Erte zamannan kele jatqan, ärı halyqqa köp taraǧan sändık jäne qosalqy önerdıŋ bır türı – zergerlık öner qazaq halqynyŋ dünietanymy men materialdyq mädenietınıŋ maŋyzdy bır bölşegı. Temırden tüiın tüigen şeberler men zer qadırın bılgen zergerler qazaq dalasynda kem bolmaǧany ämbege aian. Al olardyŋ qolynan şyqqan ärbır tuyndy – halqymyzdyŋ ūlttyq mädenietınıŋ altyn qazynasy, asyl mūrasy.
Arheologiialyq qazba jūmystary kezınde keŋ-baitaq elımızdıŋ kez kelgen nüktesınen – Esık qorǧanynan (b.d.d. V-IV ǧ), Ile alqaby, Berel, Şılıktıden tabylǧan saqtardyŋ tamaşa altyn būiymdary, Qarǧaly qoimasynan (b.d.d. II-I ǧ) şyqqan baqsylyq äşekeilerı, sondai-aq, Şyǧys jäne Batys Qazaqstannyŋ arheologiialyq qazbalarynan tabylǧan baǧa jetpes altyn-kümıs būiymdar – zergerlık önerdıŋ el aumaǧynda erteden etek alǧanynyŋ aiqyn körınısı. Aŋdyq stilde jasalǧan būl būiymdar bızdıŋ däuırımızge deiıngı VII-I ǧasyrlar aralyǧynyŋ enşısınde. Al negızı HIH-HH ǧasyrlardaǧy qazaqtyŋ zergerlık būiymdaryn şartty türde Batystyŋ, Şyǧystyŋ, Soltüstık jäne Oŋtüstık Qazaqstannyŋ zergerlık äşekei būiymdary dep tört bölımge böluge bolady.
Stilı jaǧynan ǧūn zamanynyŋ öner tuyndylaryna ūqsas Batys Qazaqstannyŋ äşekeilerı kölemınıŋ ülkendıgımen erekşelenedı. Jalpaq, keide jūmyr da juan bılezık, ülken saqina, samai salpynşaqtary men salmaqty syrǧa jäne şaşbaulardan tūratyn batysqazaqstandyq äşekeiler keşenınıŋ eŋ basty körnekılık elementı – özınıŋ saltanattyǧy jäne sūlulyǧymen köz tartatyn, üş qatarmen keudege taǧylatyn öŋırjiek.
Şyǧys Qazaqstannyŋ zergerlık äşekeilerı bekzattyǧymen, pışınınıŋ qarapaiymdylyǧy, ärı saliqaly sūlulyǧymen erekşelengen. Qūima jūmyr bılezık, betıne ösımdık tektes örnek salynǧan jaima bılezık jäne ortaŋǧy tūsy keŋ jazyq keletın saǧat bılezıkter osy öŋırden şyqqan. Betıne qoşqar müiızı men qoi basyn, qyrannyŋ bas tūrpatyn müsındep salǧan qūima qapsyrmalar da ǧajap. Būlardyŋ stilınde ejelgı skif-saqtardyŋ elementterı saqtalǧan. Äielderdıŋ äşekei zattarynyŋ arasynda syrǧanyŋ sūlulyǧy men jönı bölek. Şyǧys Qazaqstan oblysynan alynǧan altynnan, kümısten soǧylǧan är aluan äşekeiımen köz tartqan ai syrǧa, şūjyq syrǧa, şyǧyrşyq syrǧalar bar.
Erte düniedegı ǧūn stilı Oŋtüstık Qazaqstannyŋ da äşekeilerınen körınıs tapqan. Olarǧa kompozisiianyŋ köp bölımdılıgı, keskın-symbatynyŋ kelıstı ūzyndyǧy, syŋǧyrlap tūratyn salpynşaqtyŋ köptıgı jäne tür-tüsınıŋ köbıne kögıldır boluy tän. Äşekei būiymdarǧa, äsırese, altyn jalatumen qatar türlı-tüstı asyl tastar ornatqanda äsem körık beretını sözsız.
Tūiaqtary kümıstelgen ükıaiaq samai salpynşaqtary – Soltüstık Qazaqstannyŋ äşekeilerınıŋ erekşe ülgısı. Qazaqtar qyran qūstardy, onyŋ ışınde ükı men sūŋqar, bürkıttı «kün qūsy», «kök qūsy», «täŋır qūsy» dep erekşe baǧalaǧan. Sondyqtan olardyŋ tūiaqtary tıl-közden qorǧaidy degen nanym bolǧan. Soltüstık Qazaqstannyŋ zergerlık būiymdaryna aqyq salyp ädemıleu tän. Olardyŋ myŋ qūbylyp tūratyn tür-tüsı zergerlerdıŋ nazaryn ejelden-aq audarǧan. Arasyna aqyq qosyp kümısten teŋge taǧyp jasalǧan şabauǧa taǧatyn şolpynyŋ da äsemdıgı köz tartady, ärı jürgen kezde şaşbaulary syldyrap erıksız eleŋdetetın qasietı taǧy bar.
«Şeberdı şege qaǧysynan tany» nemese «Ūstany soqqan pyşaǧynan tanidy» demekşı, būl mysaldar – şeberlıktıŋ şyŋyna jetken qazaqtyŋ ūsta-şeber, zergerlerınıŋ äşekei jasap, äsemdeu salasynda är aimaqtyŋ öz erekşelıkterın saqtai otyryp, damytqanynyŋ bır aiǧaǧy.
Zergerleudıŋ has şeberlerı zergerlerdıŋ qolynan şyǧatyn dünienıŋ salasy da, sany da jeterlık. Altyn-kümıs, metaldar men süiek-tūiaqty, asyl tastyŋ bar türın, bylǧary men boiaudyŋ tür-türın paidalanyp jasalǧan qyz-kelınşekterdıŋ sändık būiymdary men er jıgıttıŋ qaru-jaraq, sauyt-saimany, er-tūrman – at äbzelderı, sän-saltanat üşın äşekeilı jihaz, kündelıktı ömırde qoldanylatyn şaruaşylyq, tūrmystyq zattar – mūnyŋ bärı de jantaqtan ine, jaŋqadan tüime jasaǧan zergerlerdıŋ qolynan şyqqan. Mūndai keremetterdı jasau üşın zergerlerdıŋ zattarǧa zergerlık beine tudyru, sondai-aq bederleu, qalypqa salyp qysu, bır zatqa bır zatty oiulastyru, kırıktıru, qaqtau, kümısteu, zerleu, termeleu, öru, būrau, toqymalau, qūiu, soǧu, şabu, şeku, kertu, oimalau, qaraitu, qaptau, aptau, äbzeldeu jäne taǧy basqa da sol siiaqty ädıs-täsılderı jeterlık. Būl önerdıŋ osynşama kürdelı tehnikalyq täsılderın jete meŋgergen şeberlerdıŋ atyn atamai, «ūsta» dep äspettep, türkı tektes halyqtar ūstalyq käsıptı, zergerlık önerdı kielı öner sanaǧan. Al altyn-kümıspen jūmys ısteitın şeberlerdı parsy tılındegı «altyn» – «zer» sözımen sipattap, «zerger» ataǧan.
Qazaqtyŋ zergerlık önerınde köbıne kümıs qoldanylǧan. Emdık qasietı medisinada da däleldengen kümıstıŋ adam aǧzasyna paidasy bar ekenın ejelden bılgen halqymyz kümıs ydystan tamaq ışıp, kümıs äşekeiler taǧynǧan, sondai-aq düniege kelgen närestenı kümıs teŋge salynǧan suda şomyldyryp kele jatqany da – metaldyŋ qasietınıŋ körınısı. Zergerler öz jūmysynda qoldanyp otyrǧan är materialdyŋ tür-tüsıne ǧana emes, män-maǧnasyna, türlı qasietterıne de zor köŋıl bölgen. Mysaly, ejelden el arasynda ınju – noǧala, süieldı, şäiırtas (iantar) – alqym ısıgın jazady, al marjan – qarǧystan, tıl-közden saqtaidy, qūlpyrma marjan – ösek-aiaŋnan qorǧap, däulet, baqyt äkeledı degen senım bar. Äsırese, qyzǧylt aqyqqa jūrt köp äues bolǧan. Ony quanyş pen igılık syilaityn asyl tas dep eseptegen. Taiau şyǧysta būl tasqa iesınıŋ aty nemese qūran aiattarynan üzındı jazylatyn bolǧan. Tastardyŋ osyndai erekşelıkterıne män bere otyryp jasalǧan äşekei būiymdardyŋ da özındık tür-sipatymen bırge aitar oiy, berer maǧynasy bolǧan. Mysaly, qūstūmsyq saqinany joryqqa attanǧan jıgıtke syilaǧan, mūndaǧy tılek aman-esen jyly ūiaŋa qaityp oral degendı bıldıredı, al qūs – äuelden erkındık pen baqyttyŋ, qaiyrym men meiırımnıŋ nyşany. Qazaqtyŋ qos sausaqqa bırdei kigızıletın, üstı bırtūtas, bıraq ekı jüzıkten tūratyn saqinasy – ūlt önerındegı bıregei dünie. Ony ädette qūdaǧi jüzık dep ataidy, mūndaǧy niet – qalyŋdyq pen küieu jıgıt qosylyp, jas jūbailar jūp jazbasyn degendı meŋzeidı.
Türlı tastarmen bezendırılıp, altyn-kümısten qūiylǧan qyz-kelınşekterdıŋ äşekeilerı men bar ynta-jıgerın salyp, ondai tuyndyny jasaǧan şeber zergerler, ūstalyq-zergerlık käsıp turaly qazaq auyz ädebietınde aŋyz-äŋgımeler men jyr şumaqtary jeterlık. Zergerlık öner qaşannan halyqtyŋ kündelıktı tūrmystyq qajettılıkterın qamtamasyz etuge qyzmet atqarady. Aldaǧy uaqytta da zergerdıŋ qolynan şyqqan qazaqy äşekeilerımız däulet-därejesıne qaramastan, ärbır qyz-kelınşektıŋ qobdişasynan tabylady dep oilaimyz.
Qūralai MŪRATQYZY
