Özge dıni ideologiiaǧa qūrylǧan ūiymdardan islami aǧymdardyŋ basty erekşelıgı, olar ünemı memlekettık bilık tarmaqtarynan özderıne jaqtastar tabuǧa ūmtylady. Būl – bilıkke jetudıŋ strategiialyq josparynyŋ bır bölıgı ǧana emes, mūny olar aǧymdaǧy äreketınıŋ qorǧany, jamaǧat auqymyn keŋeitu qajettıgın sezıngende jäne keide zaŋ şeŋberınen şyǧyp ketetın öreskel qadamdar jasaǧan kezde özderınıŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etetın resurs dep sanaidy. Būl – dıni aǧymdar men tariqattar arasyndaǧy özara ideologiialyq kürestıŋ negızgı sebepterınıŋ bırı. QMDB ışındegı tartys pen ony ünemı syrttan soqqylap jatatyn synnyŋ astaryndaǧy jasyryn müdde de – osy. Sebebı, zaŋ boiynşa, QMDB qatardaǧy qoǧamdyq köp ūiymnyŋ bırı bolǧanymen, halyq müftiiatty ökımetten ökılettık alǧan resmi märtebelı qūrylym dep qaraidy. Onyŋ üstıne QMDB qajylyq, oraza siiaqty dıni räsımderdı öteudıŋ nūsqauşysy retınde islami nanym-senımge monopoliia ūstap otyr: oraza kestesın belgıleidı, Qazaqstanǧa berılgen qajylyq kvotasyn ülestıru qūqyǧyn özıne alyp alǧan, pätua şyǧarady jäne t.b. Būl – qoǧamǧa yqpal etetın tetıktıŋ bırı. Sondyqtan bolsa kerek, İsmatulla tariqaty da QMDB-ǧa yqpal etuge, retı kelıp jatsa, müftiiatty özınıŋ tolyq qadaǧalauyna aluǧa tyrysty. Bıraq oǧan QMDB-ǧa synalap kırıgıp alyp, yqpal jasap otyrǧan säläfilık ideologiialyq aǧymdar jol bergen joq.
QMDB jüiesıne kırıge almaǧan İsmatulla tariqaty ziialy qauymdy, sondai-aq retı kelıp jatsa, joǧary lauazymdy şeneunıkterdı öz jaǧyna tartuǧa tyrysty. Būl jospardy jüzege asyru üşın dästürşıldık, ūltşyldyq, patriotizm sekıldı sezımge äser etudıŋ tetıkterı paidalanyldy. «Qazaqstan» teleradiokorporasiiasynyŋ resursyna arqa süiegen jaŋa zamanǧy tariqatşylardyŋ būl ısı nätijelı boldy. Sezımge berılgış aqyn-jazuşylar men jurnalisterdıŋ tügelge juyǧy İsmatulla tariqaty ūsynǧan «Iаssaui jolyn» «ūmyt qalǧan qazaqtyŋ dını» dep qabyldady.
Destruktivtık aǧymdar jönınde jasalǧan zertteulerge köz salsaq, İsmatulla tariqaty türlı deŋgeidegı deputatar men äskeri qyzmetşılerdıŋ arasynda da jaqtastar tabu üşın josparly nasihat jürgızgen. Äskeri garnizondarǧa baryp, ruhaniiat taqyrybynda därıs oqu tariqattyŋ «ekınşı taqsyry» Narymbai Razbekqajyūlynyŋ tobyna jüktelgen. Mūnyŋ däleldı fotosuretterı de bar. Al lauazymdy şeneunıkterdıŋ ışınde QR Mäjılıs deputaty, keiın Qazaqstannyŋ İrandaǧy elşısı qyzmetın atqarǧan Nūrbah Rüstemov qana İsmatulla tariqatyn aşyq qoldaitynyn, sol üşın pırge qymbat baǧaly «Djip» kölıgın syilaǧanyn aşyq aitty. Jurnalister jazǧan maqalada sol kezde lauazymdy qyzmetkerlerdıŋ bırsypyrasy dıni ideologiialardyŋ yqpalyna şatylǧany aitylady. Degenmen bilık elitasynyŋ öz ışındegı küreste «ekstremistık sipaty anyq baiqalyp kele jatqan İsmatulla tariqatymen» belgılı lauazymdy tūlǧanyŋ bailanysy jönındegı äŋgıme qomaqty argument retınde paidalanylǧany anyq. Sondyqtan qauıp-qaterdıŋ qara būltyn tym qoiulatyp, osylaişa mäsele köteru bedeldı şeneunıktıŋ joǧary lauazymdy qyzmetten şettetıluımen qatar, tariqat pırlerı men taqsyrlarynyŋ ūzaq merzımge sottalyp ketuınıŋ basty sebebı boldy.
İsmatulla tariqaty ǧana jamaǧat auqymyn keŋeitıp, memlekettık organdarǧa yqpal etuge ūmtyldy desek, onda şyndyq jartykeş aitylǧan bolyp şyǧady. Būl ädıspen dıni ideologiialyq aǧymdardyŋ jetekşılerınıŋ bärı şūǧyldandy. Men mūny dın salasyndaǧy özımnıŋ täjıribeme süienıp aityp otyrmyn. Säläfi uaǧyzşylar Abduhalil Abdujabbarov («Şeih Halil») pen Toirjan İbragimovtyŋ, sondai-aq bylaiǧy jūrt «qūranşylar» dep ataǧan ūiymnyŋ liderı sanalǧan Asylbek Musinnıŋ qasynda jürgende memlekettık şeneunıkterdı dınge tartudyŋ bırneşe oqiǧasyna qatysqanym bar (keibır oqiǧalar «Men qalai ruhani jaŋǧyrdym» atty ömırbaiandyq kıtabymda jazyldy). Sonda baiqaǧanym, bilıktegı bedeldı adamdardy özderınıŋ yqpalyna tüsıru üşın dıni ideologiia uaǧyzşylary arasynda tartys jüredı.
Bırde Asylbek Musin ekeuımız Prezidenttıŋ tuysy Qairat Satybaldynyŋ jūmys ornyna bardyq. Ol «Qazaqstan temır joly» memlekettık kompaniiasynda basşy bolyp qyzmet ısteitın. Al «qūranşylardyŋ» liderı sanalyp jürgen Asylbek Musin bır auyz qazaqşa bılmeidı. Sondyqtan ol «qazaqşa äŋgıme bola qalsa, jobalap audaryp beruge kömektes» dep menı qasyna ertıp alatyn.
Asylbek Musin men Qairat Satybaldy arasyndaǧy bır saǧatqa juyq uaqytqa sozylǧan äŋgıme dınge asa qatysy joq ruhaniiat mäselesı töŋıregınde örbıdı. Ekeuınıŋ äŋgımesı ortadan auǧanda kenetten keŋse esıgı aiqara aşylyp, Bekbolat Tıleuhan entıgıp kırıp kelıp, Asylbek ekeuımızge alara qarap aldy da: «Qaireke, kımdı tyŋdap otyrsyz, būlar hadistı de, sünnettı de moiyndamaityn dınnen bezgender, quyp jıberu kerek mūndailardy», – dedı tütıgıp. Qazaqşa bılmeitın Asylbek «ne aityp jatyr?» degendei sūrauly jüzben maǧan qarady. Men «ne priznaiuşie sunnu...» dep döŋgelente bastaǧan audarma sözımdı aiaqtap ülgermedım, Asylbek Bekbolatqa yzaly kekesınmen qarap: «Pochemu ne priznaem sunnu?! Priznaem. Sunnu Niutona priznaem, sunnu Gegelia priznaem, sunnu Sokrata priznaem...» dep, älem ǧalymdarynyŋ atyn şūbyrta jöneldı. Bekbolat Tıleuhan da bırbetkei qaisar adam, tıptı ony Asylbektıŋ Prezident äkımşılıgınıŋ sol kezdegı jetekşısı Aslan Musinnıŋ ūly ekenı de seskendırgen joq. «Sünnettı moiyndap, däret alyp kelmei, būdan bylai mūnda jolamaŋdar» dep bastyrmalata jöneldı. Ärı qarai kelelı äŋgıme bolmaitynyn tüsıngen Asylbek päs kettı, «Kaireke, vsego horoşego, kak-nibud v sleduiuşii raz pogovorim» dep jyldam qoştasyp, menı soŋyna ılestırıp kete bardy.
Men būl oqiǧany dıni ideologiialardyŋ memlekettık bilıkten jaqtastar tauyp, sol üşın ünemı küres jürgızıp jatqanyn däleldeu üşın ǧana emes, olardyŋ arasyndaǧy bäsekelestık keide kikıljıŋdı jaǧdaiǧa deiın jetetının, sonyŋ kesırınen mäselege qatysy joq adamdardyŋ zardap şegetının aitqym kelgendıkten keltırıp otyrmyn. Özınıŋ nanym-senımın jappai qazaq halqyna tyqpalaǧan dıni ideologtardyŋ özara öşpendı äreketı «dınge küşteu joq» degen zaiyrlylyq prinsipı şeŋberınen şyǧyp kete beredı. Qolaily sät tuǧanda bilık resurstaryn paidalanyp, qarsylasyn tūqyrta berudıŋ soŋy qoǧamdaǧy tūraqtylyqty şaiqauǧa aparady.
2005 jyldyŋ soŋyna qarai müddelerı tüiısken dıni ideologiialyq ūiymdar tūtasyp, qoǧamǧa yqpaldy ekı ülken top paida boldy. Iаssaui atymen qūrylǧan İsmatulla tariqaty aqyn-jazuşylardyŋ basym bölıgın özıne tartty, dästürlı qazaq baspasözınıŋ tügelge juyǧyna yqpal jürgızıp otyrdy, «Qazaqstan» teleradiokorporasiiasy «zıkırşı» sopylardyŋ tolyq qadaǧalauyna öttı. Olarǧa qarsy küş – Būhara naqyşband sopylyq mektebınıŋ moldalary «nūrşy-gülenşıler» säläfilık aǧym ökılderımen uaqytşa bolsa da müdde bırıktırıp, QMDB maŋyna toptasty.
Ekınşı toptyŋ aqparattyq-ideologiialyq bazasy naşar bolatyn. Säläfilık aǧymnyŋ yqpalyna bırşama elıtken aitys aqyndary ǧana «zıkırşılerdı» auyq-auyq soqqylap otyrdy, jabyq qūjyralarda ǧana İsmatulla tariqaty tarapynan «asyl dınımızge bidǧa qosylyp, qastyq jasalyp jatqany» aitylatyn. Degenmen ekı dıni ideologiialyq toptyŋ alda bolatyn memlekettık masştabtaǧy kikıljıŋıne jurnalister Oraz Älımbekov, Baqytjan Qosbarmaqov, Toqtar Jaqaş pen dıntanuşy Mūrtaza Būlūtai siiaqty qoǧamdyq pıkırdı olai-būlai manipuliasiialai alatyn mamandardyŋ, sondai-aq KTK men 31-telearanyŋ aralasyp, «zıkırşılerge» qaqyrata soqqy bergenın bılemız. Bıraq būlardyŋ bärı QMDB tobyna adal ärı ideiaǧa berılıp qyzmet ettı dep aita almaimyz. Olar ärdaiym «tarysy pıskennıŋ tauyǧy bolu» prinsipın ūstandy.
Al KTK men 31-telearna osy kezeŋde şeteldık körkem filmder prokatyna qatysty monopoliia jasap aluǧa tyrysyp jatqan «Qazaqstan» teleradiokorporasiiasymen kikıljıŋge ūrynǧan. QMDB telearnalar arasyndaǧy osy kommersiialyq müdde qaişylyǧyn sätınde tiımdı paidalana bılıp, öz paidasyna būra aldy.
QMDB tobynyŋ aqparattyq-ideologiialyq saladaǧy jaqtastarymen salystyrǧanda «zıkırşı» sopylyq aǧymyn qoldaǧan ziialy qauym äldeqaida prinsipşıl boldy, olar İsmatulla tariqatyna adal qyzmet ettı. «Qazaqstan» teleradiokorporasiiasynan «zıkırşılerdı» quyp şyqqanda da, tariqattyŋ pırlerı men lauazymdy «taqsyrlary» ūzaq merzımge sottalyp ketkende de qarsylyǧyn bıldırgen bırneşe mäslihat ötkızıp, mälımdeme jasap, qol jinap Elbasyǧa aşyq hat jazdy. Tıptı olardy İsmatulla Äbdıǧappardyŋ qolyna qaru alyp, Auǧanstanda soǧysqa qatysqan sodyr ekenı, sol qūrǧan tariqattyŋ türmege ūqsas şılhana- medreselerınde ailap-jyldap qamauda otyryp, zorlyq körıp zar ilegen jastardyŋ janaiqaiy da seskendırgen joq.
İsmatulla tariqatyna qarsy berılgen joiqyn soqqyny aitpas būryn, säläfizm aǧymy men «zıkırşı» sopylardyŋ bilıkke yqpal etu auqymynyŋ keibır erekşelıgıne qysqaşa toqtala ketken jön. Mysaly, eldegı säläfizm aǧymynyŋ yqpalyna tüsıp, namazǧa jyǧylyp, qajylyq jasap kelgenderdıŋ basym bölıgı – tehnarlar. Olardyŋ qatarynda ömırge obektivtı qaraityn, ekonomikanyŋ türlı salasy boiynşa bılım alǧandar men äskeri oqu oryndarynyŋ tülekterı bar. Al «İsmatulla tariqatyn tıkelei qoldady nemese «zıkırşıler ideiasyna loialdy» dep aitylatyn şeneunıkterdıŋ tızımıne qarap otyrsaq, olardyŋ basym bölıgı – pedagogika, filologiia, şyǧystanu, filosofiia siiaqty gumanitarlyq bılım alǧandar.
2006 jyldyŋ ortasynda «zıkırşı» sopylardyŋ qūrylymdyq jüiesıne eleulı nūqsan keltırgen soqqy Prezident Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ 2005 jyldyŋ säuır aiyndaǧy meşıt moldalarymen kezdesuınen bastalǧan siiaqty. Jalpylama ruhani mäsele jönınde pıkır almasyp otyrǧan jiynda Almaty qalasy bas meşıtınıŋ imamy Qūlmūhammed Mahambet «Qazaqstan» ūlttyq arnasyn «zıkırşı» sopylar jailap alǧanyn, telearna basşylyǧy QMDB imamdaryn tıptı Oraza men Qūrban ait kezınde de efirge jolatpai, alalap jürgenın aityp saldy. Jaǧymsyz jaŋalyqqa taŋyrqap, azdap aşuyn baiqatqan Nūrsūltan Nazarbaev üstel basynda otyrǧan Prezident äkımşılıgı ışkı saiasat bölımınıŋ jauapty qyzmetkerı Darhan Qaletaev pen Prezidenttıŋ sol kezdegı keŋesşısı ärı baspasöz hatşysy Mūhtar Qūl-Mūhammedke (2001–2003 jyldardaǧy Aqparat jäne qoǧamdyq kelısım ministrı) qaratyp, «Qazaqstan» telearnasyndaǧy öreskel qylyqtyŋ aq-qarasyn anyqtap, tiıstı şara qoldanudy tapsyrǧan. Prezidentten tapsyrma alǧan ekı şeneunık te sol kezde bas izep işara bıldırgen, bıraq «Qazaqstan» ūlttyq arnasyndaǧy jaǧdai özgerıssız baiaǧyşa qalyp qoidy. Tıptı «Qazaqstan teleradiokorporasiiasynda basqarma töraǧasynyŋ orynbasary qyzmetın atqaryp jürgen İsmatulla tariqatynyŋ bas ideology Ǧalym Boqaştyŋ qyzmetı joǧarylap, Almaty qalasynyŋ sol kezdegı äkımı İmanǧali Tasmaǧambetovtıŋ orynbasary lauazymyn aldy. Būl oqiǧa «zıkırşı» sopylardyŋ qoǧamǧa äbden jelı tartyp ornyǧyp alǧanyn körsetse kerek. Osy jaǧdaiǧa qatysty saiasi baǧa bergen jurnalister «İsmatulla tariqaty saiasi bilıkke jetudıŋ sopylyq aǧymdar taktikasyndaǧy (sūhbat-jamaǧat-şuhrat-opat) şuhrat kezeŋıne jettı» dep dabyl qaqty. Bıraq bilık mūny eskere qoimady.
İsmattulla tariqatyna alǧaşqy joiqyn soqqy 2006 jyldyŋ basynda QR Mädeniet, aqparat jäne sport ministrı bolyp taǧaiyndalǧan Ermūhambet Ertısbaev esımımen bailanysty. Ol «Qazaqstan» teleradiokorporasiiasyn salalyq ministr retınde tolyq qadaǧalauǧa ūmtyldy. Būǧan Ǧalym Dosken köne qoimaǧan siiaqty. Sondyqtan ministr E. Ertısbaev Ǧ. Doskendı qyzmetınen alyp tastady. Būl oqiǧa qoǧamda dürbeleŋ tuǧyzdy: teleradiokorporasiianyŋ 120-ǧa juyq qyzmetkerı Ǧ. Doskennıŋ qyzmetten alynuyna narazylyq bıldırıp, jūmystan ketetının tıkelei efirden mälımdedı. Deputattar ministrden dürbeleŋ tuǧyzǧan osy äreketı üşın tüsınıkteme beruın talap ettı. Tıptı būl mäsele eldıŋ Qauıpsızdık keŋesınde de talqylanǧan. Bıraq ministr Ermūhambet Ertısbaev özınıŋ äreketınıŋ dūrys ekenın däleldep şyqty.
Keiın belgılı bolǧandai, Ermūhambet Ertısbaevqa «Qazaqstan» teleradiokorporasiiasyn destruktivtı dıni aǧym jailap alǧany» jönındegı mälımettı ūsynyp, ony argumenttep bergen atyşuly ekı jurnalist – Oraz Älımbekov pen Baqytjan Qosbarmaqov eken. Olarǧa «zıkırşılerdıŋ» saiasi bilıkke ūmtylyp jatqanyn sopylyq tariqattar ideologiiasynyŋ astarly qūpiia mazmūny arqyly däiektep, ünemı aqyl-keŋes berıp otyrǧan QMDB-nyŋ sol kezdegı ügıt-nasihat bölımınıŋ jetekşısı Äbdımütälıp Däurenbekov, müftidıŋ baspasöz hatşysy Oŋǧar Ömırbek, Almaty qalasy bas meşıtınıŋ imamy Qūlmūmmed Mahambet, «Orbita» yqşam audanyndaǧy meşıttıŋ moldasy ärı QMDB-daǧy naqyşband sopylyq mektebı ökılderınıŋ beiresmi liderı Dairabai qajy, «nūrşy» sopylyq ideologiiasyn jaqtaityn dıntanuşylar Qairat Joldybai men Mūhitdin İsaūly degen boljam bar.
Ertısbaevtyŋ deputattar men qauıpsızdık keŋesı aldynda öz äreketın aqtap aluǧa qajettı videomaterialdy daiyndauǧa jaldanǧan jurnalisterdıŋ şyǧynyn (jolkıresı men qonaqüi şyǧyny) Mädeniet jäne aqparat ministrlıgıne qarasty «Qazaq äuenderı» memlekettık mekemesınıŋ sol kezdegı basşysy kötergen, al mūnyŋ bärın Mäjılıs deputaty Bekbolat Tıleuhan üilestırıp otyrdy.
«Zıkırşılerdı» «Qazaqstan» teleradiokorporasiiasynan quyp şyǧu operasiiasyna «qūranşylar» da qatysty» degen – jaŋsaq pıkır. Būl kezde rasional monoteistık ideiany nasihattau üşın qūrylǧan «Izgı amal» bırlestıgı jūmysyn älı bastamaǧan, bıraq dın mäselesımen şūǧyldanyp jürgen Asylbek Musin «Qazaqstan» teleradiokorporasiiasynyŋ töŋıregındegı tartysty jıtı baqylai otyryp, soǧan qatysty mälımetterdı jinastyrumen ainalysty. Men mūny keiın bıldım.
Al bylaiǧy jūrt «qūranşy» dep jürgen Mūrtaza Būlūtai «Izgı amaldyŋ» qūrylymdyq jüiesıne baǧynbaityn, ol ärqaşan derbes erkın äreket ettı. Sondyqtan onyŋ sol kezeŋdegı «zıkırşı» sopylarǧa qarsy äreketın onyŋ jeke közqarasy men pozisiiasy dep qana tüsıngen jön. Degenmen būl jaǧdai Qazaqstandaǧy «dıni aǧymdardyŋ bärı bırıgıp, İsmatulla tariqatyna qarsy şyqty» degen oidy terıstei almaidy. Eger joǧaryda aitylǧan män-jaiǧa saraptai otyryp qarasaq, İsmatulla tariqatyna qarsy säläfizm aǧymynyŋ ökılderımen qatar müftiiat qūramyndaǧy sopylardyŋ ekı tarmaǧy küş bırıktırgen. Al «qūranşylardyŋ» būl ıstı syrttai ǧana baqylai otyryp, beitarap qaluynyŋ sebebı bar: öitkenı säläfiler bolsyn, täŋırşılder men tariqatşylar bolsyn, Qūdai men Qūrandy ǧana dın dep tanityn «qūranşylarmen» uaqytşa bolsa da müdde bırıktıruı mümkın emes edı.
Maŋyzdy aqparattyq plasdarm sanalǧan «Qazaqstan» teleradiokorporasiiasynan İsmatulla tariqatyn quyp şyǧu «antizıkırşıl» koalisiiany odan ärı jūmyldyra tüsken joq, qaita olardyŋ arasynda alauyzdyq örşıdı. «Qazaqstan» töŋıregındegı dau-damai basylǧanşa teleradiokorporasiiaǧa beitarap közqarastaǧy jurnalist Nūrtıleu İmanǧaliūlynyŋ basşy bolǧanyn bılemız. Köp uaqyt ötpei-aq ony Däuren Äbdıhämitov auystyrdy. Osy tūstan bastap «Qazaqstandy» säläfi közqarastaǧy kadrlar jailap aldy» degen äŋgıme şyqty. Mūndai alypqaşpa sözdıŋ «zıkırşıler» ǧana emes, İsmatulla tariqatyna qarsy aqparattyq küres jürgızgen jurnalister tarapynan aityluy olardyŋ o bastaǧy maqsatynyŋ – özderınıŋ körsetken aqparattyq qoldauynyŋ öteuıne «Qazaqstan» telearnasynan jaqsy qyzmet alu jönındegı armanynyŋ oryndalmai qalǧany sebep bolsa kerek. Sondyqtan baspasözde säläfizmnıŋ qauıptılıgı turaly maqalalar köbeie bastady. Ondai maqalalardyŋ bırsypyrasynan «antizıkırşıl» jurnalisterdıŋ stilı baiqalady.
İsmatulla tariqatynyŋ «Qazaqstan» telearnasynan quyluy osy nauqanǧa «bır jeŋnen qol, bır jaǧadan bas şyǧaryp» qatysqan dıni ideologiialyq aǧymdar üşın tübegeilı jeŋıs emes. Olardyŋ aldynda «zıkırşılerdıŋ» qūrylymdyq jüiesı – Ädılet minstrlıgınde resmi tırkelgen «Bılım. Senım. Ömır» qoǧamdyq ūiymynyŋ aiasynda jūmys jasap jatqan, respublikanyŋ barlyq aimaǧyn qamtyǧan şılhana-medreselerdı typ-tipyl etıp joiu, tariqattyŋ pırı men taqsyrlaryn zalalsyz- dandyru maqsaty tūrdy. Sonda ǧana Iаssaui atyn jamylǧan, erte zamanda ötken qazaqtyŋ danyşpan oişyldary men qaharly handarynyŋ ıs-äreketın sopylyq dünietanymmen üilestırıp bailap-matap, şandyp tastaǧan, halyqtyŋ salt-dästürınıŋ janaşyry keipıne kırıp alyp, ziialy qauymnyŋ zor qoldauyna ie bolyp, nasihatyna jurnalis- terdıŋ qalyŋ qauymyn jegıp qoiǧan äkkı tariqatqa qaqyrata soqqy berıletının bärı tüsınetın. Bıraq būl maqsatty qalai jüzege asyru kerektıgın sol kezde eşkım baǧamdai alǧan emes.
Jalǧasy bar...
Avtordyŋ pıkırı redaksiia közqarasyn bıldırmeidı.
Tūrarbek Qūsaiynov,
"Demos" QB töraǧasy
