Erlan Rysqali: Barym da, narym da — Qūdai bergen talantym

- Sızge sūhbat almaq nietpen ha­bar­lasqanymda, «menen be?» dep qaiyra sūradyŋyz. Nege taŋ­dandyŋyz?
- Köp jaǧdaida ärıp­tes­te­rı­ŋız men arqyly bırqatar änşı­ler­ge şyǧyp, tıldesıp jatady. Son­dyqtan taban asty, däl bü­gın menen bıreu sūhbat ala qoiar de­p kütpegen edım.
- Jalpy, sūhbattasudan qaş­paisyz ǧoi…

- Eger sūraq tıkelei maǧan qa­­tysty bolsa, menıŋ bıletın sa­­lam­men bailanysty qoi­yl­sa, öz oiymdy ortaǧa salyp, bö­­lı­­suge ärqaşan daiynmyn.Al me­nıŋ şamam kelmeitın dü­nie­ge ja­nymdy jep, şyr­qy­rap alǧa şy­ǧuǧa tyryspaimyn. Kör­peme qa­rai kösılemın. Onda da sätı tü­sıp, retı kelıp tūrsa… Jön-jo­syqsyz atymdy şy­ǧa­raiyn de­gen ölermendıkpen ki­lık­pei­tın jerge kırıspeimın. Jal­ǧan jar­nama maǧan qajet emes.
- Qazaq radiosyndaǧy «Nazqoŋyr», «Sal dombyra» av­tor­lyq habaryŋyzda özıŋız de öner adamdarymen bır kısıdei sūh­bat jürgızesız… Öz salaŋyz bol­­ǧannan keiın asa qiyndyq tu­­dyrmaityn siiaqty…
- Qazaq radiosynan 1 ma­myr­­dan bastap qysqartuǧa ūşy­rap, jūmystan kettım. Oǧan deiın dästürlı än önerınıŋ ökıl­­de­rın jaqsy tanyǧannan soŋ, kım­nıŋ beiımı qai baǧytta eke­nın bı­lıp jürgennen keiın, öz qa­za­nym­da qainap, emın-erkın kö­sı­lu oŋaiyraq bolǧany ras. Bar­lyq habarlarymda talai topty ja­ryp şyqqan kıl jüirıkterdı söi­letıp, üzeŋgı­les­terımdı äŋ­gı­me­ge tartyp, tal­pynyp jürgen jas­tardyŋ da tūsauyn kesıp, bar müm­kın­dı­gım­şe dästürdıŋ dä­rıp­te­luın maq­sat tūttym dep aita ala­myn.
- Ūlttyq mūraǧa arnalǧan ha­bardyŋ jabyluyna ne sebep bol­dy?
- «Baǧdarlama nege ja­byl­dy?» degen sūraq radionyŋ bas­­şy­lyǧyna qoiylatyn sū­raq se­kıldı. Öz basym «Nege būlai?» dep tüsındırulerın sū­rap, ädıldık ız­degen joqpyn. Sebebı pai­ǧam­ba­rymyz «Ara­la­ryŋdaǧy ämır­şı­ge qaradan şyq­qan qūl bolsa da baǧy­nyŋ­dar» deidı. Men osy qa­ǧidany ūsta­namyn. Ämırşım bol­ǧan­nan keiın Qazaq radio­syn­daǧy bas­şylyqqa baǧynuym ke­rek. Olar solai şeşken eken, men kelıstım. Qalǧanyn özderı bı­ledı.
- Al kezınde telearnadan ne­ge kettıŋız?
- Onda da qysqartu jürdı. Bı­raq araǧa uaqyt salmai, bır jū­manyŋ ışınde Jürsın Er­ma­nov aǧamyz şaqyryp, «Ūlttyq ön­er­ge qatysty halyqqa kerek ha­bar­lardy düniege äkelersıŋ» dep ra­dioǧa qabyldaǧan edı…
- Bıraq äiteuır näpaqasyz qal­ma­ǧan körınesız. T.Jürgenov atyn­daǧy öner akademiiasynda dä­rıs be­retınıŋızdı bügın bılıp otyr­myn…
- Jūmyssyz qaldym dep eş qai­ǧyrmaimyn. Menı asyraityn da, baǧatyn da, qoldaityn da älem­dı asyrauşy — Alla Taǧala. Qazaq radiosynan kete saly­sy­men, Jambyl atyndaǧy qazaq mem­lekettık filarmoniiasy ūsy­­nys bıldırıp, osy ūjymǧa än­şı retınde jū­mys­qa orna­las­tym. Al akademiiaǧa ke­luıme se­bep­­şı bolǧan — ärı kurs­tasym, ärı önerdegı aǧam Aqan Äb­duälı.
2010 jyldyŋ qyrküiegınen bas­­­tap osynda Arqanyŋ dästürlı än mektebınen därıs beruge al­dyrt­ty. Qūdai qalasa, osy salaǧa bır­­jolata den qoimaqpyn.
- Şamasy, ūstazdyq qyzme­tı­ŋız ūnaǧan-au…
- Ūnaidy. Bır jyldyŋ ışınde qy­zyǧyn da, qiyndyǧyn da körıp ülgerdım.
Özım Jüsıpbek Elebekovtıŋ kö­zın körgen, alǧaşqy şäkırtı bolǧan Sa­naq Äbeuov pen Bek­bo­lat aǧa­myz­dan tälım aldym. Ekeuı­nıŋ de sa­baq beru ädısı tılge jeŋıl, jü­rek­ke qonymdy. Onyŋ üstıne, jür­gen jerımde nebır myq­ty dom­by­raşylar men än­şı-jy­rau­lar­men etene ara­las­tym. Qazır sonyŋ pai­dasy tiıp, öner­degı aǧa­la­rym­nan körgen-bıl­gen, jiǧan-tergen tä­jı­­r­i­bem­dı özımnen keiıngılerge üi­retıp jat­qan jaiym bar. Al­dy­ma kel­gen är balaǧa ännıŋ na­qy­şyn būz­dyrmauǧa küş salyp, ta­lan­­tyna qarai tapsyrma beruge ty­rysamyn. Jeke öz änıŋ bolsa, ne ısteimın deseŋ de özıŋ bılesıŋ. Al qazaqtyŋ änı — ūlttyŋ bet per­desı, ainasy, tarihy. Qalaǧan je­rıŋ­­nen iırımın alyp tastap, öz ja­nyŋ­nan qalaǧanyŋşa qosa al­­mai­syŋ. Qazaq änıne, qazaq öne­rıne nem­qū­railylyq ta­ny­tu- ūlttyŋ ta­my­ry­na balta şap­qanmen bırdei dep bı­lemın.
- «Moldabaidyŋ änıne» ädemı iır­ım, erekşe naqyş alyp kel­dı­ŋız. Osy än sızdı tanymaldylyq şyŋ­yna köterdı desek, qate­les­pei­tın şyǧarmyz…
- Būl ändı jetkızuşı negızı aq­töbelık ataqty änşı-termeşı Äli Qūrmanov. Odan keiın bügıngı za­manǧa laiyqtap, öŋdep, bızge türlendırıp tanystyrǧan- Bekbolat Tıleuhanov. Men ekın­şı nūsqany azdap to­lyq­tyr­dym.

Jalpy, menıŋ konser­va­to­riia qabyrǧasynan bastap däs­tür­lı ortaǧa Erlan Rysqali re­tınde tanyluyma yqpal etken — Niiaz serınıŋ «Balqurai», Jaiau Mū­sanyŋ «Aq sisasy», Uäiıs Şon­dybaiūlynyŋ «Boz­qa­­ra­ǧa­ny» men Molda­bai­dyŋ änı «Mol­­da­bai». Qaida bar­maiyn, köp­­şı­lık Moldabaidyŋ änın jiı sū­raidy, jaqsy qabyl­dai­dy. Şy­nynda, maǧan tany­mal­dylyq alyp keldı desek bo­la­dy.

Negızı, ata-anam önerden qūr ala­qan emes. Şeşem — mūǧalım. Äkem — mal därıgerı. Baianmen, dom­byramen än aitady. Kezınde Jä­­nıbek Kärmenovpen qoian-qol­­tyq aralasqan. Osydan tört jyl bū­ryn auylǧa barǧanymyzda, şe­­şem şai üstınde «Qaraǧym, ai­­na­lai­yn Moldabaidyŋ änın ait­­qa­nyŋ dūrys qoi, jaqsy oryn­­daisyŋ. Bıraq odan basqa än bıl­­meidı emessıŋ, nege halyq­tyŋ al­dyna basqasyn alyp şyq­pai­­­syŋ?» dep aityp tastaǧany bar. So­dan keiın bıraz uaqyt Mol­­­da­bai­dyŋ änın şyr­qa­mauǧa ty­rys­tym. Öitkenı şe­şem ül­ken syn­şy. Önerdı jaqsy tü­sı­ne­dı. Közı tırı kezınde äkem mar­­qūm da artyq-ke­mımdı jonyp, aq­yl-keŋesın be­rıp otyratyn. Mä­­­­deniet Eşekeev, Sanaq Äbeu­ov, Jänıbek Kärmenovter äkem­dı körgende ««Qalamqas», «Du­dar-ai» kele jatyr» dep q­au­­­­­­­­­­­­qyl­­­dasyp qalady eken. Abai­dyŋ «Ait­tym sälem, Qalamqasy» men «Mariiam Jagorqyzynyŋ änı» dep jürgen Üdebaidyŋ «Du­dar-aiyn» aitqanda, aldyna jan sal­­maityn körınedı. Ataǧynan at ürketın osyndai aituly kı­sı­ler moiyndaǧan soŋ, äkemnıŋ te­­gın änşı bolmaǧany ǧoi. Ökı­ne­tınım, eş jerde dauysy saq­tal­mady. Endı jazyp alyp qa­lai­yq dep jürgende, aiaq as­ty­nan nauqasqa şaldyǧyp, armanda ket­tı. Ūzynqūlaqtan estuımşe, Keŋ­es ükımetınıŋ tūsynda Semei ra­di­o­­sy­nan änderı, konsertterı be­r­ılıp tūrǧan körınedı. Qazır ızdes­tırıp jatyrmyn, äzırge nä­ti­­jesız. Sızderdıŋ gazet­te­rı­ŋızdı pai­dalana otyryp, eger de äkem Rys­qali Äzım­baevtyŋ tas­pa­lary bır kısı­ler­dıŋ qolynda saq­talǧan bol­sa, ha­barlasuyn ötın­gım ke­le­dı.
- Üidıŋ ülkenısız be?
- Joq, kenjesımın. Şeşem 11 qūrsaq kötergen. Onyŋ üşeuı qyz, toǧyzy ūl. Bır aǧamyz jıgıt jasy — jiyrma beske kelgen ke­zın­de qaitys boldy. Bır apaiym er­terekte dünieden ötıptı.
- Qara şaŋyraqtyŋ iesı ekensız ǧoi…
- İä, qara şaŋyraqtyŋ iesı bolu — kenje ūldyŋ moinyndaǧy amanat. Şeşem de älı künge ai­typ otyrady. Alaida qalaǧa ke­tıp, önerdıŋ jolyna tüskennen kei­ın äkem de, şeşem de rūq­sat­ta­ryn bergen. Qazır, anamnyŋ qo­lynda ortanşy aǧam Aidyn men jeŋgem Janar bar.
Bauyrlarymnyŋ barlyǧy önerlı. Baian, gitara, dombyrada oi­naidy. Balalyq şaǧymyzda ändı de, küidı de bırımızden-bırımız üirenıp östık qoi. Negızı, eŋ alǧaş tūsauymdy kesıp, öner­ge baulyp, än qūdıretın sezdırtken äkem. Bır­jan saldyŋ «Jonyp aldy» änı men halyq änı «Sūr­je­kei­dı» qūla­ǧy­ma äbden sıŋırıp edı. Osyndai süi­ektı ändermen sau­atymdy aş­qan­nan keiın be, jeŋıl-jelpı äuenge mülde qū­mart­padym. Auyl­da da, Almatyda A.Jūbanov atyn­da­ǧy muzykalyq mek­tepte oqyp jür­genımde de, konservatoriia qa­byr­­ǧasynda da tek halyq änderın na­si­hat­tai­tyn­myn. Äu basta ırge ta­symnyŋ be­rık qalanǧandyǧynan şy­ǧar, qa­zaq­tyŋ ūlttyq klas­si­ka­lyq önerı­nen basqa äuenge mende qy­zy­ǧuşylyq sezım bolǧan emes.
- Jiyn-toida jūrtty biletu üşın jazyp qoiǧan estradalyq änı­ŋız joq pa?
- Keide öz ortamyzda Toqtar Se­­rıkovtıŋ repertuaryndaǧy «Sy­ǧan serenadasy» änın sol öŋ­­deu­men oryndaitynym bar. Bas­qa arnaiy än jazdyrtqan emespın. «Estra­­dalyq än oryn­dau maǧan ke­rek pe, kerek emes pe?» degen sū­raqqa älı künge oi­la­nyp, bır şe­şımge kele almai jür­mın.
- Qara şaŋyraqty tastap, qa­la­ǧa kelgende «Qūrqyltaidyŋ ūia­sy­na» qol jetkıze aldyŋyz ba?
- Keide «Atam qazaqtyŋ däs­tü­rın saqtap, ūlttyq önerdıŋ soŋynda jürgen soŋ, anda-mynda bas sauǧalap, köşpelı qazaq bo­lyp jürmız» dep külemın. Qa­ra­pai­ym qazaqtyŋ bır ūly­myn. Alyp bara jatqan däuletım joq. Barym da, narym da — Qūdai ber­g­­en ta­lan­tym, dauysym, än­şı­lıgım, otba­sym, dos-jaranym. Menıŋ bar bai­lyǧym — osy. Adam retınde özım­dı baqyttymyn dep esep­tei­mın. Äuelı Alla Ta­ǧala özın tany­typ, tura jolyna sal­dy. Paiǧam­bar­dyŋ sünnetımen jü­ruge näsıp ettı. Mūsylman bolyp jara­tyl­ǧa­nyma şükır­şı­lık etemın. Üş jūr­tym tügel. 2007 jyly Jadyra Jū­makülbai esım­dı Abai öŋırınıŋ qy­zymen şaŋyraq köterdım. Qy­zym bar.
Būl düniede üisız jürsem de, o düniede jūmaqtan jaqsy oryn būiyrsa dep tıleimın.
- Elbasynyŋ aldynda jiı öner körsetetın änşılerdıŋ bırı­sız. Alǧaşqy kezdesu qalai bolyp edı?
- 2005 jyly Elbasynyŋ al­dy­na än aituǧa bardyq. Segız se­rı­nıŋ änı «Ǧaini» men Jaiau Mū­sa­nyŋ änı «Aq sisany» aityp ber­­dım. Ol kısı riza bolyp, ja­ny­­na şaqyryp alyp, qolymnan qysty. Sosyn «Qazaqta «As asatu» degen ūlaǧatty dästür bar. Men sa­ǧan öz qolymmen asa­taiyn» dep jai­nap tūrǧan das­tar­qannyŋ ışı­nen bır tüiır qūrt alyp, auzyma sal­dy. «Sen sonşa dämnıŋ ışınen ne­ge qūrtty ǧana berdı dep oilap tūr­ǧan şyǧarsyŋ. Bırınşıden, qūrt — qazaqtyŋ ūlttyq taǧamy. Bıraq qatty. Qūrttyŋ qattyly­ǧy­men ömırdıŋ qattylyǧy bırdei. Al se­nıŋ jür­gen jolyŋ aq, aşyq bol­syn!» dep batasyn bergen edı.
- Köp jaǧdaida aldyŋǧy tol­qyn keiıngı jastarǧa osyndai se­nım bıl­dıre bermeidı. Sız soŋyŋyzdan ös­ıp kele jatqan önerlı j­a­s­­­­tar­ǧa se­­ne­sız be?
- Senemın. «El ışı — öner kenışı» degendei, ökşemızdı basyp kele jatqan ını-qaryn­das­­ta­rymyz jeterlık. Ūlttyq öner jaq­sy damyp keledı. Äŋgıme olardy dūrys tärbielep, dūrys baǧyt-baǧdar berıp, jaǧdaiyn ja­sau­da. Dästürlı önerge bet būr­ǧan qa­zırgı jastar jan-jaqty bılım ala­dy. Küi bolsyn, dauys qoiu, for­tepiano, solfedjio deisız be, äiteuır muzykaǧa qatysty dü­ni­­enıŋ barlyǧyn meŋgerıp jatyr. Äri­ne, kerı ketıp jatqan tūstary da joq emes. Ännıŋ tarihyna üŋıl­mei, küi­dı tüsınbei, tehnikaǧa sa­lyp, zy­ryldatatyndar bar. So­lar­dyŋ arasynan ılude bıreu ja­ryp şyǧady ǧoi. Jürekterıne söz, kökeilerıne än qonbasa da qiyn. Menıŋ oiymşa, dästürlı än­şılık-jyrşylyq, küişılık mek­tepterdı, olardyŋ būrynǧy, qa­zır­gı oryndauşylaryn salalap oty­ryp, än-küi sabaǧynan bastap oqu baǧdarlamasyna engızu kerek. Bız­de, ökınışke qa­rai, auyl mek­tep­terınde muzyka sa­baǧynan sau­at­ty maman joq. Öner­ge üş qai­na­sa, sorpasy qo­s­yl­maityn, qo­ly bos adam jür­gı­ze beredı. Būl dū­rys emes. Oqu­şy­nyŋ barlyǧy er­teŋ öner ada­my bolyp ketuı şart emes, bıraq än sabaǧy käsıbi deŋ­geide ötıp, titteiınen ūlttyq öner­dı tanyp, bılgen baladan öse kele, myqty tyŋdarman şyǧa­ty­ny anyq. Tyŋdarman tüzelse, öner­pazdan da sūranys ekı esege ar­tady.
Osynyŋ barlyǧyn tezge sa­lyp, bır jönge tüsırse, qazaq önerı­nıŋ bolaşaǧy būdan da jar­qyn bolary sözsız. Būlyŋǧyr dep ai­tuǧa auzym barmaidy.
- Keide dästürlı än keş­te­rın­de mikrofon ıstemei qalyp ne­mese dūrys qoiylmai, änşı ne­ge ūiatqa qalyp jatady?
- Öitkenı bızde dästürlı än­şı­nıŋ dauys mümkındıgın ai­şyq­tap, erekşelıgın eskerıp, ony qa­da­­ǧalap, rettep otyratyn dy­bys re­jisserlerı joqtyŋ qasy. Äb­­den bır tetıktı basyp, fo­nog­ram­ma qo­syp üirenıp al­ǧandardyŋ būǧan şa­masy jetpeidı. Bırde änşınıŋ dau­y­sy, bırde dombyranyŋ dauy­sy basym tüsıp, qiiuy ketıp jata­ty­ny, son­­dyqtan. Ärıptesterıme ūlt­tyq önerpazdarǧa mikrofon qoia bı­­letın Maqsat Mūhitdinov, Bei­­­bıt Aqoş, Ermek Küsenov si­iaq­­­ty azamattardyŋ kömegıne jü­gı­­nu­ge keŋes berer edım. Maqsat aǧa­­­myz uaqytynda Jüsıpbektıŋ, Ǧa­­ri­follanyŋ, Jänıbektıŋ dauy­syn jazǧan kısı. Ol bıl­me­gen­de kım bıledı?! Osyndai bılıktı aza­mattarǧa jaǧdai jasalyp, oqu or­dalarynda täjıribesımen bö­lı­se­tın aşyq sabaqtar jürgızılse, dū­rys bolar edı. Erteŋ kımnen üi­re­­nemız? Onsyz da joq rejis­ser­dı qai­dan tabamyz?
- Telearnaǧa, radioǧa töselıp qal­dyŋyz. Telebaǧdarlama aşu oiyŋ­yzda joq pa?
- Bızde telearnalarda ūlttyq mū­­rany nasihattau jaǧy aqsap jat­­qany aitylmasa da belgılı. Qa­zırgı prodiuserler şou-baǧ­dar­la­malarǧa, arzan, jeŋıl kül­kı­ge beiım. Sanada ūlttyq önerge qa­­tys­ty neşe türlı baǧdar­la­ma­lar tūr. Mūrat Äbuǧazy, Jasūlan Ba­­zar­­­bekov degen änşı-küi­şı­ler­men bı­rıgıp, bır telebaǧ­dar­la­ma­nyŋ jos­paryn jasap edık, qol­dau joq. Sse­nariiıŋızdı ber­se­ŋız, ideia­ŋyz­dy alyp qalady da, özıŋızge «sau bol» deidı. Ökı­nış­­­ke qarai, eşqandai arnanyŋ efi­rı­nen şyǧara almadyq.
- Qandai ataǧyŋyz bar dep jazaiyn…
-Menıŋ ataǧym — Erlan Rys­qali. Basqa ataq-mansaptyŋ ke­regı ne?! Maǧan sol jetedı. Me­nıŋ aty-jönımdı eşkım tar­typ ala almaidy. Būǧan qosym­şa, halyqaralyq, respublika­lyq baiqaulardyŋ je­ŋ­­ım­­­­pa­zymyn. Öz ornymen, jö­nı­men berılgen ataqtan qaşpau ke­rek. Bıraq özım­­dı-özım eş­qa­şan ataq, qūr­met­ke ūsyn­bai­myn.
«At şyǧaru jolynda aryn attap, ant būzǧan,
Paiǧambar men perǧauyn boludan da dämelı.
Qūdai basqa bermesın,
Ondai kesel, pälenı» deidı aqyn aǧamyz Jarylqasyn Aman­­ūly. Eşkım ataqpen körge kır­­mei­­dı. Qanşa atyŋ dürıldep tūr­­sa da, ahiret künı janyŋa ara­­şa bol­maidy. Halyq jyr­la­­rynda ai­tylǧandai, «Būl dü­ni­e­de aqyn da, han da, qara da, ba­tyr da öt­ken». Bıreuımız erte, bır­euımız keş, bız de ötermız. Hakım Abai eş­qandai Nobel syi­lyǧynyŋ iegerı nemese Halyq qaharmany emes qoi. Qazaq üşın qaldyrǧan mū­ra­sy­men mäŋgılık jasai ber­mek. Alla Taǧalanyŋ «Qaida bar­saŋ­­dar da ūstaimyn. Qaida bar­saŋ­­dar da ajaldyŋ dämın ta­tasyŋ­dar» degen sözı bar. Qan­şa ataq­ty bolsaŋ da ajaldyŋ dä­mın ta­tuǧa tura keledı. Eŋ bas­tysy, son­dai sät tuǧanda ar­tyŋ­da jaq­sy amaldaryŋ men ūrpaqqa ata­ly mū­raŋ qalsa igı.

Äŋgımelesken
Qanşaiym BAIDÄULET,

«Aiqyn».