Kenennıŋ kenı tausylmas…

1963 jyly oqudy jaŋa ǧana bıtırıp, joldamamen Jambyl oblysy, Qordai audanyna barǧan jas maman Mamytbek Qaldybai basqa barar jerı bolmaǧan soŋ, Kenen aqsaqaldyŋ üiıne tüsedı. Qasiettı Kenen ata «Bauyrjan Momyşūlynyŋ ınısımın» dep kelgen balany jyly şyraimen qarsy alyp, «qanşa jürseŋ de erkıŋ» dep törınen oryn bergen. Qūdaidyŋ qūtty künı estı äŋgımenıŋ tüimesın aǧytqan keudesı ken ata bır äŋgımesınde äiel zatyn bes topqa bölıp berıptı: «Altyn äiel – küieuımen qaida bolsa da bırge jüretın, bır elı qalmaityn, kölın qorǧaǧan qyzǧyştai, kümıs äiel – küieuı qai jerde jürse de, «aman jürse boldy» dep, üiınde şaruasyn tügendep, tıleules bolyp otyrady, temır äiel – «aitqanymnan qaitpan» degen, kömır äiel – üi-ışı ybyrsyp, şaşylyp, esık aldy kır-qoqys bop jatatyn, al jez äiel – bügın mynamen, erteŋ anamen bolsam degen jezökşe äiel». Änşılık, sazgerlık, aqyndyǧynan bölek, aforizm bolatyndai, kesek oilar qaldyrǧan qazyna qart ūrpaǧynyŋ ūlyqtauymen körermenımen derektı film arqyly qaita qauyşty.

«Türkı älemı» telestudiiasynda «Ala­tau­dyŋ aqiyǧy» degen atpen juyrda tū­sauy kesılgen 70 minuttyq derektı film­dı rejisser Doqtyrhan Tūr­ly­bek pen Baqyt­jan Kenenūly bır jyl jürıp tüsırdı.

Doqtyrhan TŪRLYBEK, halyqaralyq «Türkı älemı» telestudiiasynyŋ bas direktory, jazuşy:

— 1961 jyly Mūhtar Äuezov qaitys bolǧanda, Kenen Äzırbaev joqtau ait­qan. Eş jerde körınbegen joqtaudy mūraǧatty qarap otyryp kezdeisoq tauyp aldym. Kenen atamyz 1920 jyly Qordaida rev­komnyŋ alǧaşqy tör­aǧasy bolǧan. Keŋes ükımetınıŋ zalym saia­satynan memlekettık qyzmetten qa­şyp, aqyndyq jolǧa tüsken. Partiia qyz­metkerlerı, NKVD «būl eskılıktı aŋ­saidy, Keŋes ükımetıne qarsy» dep Al­matynyŋ abaqtysyna jabady. Sol kezde qazaqtyŋ ziialy azamattary Mūha­med­jan Qarataev pen Oraz Jandosov bol­maǧanda, Kenen Äzırbaev atylyp ketuı mümkın edı. 60-jyldary totalitarlyq zaman­nyŋ kesırınen, ideologiianyŋ na­şar­lyǧynan «Alataudyŋ aqiyǧyn» eş­­kım ızdemegen, ūmyt qalǧan. Sol kezde altynnyŋ synyǧy, tūlpardyŋ tūiaǧy Säbit Mūqanov Almatydan arnaiy ızdep kelıp, kıtaptaryn jariialatyp, ökı­metke qaita-qaita aityp jürıp 10 böl­melı üi saldyrtyp berıp, mūrajaiyn aş­qyzypty. Kenekeŋ ömırınıŋ soŋyna deiın Säbittıŋ eŋbegın aityp ötken».

Bır jyldary eldı jalmaǧan şeşek auruynan änşınıŋ qos bırdei qūlyny qaitys bolyp, aqynnyŋ «Bazar-Nazar» joqtauyn şyǧarǧany belgılı. Balasy «Törtkenge» aqyn jüregınen jyr tülep ūşty. El ışınde «än-jyr kenı Kenennıŋ basqa ūrpaǧy qalmapty» dep jürgender de bolǧan.

Körkemjan men Baqytjan

Ekı örkeşı tüienıŋ.

Ekı emşegı bienıŋ,

Maŋdaiyŋnan süiemın, – degen öleŋ joldary äkesınıŋ joǧyn joqtap, mūrasyn nasihattap jürgen Baqytjandai jurnalist perzentıne arnalǧan. Demek, Kenen aqsaqaldyŋ özı aitqandai, änşı-sazger «külşaşardan» kende emes.

Baqytjan KENENŪLY, aqynnyŋ ūly:

— Äkem Mūhtar Äuezov, Säbit Mūqa­nov, Ǧabit Müsırepov, Hamit Erǧa­liev, Taiyr Jarokovtarmen syilas bol­ǧan. Olardyŋ közı joq bolsa da, ūr­paqtarynan estelık aldyq. Oraz Jan­dosovtyŋ balasy Sanjar Jando­sov ūlynyŋ atyn Kenen atanyŋ qūrme­tıne Kenen dep qoiǧan. Sol Kenendı tauyp alyp, söilettık. Osyndai tyŋ dünielerdı tabuǧa tyrystyq. Jinalǧan material segız saǧatqa jetedı, bıraq ol – bolaşaqtyŋ ısı. Äkemnıŋ änderınen aitqan «Altyn qorda» konsertım bar. Ülken jiyn-toilarda änderın, termelerın aitam. «Ekı Kenen bolmaidy, Alatauǧa ekseŋ de» degendei, ol kısıdei bolmasaq ta, önerın nasihattau jaǧynda jürmız. Äkemızdıŋ «Auylynan ǧaşyq jar­dyŋ attanarda», «Erlı-zaiyp» öl­eŋ­derıne än şyǧardym. Ol kısınıŋ 61 jasynda körgen ūlynyŋ kenjesımın. Ba­la­larǧa aiǧailap ūrysudy bılmeitın. Ai­taryn dastarqan üstınde öleŋmen-aq aqtaryp salatyn. «Qaraǧym, men halyq aqynymyn, halyq aqyny bolǧan soŋ, menıŋ balalarym da halyqtyŋ ışınde jüruı kerek. Menıŋ atymdy paidalanyp, özderıŋdı biık ūstamaŋdar» deitın.

Beken BATYRBEKQYZY, Kenennıŋ aqyndyǧyn zertteuşı:

— Akademiiada aspirant bop jür­gen kezımde «Kenen Äzırbaevtyŋ aqyndy­ǧy» degen taqyrypta Mälık Ǧabdul­lin jetekşılıgımen dissertasiialyq eŋ­bek jazdym. Sol ǧylymi eŋbegımdı jinaqtap, kıtap qyp şyǧarsam degen armanym bar. Atanyŋ 90-nan asqan kezınde üiıne ba­ryp, qolyn aldym. Bäi­bı­şesı Äset apamyz bar bolatyn. Ekı kün qonyp, syr tartqan edım. Jantaiyp qalǧan kezı eken, äŋgımesı dädıl. «Baqyt­jan balamnyŋ qūrdasy ekensıŋ», – dep jaqsy qarsy alyp, batasyn berdı».

1902 jyly qyrǧyz manaby Şäbdenge as berıledı. El-elden kelgen syily adam­dardyŋ ışınde ataqty Jambylmen qatar 18 jasar Kenen de bar edı. Äuelde jas­qanǧan jas bala etı qyzyp alǧan soŋ, jyr nöserın aǧyzǧan. Önerıne täntı bolǧan jyr jampozy Jambyl batasyn berıp, Jambylmen qatar jülde alyp qaitady.

Kenen ata ömırındegı eleulı oqiǧanyŋ bırı — Oraz Jandosovpen kezdesuı. 1919 jyly Jetısu aqyndarynyŋ änşı-küişı­le­rınıŋ basqosuynda tanysqan aqyn Oraz­dy auzynan tastamai, aityp jüretın. Oǧan arnap «Orazjan» degen ülken poe­ma da jazady. Äigılı muzyka zertteuşısı A.Za­taevich Oraz Jandosovtyŋ auzynan Kenen­nen estıgen Jetısudyŋ bırneşe änın notaǧa tüsırgen.

Kompozitor 90-ǧa kelgende respublika bolyp dübırletıp toi jasaǧan. Änşı-aqynnyŋ torqaly toiyna sol kezdegı el basşysy Dınmūhammed Qonaev aǧamyz eŋ joǧary nagrada «Lenin ordenımen» marapattau üşın arnaiy jedelhat jıberedı. Kenen atamyz Dimaş ınısıne alǧysyn myna öleŋ arqyly bıldırgen-dı:

Körgen joq qorqyp senıŋ jaudan babaŋ,

Qiiadaǧy qyranǧa da taŋdanbaǧan.

Bılemın arǧy-bergı zamanda da,

Būl qazaq sendei ūldy armandaǧan.

«Narym» dep ardaqtaimyn men de senı,

Qyrandar aspanda emes jerde ösedı.

Tüsınem, Dimaş balam, sen bolmasaŋ,

Keudeme kün şuaǧy enbes edı.

Qondy ǧoi baqyt qūsy basyma kep,

Äzırmın än saluǧa qasyŋa kep.

Men saǧan 90-ymdy berdım, ūlym,

El üşın Jambyldyŋ da jasyna jet!

1984 jyly Jetısudyŋ jelmaiasy Kenen Äzırbaevtyŋ 100 jyldyǧy respublika kölemınde atalyp ötıp, Nūrsūltan Äbışūly öz baiandamasynda Kenen atanyŋ eleulı eŋbegın tılge tiek etken bolatyn: «Halyq ömırınde Kenen Äzırbaev ün qospaǧan, özınıŋ jarqyn talanty men şuaǧyn tökpegen bırde-bır aituly oqiǧa bolǧan emes. Onyŋ tamaşa öşpes tuyndylary bügınde osy jauapty, qūrmettı ıste sapta tūr. Aqiqaty da – sol!». Rasynda, «Kökşolaq», «Şyrqa, dauysym!», «Bazar-Nazar», «Boztorǧai», «Tık şyrqau» syndy ozyq änderdı qazaqqa syilaǧan Jetısu än-jyr mektebınıŋ beldı ökılı Kenen Äzırbaev halyq jadynan öşpek emes. Zamanynda ülken syi-qūrmetke bölengen halyq erkesınıŋ änderı jylda dästürlı türde ötetın «Şyrqa, dauysym» Kenen änderın oryndauşylardyŋ baiqauynda keŋınen şyrqalyp ta jür. Atalǧan mekteptıŋ oryndauşy-ūstazdary Erjan Qosbarmaqov, Aqan Äbduälı, Şolpan Darjanovalar da şäkırtterın Kenen änderımen susyndatudan jalyqqan emes. Kenen atanyŋ kelelı jyrlary älı talai buyndy tärbieleitınıne kümänımız joq.

Jadyra Jūmakülbaeva,

«Alaş ainasy».