QAZAQSTANDAǦY DINİ İDEOLOGİIаLARDYŊ ALǦAŞQY QAQTYǦYSY
Qazaqstandaǧy dıni ideologiialardyŋ qaqtyǧysu tarihyn 1999 jyldyŋ küzınde Almatydaǧy Qarasu meşıtındegı oqiǧamen bailanysty qarastyruǧa bolady. Sol jyly Almaty qalasynyŋ Jetısu audandyq ışkı ıster bölımınıŋ jasaǧy Qarasu meşıtıne ornyǧyp alǧan İsmatulla jamaǧatyna qarsy arnaiy operasiia ötkızdı. Resmi mälımdemede Torǧaidan İsmatulla tariqatynyŋ medresesınde oqyp jatqan ūly Almastan habar aluǧa kelgen Baqytjan Fazylova bırneşe kün boiy balasyna jolyǧa almai äure-sarsaŋǧa tüskenı, söitıp qūqyq qorǧau organdaryna şaǧymdanǧany aityldy. Osy aryzǧa süiengen polisiia meşıtke basyp kırıp, medrese-şılhanada İsmatulla taqsyr (sopylyq tariqat pırlerın keide «taqsyr» dep ataidy) küşpen ūstap otyrǧan bıraz adamdy bosatty, sondaǧy jamaǧatty taratty.
Qūjat tekseru kezınde İsmatulla men onyŋ kömekşısınıŋ Qazaqstan azamaty emes ekenı anyqtaldy. Osy ıske qatysty oqiǧadan keiın ötken sot prosesterınıŋ nätijesı boiynşa, Qazaqstanda zaŋsyz äreket etkenı üşın «zıkırşıler» (İsmatulla tariqatyn keide osylai ataidy) bürkenıp jürgen «Töle bi» qoǧamdyq qorynyŋ jūmysyna tyiym salyndy, Auǧanstan azamattaryn – İsmatulla Äbdıǧappar men onyŋ serıgın deportasiialamaqşy boldy.
Qarasu meşıtınde bolǧan oqiǧanyŋ tüp törkınıne tereŋ üŋılsek, ūlyn dıni sektanyŋ şeŋgelınen araşalap qalu üşın bergen Baqytjan Fazylovanyŋ aryzy boiynşa ǧana polisiianyŋ arnaiy operasiia ūiymdastyrmaǧanyn köremız. Bırneşe jyldan keiın belgılı bolǧandai, İsmatulla tariqaty qūryla sala Qazaqstan mūsylmandary dıni basqarmasymen (QMDB) kikıljıŋge ūrynǧan. Mūnyŋ bırneşe sebebı bar. İsmatullanyŋ orynbasary (tariqat ışınde ony «ekınşı taqsyr» dep atady) Narymbai qajy bas müfti boluǧa bırneşe märte ūmtyldy, bıraq onyŋ ärkez meselın qaitaryp tastaǧan. Osy yza onyŋ İsmatulla tariqatyna qosyluyna sebep bolǧan. Ekınşıden, İsmatulla tariqatynyŋ ädepterı QMDB-ǧa baǧynyşty imamdardyŋ sopylyq jönındegı közqarasyna qaişy bolatyn. Sebebı QMDB-nyŋ alǧaşqy bas müftiı Rätbek qajy Nysanbaiūly dıni jäne pedagogikalyq bılımın Būharada alǧan. Būl qala naqyşband sopylyq mektebınıŋ ortalyǧy sanalady.
Jalpy, 90-jyldardyŋ basynda QMDB-ǧa qaras- ty meşıtterdıŋ tügelge juyǧynda naqyşband sopylyq mektebınıŋ ökılderı otyrdy. Olarǧa auǧan-päkıstan qazaǧynyŋ Qazaqstanǧa kele salyp Ahmet Iаssaui atymen jaŋa tariqat qūrǧany «büirekten siraq şyǧaru» nemese «esıkten kırıp, tör menıkı» degendei körındı. Äsırese, İsmatulla jamaǧatynyŋ zıkırdıŋ jariia türın qoldanuy naqyşband sopylyq közqarasyndaǧy meşıt moldalaryn şoşytyp jıberdı. Öitkenı naqyşband sopylyq mektebı artyq qimyl jasap, yŋyranǧan dybys şyǧaratyn jariia zıkırdı «nadandyq» dep esepteidı, al özderı qūpiia zıkır (imitasiiany ıştei jasau) saludy jön sanaidy jäne naqyşbad tariqaty ökılderı eşqaşan zıkırdı bes uaqyt namazdan joǧary qoiǧan emes.
İsmatulla tariqatynyŋ ädebı boiynşa, alqa-qotan top qūryp, «mi-jürek-bauyr» arqyly zıkırleudıŋ imitasiialyq ainalma şeŋberınde jürekke asa ülken maŋyz berıledı jäne zıkırdıŋ basty maqsaty jürektı tazalau retınde qarastyrylady, jürek tazarsa ǧana mūsylmannyŋ imany berık bolyp, aqiqatty jazbai tanu jolyna tüsedı (sondyqtan özderın «Iаssaui silsalasynyŋ mūragerı» sanaityn İsmatulla tariqatyn bylaiǧy jūrt «zıkırşıler» dep ataityn). Al naqyşband mektebı zıkırdı bylaişa saluǧa üzıldı-kesıldı qarsy, mūndai zıkır aqyldy tūmşalaidy, adamdy ekstazǧa tüsıredı dep esepteidı.
Ahmet Iаssauidıŋ atyn jamylyp qūrylǧan İsmatulla tariqaty bırınşı kezekte Qazaqstanda dıni ideologiiaǧa monopoliia ūstap otyrǧan QMDB-ǧa qarasty meşıt moldalaryna qauıp töndırdı. Keibır mälımetterde QMDB basşylyǧy kün sanap küş alyp bara jatqan İsmatulla tariqatyna tosqauyl qoiu üşın memlekettıŋ joǧarǧy bilıgıne bırneşe märte ötınış jasaǧany aitylady. Nätijesınde būl ıspen polisiia şūǧyldana bastaǧan.
İsmatulla tariqatyn taratyp, tyiym saluǧa sol kezdegı Işkı ıster ministrınıŋ bırınşı orynbasary, polisiia generaly V. Simachevtıŋ tıkelei basşylyq jasaǧany keiın belgılı boldy. Ärine, zaŋda körsetılgen nanym-senım bostandyǧy boiynşa memleket İsmatulla tariqatyna qysym jasauǧa qaqy joq. Onyŋ üstıne İsmatulla tariqaty äreket etıp otyrǧan «Töle bi» qoǧamdyq qory QMDB siiaqty qoǧamdyq qauymdasu negızınde qūrylǧan ūiym, ekeuınıŋ statusy bırdei. Sondyqtan polisiia QMDB-nyŋ aryzy boiynşa der kezınde şūǧyl äreket etuge dätı barmady, Qarasu meşıtıne ornyǧyp alǧan İsmatulla tariqatyna tosqauyl qoiatyn qylmystyq äreket faktısın ızdestırdı jäne ondai faktını ekı jyldan keiın tapty da.
İsmatulla tariqaty müşelerınıŋ pıkırınşe, 1999 jyly «Qarasu meşıtınde balamdy kepılde ūstap otyr» dep polisiiaǧa aryzdanǧan Baqytjan Fazylovanyŋ äreketı şynaiy öz tarapynan emes, būl ädeiı ūiymdastyrylǧan arandatu bolatyn. Qatardaǧy qarapaiym qūqyq būzuşylyqpen ministrdıŋ bırınşı orynbasarynyŋ şūǧyldanuy da beker emes. Bıraq būl dın mäselesıne, nanym-senım bostandyǧyna memlekettıŋ tıkelei aralasuyna dälel bola almasa da, Qarasu meşıtınde jürgızılgen poliseilık operasiiadan keiıngı oqiǧalar kümändı tıptı qoiulatyp jıberdı.
Saiasi pozisiiasy asa aiqyn emes jurnalist Oraz Älımbekovtıŋ qazaqstandyq sopylar jönındegı zertteu maqalalaryna qarap otyrsaq, Baqytjan Fazylovanyŋ aryzy boiynşa 1999 jyldyŋ küzınde Qarasu meşıtıne basa-köktep kırgen polisiia otriady medrese-şılhanada tälım alyp jürgenderdıŋ kım ekenın anyqtap bolǧanşa qas qaraiyp, uaqyt keşǧūrym bolyp ketken. Tekseru barysynda polisiia ekı adamnyŋ – İsmatulla men oǧan kömekşı bolyp jürgen jas qazaq jıgıtınıŋ Qazaqstannyŋ azamaty emes ekenın anyqtaidy. Medrese-şılhanada tälım alyp jatqan basqalaryn – Qazaqstan azamattaryn (olardyŋ köbısı QazŪU studenterı men aspiranttary jäne kämelet jasyna tolmaǧan bırneşe ūl bala) üilerıne taratady. Keş batyp kettı dedı me, älde basqa sebebı bar ma, ol jaǧy belgısız, polisiia eldıŋ migrasiia zaŋyn būzǧan şetel azamattaryn – İsmatulla men onyŋ kömekşısın ışkı ıster bölımşesıne alyp ketpei, olardy meşıtte qaldyrady da, syrttai küzet qoiumen şekteledı. Joǧarydan tüsken tapsyrma boiynşa, olardy ertesıne Almaty qalasy Jetısu audandyq sotyna jetkızıp, deportasiia jasau jönınde şeşım şyǧaru kerek-tın.
Meşıttı tünı boiy syrtynan küzetken poliseiler ūstalǧandardy sotqa alyp baru üşın taŋerteŋ meşıtke kırse, İsmatulla men onyŋ kömekşısı ūşty-küilı joq. Poliseilık operasiiany özınıŋ qadaǧalauynda ūstap otyrǧan general V. Simachev būl habardy estıgende būlqan-talqan bolyp qatty aşulanypty. Ol dereu Ūlttyq qauıpsızdık komitetı (ŪQK) basşylarymen kelısıp, şekaradaǧy ötkızu punkterındegı qadaǧalaudy küşeitedı de, polisiia- ǧa İsmatulla men onyŋ kömekşısın ızdep tauyp, qūryqtau jönınde tapsyrma beredı. Bıraq şūǧyl ızdestıru nätije bermeidı.
Bırneşe künnen keiın ǧana arnauly qyzmettıŋ agentterı İsmatulla men onyŋ kömekşısınıŋ Auǧan-Päkıstan şekarasynan arǧy jaqqa ötıp bara jatqanyn habarlaidy. Būl habar generaldy tıpten qatty aşuǧa bulyqtyrypty. Ol memlekettık şekaraǧa jauapty ŪQK-nıŋ qyzmetıne kümän keltırıp, män-jaidy aiqyndap berudı talap etıp, mäselenı küş qūrylymdarynyŋ basyn bırıktırgen Qauıpsızdık keŋesınıŋ talqysyna salady.
Bırı ekınşısıne kümän keltırıp, senımsızdık bıldırgen küş qūrylymdarynyŋ keŋesınde İsmatulla men onyŋ kömekşısın Qarasu meşıtınen ūrlap şyǧyp, şekara asyryp jıbergen syrtqy barlau qyzmetı ekenı anyqtalady. Sol kezde «Barlau» dep atalǧan būl qūrylym qazırgıdei ŪQK-ne baǧynyşty emes, öz aldyna derbes äreket etetın ūiym bolǧan. Sondai-aq keŋeste Iаssaui atymen İsmatulla sopylyq tariqatyn qūru jönındegı oi qai- dan keldı degen sūraq tuǧanda, sol kezde ideolo- giiaǧa jauapty lauazymdy qyzmet atqarǧan bedeldı tūlǧanyŋ aty aitylady.
Būl jerde «İsmatulla tariqaty Reseidıŋ Kavkazyndaǧydai Qazaqstanǧa syrttan kelıp jatqan radikal sipattaǧy säläfilık aǧymdardyŋ yqpalyna qarsy tūru üşın jasalǧan joba bolsa, onda ol nege QMDB-ǧa qarsy şyqty, joba maqsatynan auytqyp kettı me?» degen sūraq tuyndauy mümkın.
Aqiqatynda, QMDB-ny bırtektı dıni ūiym dep qaraudyŋ jönı joq. Qazaqstan müftiiatynyŋ moldalar qūramy Orta Aziia mūsylmandar basqarmasynan bölıngen 90-jyldardyŋ özınde-aq özgerıske ūşyrai bastady. Keibır dın qyzmetkerlerı arab elderınde bılımderın jetıldırıp keldı. Saud Arabiiasy, Kuveit, Egipet siiaqty elderdıŋ qoldauymen Qazaqstanda dıni oqu oryndary aşyldy. Olardan tälım alyp şyqqan tülekterdıŋ köbı muftiiatqa qarasty meşıtterge jaiǧasty. Äsırese, Saryaǧaştaǧy aǧaiyndy Smanovtardyŋ basqaruynda bolǧan medresenıŋ tülekterı keiıngı jyldary QMDB-nyŋ dästürlı qūramyn qatty özgerıske ūşyratyp jıberdı. Qazaqstanda qalyptasqan osy jaǧdai tūrǧysynan alǧanda, İsmatulla tariqatynyŋ basqa emes, tıkelei QMDB-ǧa qarsy şabuy o basta säläfilık aǧymdarǧa qarsy qūrylǧan saiasi-ideologiialyq joba josparynyŋ aiasynan şyqqan joq degen pıkır tüzuge bolady.
Memlekettıŋ ışkı ideologiiaǧa jauapty sektory äldebır tariqatty QMDB ışınde küş alyp kele jatqan jat aǧymǧa (syrttan kırgen ideologiiaǧa) qarsy qoiyp, özı tasada tūryp, syrttai qyzyqtaumen şektelgen joq, äkımşılık resurstyŋ kömegımen qalyptasqan ahualdy özgertuge olar da tyrysty.
Täuelsız damudyŋ alǧaşqy jyldarynan bastap ideologiia sektorynda basşy qyzmet atqarǧan Altynbek Särsenbaev oppozisiiaǧa ötken soŋ baspasözge bergen bır sūhbatynda dın adamyn – bas müfti Rätbek qajy Nysanbaiūlyn ömır boiy ǧylymmen şūǧyldanǧan Äbsattar Derbısälımen almastyruǧa köp küş jūmsaǧanyn aitqan bolatyn. Aituynşa, Rätbek qajy Nysanbaiūly bas müfti qyzmetınen bas tartu üşın A. Särsenbaevqa bırneşe talap qoiǧan (Astanadan bır päterdı jekeşelendırıp beru, mereitoiyn ötkızıp, şapan jauyp, kölık syilau jäne t.b.). Talaptyŋ oryndalǧan- oryndalmaǧanyn bılmeimız, bıraq 2000 jyly Äbsattar Derbısälı bas müfti bolyp sailandy. Alaida ol bılıktı saiasatker Altynbek Särsenbaevtyŋ senımın aqtamady, josparǧa säikes QMDB jü- iesın ışınen ırıtıp bara jatqan destruktivtı közqarastardy zalalsyzdandyra almady. Mūhamedjan Tazabek basşylyq jasaityn «Asyl arna» telearnasynyŋ QMDB-men bırlesken memorandumǧa qol qoiuy oǧan naqty mysal bola alady.
Būl oqiǧany memlekettık organdardyŋ QMDB siiaqty qoǧamdyq ūiymdardyŋ ışkı ısıne zaŋsyz aralasuynyŋ bır mysaly retınde emes, QMDB ışındegı ahualdyŋ sol kezderı kürdelınıp ketkenın, säläfilık dıni ideologiianyŋ jyldam jaiylyp jatqanyn, İsmatulla tariqaty müşelerınıŋ ne sebeptı QMDB-ny syn sadaǧynyŋ nysanasyna alǧanyn argumentteu üşın aityp otyrmyn.
Joǧaryda aitylǧan oqiǧalarǧa saraptama jasasaq, bır-bırıne qarsy äreket etken (bır-bırımen ideia boiynşa bäsekelesken dep te aituǧa bolady) ekı dıni ideologiianyŋ nemese ükımettık emes (memlekettık emes) ekı qoǧamdyq ūiymnyŋ (QMDB jäne «Töle bi» qory) müddesın memlekettık organdardyŋ küittegenı aiqyndalady. Būl jerde «dın memleketten bölıngen» degen pozisiiany bylai ysyryp qoisaq ta, memlekettıŋ qoǧamdyq (dıni sipattaǧy) ūiymdarǧa qatysty saiasaty bırtektı emes ekenın köremız. Mysaly, iassaui sopylyq tariqatynyŋ liderı İsmatulla Äbdıǧappar köşı-qon zaŋyn būzdy dep, ony küştep deportasiialau qajet sanalǧanyn qaperge alaiyq. Basqaşa aitsaq, zaŋ būzuşylyq faktısı bar, endı tergep-tekserıp, zaŋ talabyna sai ädılettılıktı qalpyna keltıru kerek bolatyn. Sol maqsatty sot şeşımı arqyly jüzege asyrmaqşy bolǧan polisiianyŋ äreketıne memlekettıŋ basqa küş qūrylymdary kedergı jasap, İsmatullany zaŋdy türde deportasiialaudy boldyrmai tastaidy. Mūndai jaǧdaida, tym bolmasa, sottyŋ zaŋ boiynşa şeşım şyǧaruyna kedergı keltırgen adamdar jazalanu kerek emes pe? Bıraq ondai ädılettılıktı qalpyna keltıruge eşqandai memlekettık organ ärekettengen joq. Memlekettıŋ qūqyqtyq saiasatyndaǧy bırızdılıktıŋ bolmauy memlekettık organdardyŋ arasyndaǧy bırlesıp ärekettesu strategiiasyn būzyp qana qoimai, onyŋ kelesı zaŋ būzuşylyqqa dem beretını basy aşyq mäsele. İsmatulla tariqatyna qatysty keiıngı oqiǧalar sony körsetedı.
Jalǧasy bar...
Tūrarbek Qūsaiynov,
"Demos" QB töraǧasy
