Elımızde bırneşe kün qatarynan ūn jäne ūn önımderınıŋ baǧasy qymbattap tūr. «Analitik» taldau ortalyǧy mamandarynyŋ paiymynşa, jyl basynan berı elde ūn jäne ūn önımderı 25-30 paiyzǧa deiın qymbattaǧan. Qazır naubaihanaşylar «qyrküiek aiynda bır qap qūny 4200 teŋgege alsaq, qazır bır qap ūnnyŋ baǧasy 5200 teŋge» dep dabyl qaǧuda. Jekelegen naubaihanaşylar «ūndy qymbatqa alyp, odan şyǧatyn önımdı arzanǧa sata almaimyz, sondyqtan önım qymbattap jatyr» degen uäj aituda.
Qapşyǧy öz aldyna, bırqatar aimaqtarda ūnnıŋ bır kelısı de qymbattaǧan. Mysaly, Almatyda qyrküiek aiynda bırınşı sorttaǧy ūnnyŋ bır kelısı 93 teŋge bolsa, qazan aiynda bırınşı sorttaǧy ūnnyŋ bır kelısı 110 teŋgege qymbattap sala bergen. Al astyqty öŋır sanalatyn Soltüstık aimaqtarda bırınşı sorttaǧy ūnnyŋ bır kelısı 120-125 teŋgege deiın ösıp ketken.
Ūn baǧasynyŋ şaryqtauy, eldegı nan baǧasyna, ūn önımderınıŋ baǧasyna aitarlyqtai äser etetını dausyz. Qazaqstan şikızatqa bai el bola tūra, nelıkten elde jyl saiyn ūn baǧasy qymbattap barady? Astyqty el bola tūra elımız nege qymbat önım tūtynuy kerek?
Auylşaruaşylyǧy ministrlıgınıŋ mälımetınşe, biyl elde 19,1 mln tonna astyq bastyryldy. Būl 2018 jylǧy önımmen salystyrǧanda 2 mln tonnaǧa az. Biylǧy jyly jaz mezgılınıŋ ystyq ärı qūrǧaq boluyna bailanysty önımnıŋ şyǧymy osylai kemıgen.
Būl rette Auyl şaruaşylyǧy ministrı Saparhan Omarov «Jyl saiyn ışkı naryqtaǧy baǧany tūraqtandyru üşın, är jyldyŋ aqpanynan şıldesıne deiın azyq-tülık korporasiiasy ūn tartu kombinattaryna 150 myŋnan 250 myŋ tonnaǧa deiın bidai satady. Biyl nan kürt qymbattamas üşın bız ışkı naryqqa 150 myŋ tonna astyq ötkızdık», – dep otyr.
Būǧan qosa ministr myrza, «Qazır nan baǧasy öŋırlerge bailanysty 75-78 teŋge. Men bolaşaqta baǧa bolar-bolmas ösedı dep topşylap otyrmyn. Şamamen 80-82 teŋgege deiın»,- deidı.
Saparhan Omarovtyŋ aituynşa, ministrlık nan baǧasynyŋ kürt ösuıne jol bermeu üşın «Azyq-tülık» korporasiiasymen bırlesıp, memlekettık tūraqtandyru qorlaryna astyq satyp aluda. Sondai-aq, är öŋırdıŋ äkımdıgı de tūraqtandyru qorlaryna bidai men ūn satyp alyp, qamdanyp jatyr.
Osylaişa atalmyş vedmostva ökılderı ūn baǧasyn ärı qarai ösırmeuge barynşa äreket jasap jatqandaryn alǧa tartty.
Al būǧan qatysty sala mamandary bolaşaqta auyl şaruaşylyǧy ministrlıgı naqty jüiemen, naqty baǧytpen jūmys ısteuı kerektıgın alǧa tartyp otyr.
Sala mamandarynyŋ paiymynşa, aldymen osy salada baqylaudy nyǧaitu kerek. Mamandardyŋ baiyptauynşa, qazır memlekettık qordan bölıngen astyqtardyŋ qoldy boluy ketken. Būl rette auyl şaruaşylyǧy ǧylymynyŋ doktory, professor, Jaŋabai Aldabergenov bylai deidı:
«Soŋǧy uaqytta bızde memlekettık qordan bölıngen astyqtardyŋ qoldy boluy faktılerı de tırkelıp jürgenı ras. Mysaly jaqynda ǧana Şyǧys Qazaqstan oblysynda, Aqmola oblysynda memlekettık qordan bölıngen astyqtardyŋ ūrlanǧany belgılı boldy. Mūndai jaittar da astyq tapşylyǧyna soqtyryp ūn baǧasynyŋ ösuıne äkelerı dausyz».
Sala mamandary osylai dep pıkır bıldırgenımen, Auyl şaruaşylyǧy ministırlıktıŋ mälımetınşe, mūndai faktılerdıŋ bary ras, bıraq ol tıkelei ūn baǧasyn qymbatatyp jıberetın faktor emes.
«Juyrda Şyǧys Qazaqstan oblysynda auyl şaruaşylyǧy basqarmasynyŋ jospardan tys tekseruı barysynda mūndai faktı tırkelgen. Tekseru barysynda qambada saqtaluy tiıs 17 300 tonna astyqtyŋ 200 tonnasy ǧana bary anyqtalǧan. Osy faktı boiynşa qazırdı «Azyq-tülık» korporasiiasyna ūrlanǧan bidaidyŋ 1 mlrd 400 myŋ teŋgesı ötelgen. Kınälıler şyǧyndy ötep, oǧan qosymşa 280 mln teŋge aiyppūl töleuı tiıs. «Bıraq mūndai faktıler ūn baǧasynyŋ ösuıne tıkelei äser etedı deuge negız joq» deidı atalmyş vedmostvanyŋ baspasöz hatşysy Janjıgıt Omarhan.
Sondai-aq sala mamandary kez kelgen mäselenı şeşu üşın onyŋ şyǧyny da dūrys esepteluı kerektıgın jäne aldaǧy uaqytta astyq öndırumen ainalysatyn şaǧyn şaruaşylyqtarǧa memleket öz deŋgeiınde qoldau körsetuı tiıs ekennın alǧa tartyp otyr. Būl rette ekonomika ǧylymynyŋ doktory professor Jasqairat Sündetūly:
«Qazırde statistikalyq derekter körsetıp otyrǧandai, auyl şaruaşylyǧynyŋ damuynyŋ bıraz körsetkışterı 1990 jylmen salystyrǧanda älı de kemdeu. Mol astyq jinaldy dep quanudamyz. Egıstıktıŋ är gektarynan orta eseppen 18,5 sentnerden öŋdelmegen önım alyndy. Tazartqan kezde onyŋ 10-15 paiyzy ölı jäne basqalai qaldyqtarǧa jatady. Bırazy aşyq toktarda qardyŋ astynda qalyp şıruı mümkın. Eksportqa jıberıletın astyqtar da Resei men Ukraina porttarynda ärtürlı sebeptermen tejelıp te jatady. Osyndai jaittardy eskeru kerek, aşyq jariialau qajet. Sondyqtan jinalǧan astyqtyŋ bırazyn jergılıktı tūrǧyndarǧa tamaqtyq ūn-nan önımderın öndıru jäne jem-azyq üşın arzandau baǧamen satqan dūrys. Soŋǧy alty jylda jalpy önımnıŋ 70 paiyzdan astamyn şaǧyn biznes subektılerı (jeke qosalqy jäne şarua qojalyqtary) beredı. Solai bola tūrsa da kışıgırım şaruaşylyqtarǧa memleket tarapynan laiyqty qoldau bolmai otyr. Şaǧyn şaruaşylyqtardy nesielendıru köbı nese olardyŋ kepıldıkterınıŋ bolmauy saldarynan jetımsız bolady. Aldaǧy uaqytta osyndai şaruaşylyqtar özara bırlesıp, öndırıstık jäne qyzmet körsetu kooperativterın ūiymdastyrulary qajet. Qarjylandyrudyŋ bırlesken täsılın, iaǧni şaǧyn şaruaşylyqtar öz qūraldary esebınen nesienıŋ – 30-paiyzyn memleket – 50-60 paiyzyn, bank 10-20 paiyz mölşerınde engızudıŋ maŋyzy zor. Ol täuekeldıktıŋ ädıl bölınuıne mümkındık berer edı. Mıne, agrosaiasatqa osyndai jaŋaşyldyq engızsek, astyq öndıruşıler qoldaudy anyq sezıner edı»,- deidı.
Söitıp, mamandardyŋ paiymynşa, astyq öndıruşılerdı naqty memlekettık qoldaudyŋ jetıspeuı, tehnikalardyŋ eskılıgı, diqandar eŋbegınıŋ elenbeuı, astyq saqtaityn qoimalardyŋ tapşylyǧy bolaşaqta da astyq öndırısıne aitarlyqtai kerı äserın tigızuı bek mümkın. Al astyq öndırısı solqyldady degenşe, elde ūn baǧasy da şaryqtai bastaidy. «Sonyŋ ışınde äsırese ışkı naryqtaǧy ūn jäne ūn önımderı de qymbattai beredı. Al mūnyŋ soŋy būqaranyŋ bazynasyn köbeitıp, onsyz da qymbatşylyqtan köz aşpai otyrǧan halyqqa qamyt bolyp artylary dausyz. Sondyqtan būl arada auyl şaruaşylyǧy reformasyna qūrylymdyq özgerıster engızıluı kerek. Sonda ǧana jyl saiyn ūn baǧasy östı, nan qymbattap kettı dep otyrmaityn bolamyz» deidı mamandar.
Söitıp mamandardyŋ paiymynşa, aldymen mynadai jaittarǧa män berıluı kerek.
- Astyq öndırısınde jürgen jekelegen monopoliialarǧa baqylaudy küşeitu kerek. Olardyŋ astyq baǧasyn köterıp jıbermeuıne män berıluı kerek. Būǧan qatysty barlyq astyq öndıruşıler memleket bekıtken baǧanyŋ kölemınen şyqpauy tiıs.
- Astyq saqtaityn qoimalardy zamanǧa sai jabdyqtau kerek. Astyq saqtaityn qoimalardyŋ sapasyzdyǧynan ışkı naryqty qamtuy tiıs şikızat qyzyp, bülınıp, qar astynda qalyp sapasyn tüsırıp jatady.
- Astyq saqtaityn qoimalar sanyn arttyru kerek. Jinalǧan astyqtyŋ der kezınde qambaǧa syiyp ketuıne jaǧdai jasaluy qajet.
- Jinalǧan astyqtan ūn köbırek tüsuı üşın astyqty tartatyn halyqaralyq talapqa sai diırmenderı bar şaǧyn zauyttar aşyluy tiıs. Astyq saqtaityn qoimalardyŋ qasynan modernizasiialanǧan osyndai diırmendı zauyttar aşylǧany jön.
- Eŋ bastysy diqandar men astyq öndıruşı jekelegen kompaniialarǧa tiısınşe memlekettık qoldau körsetılgenı jön. «Işkı naryqta ūn baǧasy öspeuı üşın mıne aldymen osy atalǧan jaittarǧa basymdyq bergen jön» deidı mamandar.
Qarlyǧaş Zaryqhanqyzy,
"Adyrna" ūlttyq portaly
