketedı dep aita almaimyn. Kemı bır-ekı jyldan soŋ aşylyp, jaqsy dy­bys bere bastaidy. Bola­şaq­ta būdan da myqty dom­by­ram bolatynyna senımdımın.

Äŋgımelesken
Qanşaiym BAIDÄULET, «Aiqyn».