Önernama tarihynda özındık suretkerlık bolmysymen esımın taŋbalaǧan sirek daraqtyŋ bırı sal Mūhit edı. Meralyūly Mūhit (1841 – 1918). Bahadür Äbılqaiyr hannyŋ ūryǧy. Qaratai sūltannyŋ şöberesı. Süiegı asyl. Şandoz än şeberı, halyq psihologiiasynyŋ bılgırı sal Mūhit dybystar jüiesın är qyrynan qūbylta qūruymen tyŋdauşysyn estetikalyq-emosionaldyq köŋıl-küide qaldyryp otyrǧan. Mätınde beinelengen oilau formalarynyŋ sezımdık äserın äuen arqyly arttyryp, küşın ösıre tüsken. Būǧan onyŋ qai şyǧarmasy da tolyq dälel. Sonyŋ bırı – baitaqqa jaqsy tanys äigılı «Zäureş» änı. Örnegı bölek. Bıtımı özgeşe. Qalyŋ qaryndasqa Ǧarekeŋnıŋ, Ǧarifolla ata Qūrmanǧalievtıŋ (1903 – 1993) oryndauynda tarap edı. Bıregei oryndauşysy-tyn.Zäureş elıne därıptı Medet esımdı kısınıŋ qyzy eken deidı aŋyzǧa ainalǧan derek. Obadan opat bolǧan otyz ūldan soŋǧy jalǧyz tūiaq. Äkenıŋ bar ümıtı, bar jūbanyşy – Zäureştı ömırımnıŋ şyraǧy bolar degen. Taǧdyr ony köp köredı. Ajal tyrnaǧyna ılınedı. Sauly ıngendei bozdap kelıp, suyq qabırdı qūşaqtap aitqan Medettıŋ sondaǧy sözderın Mūhit keiın öleŋge ainaldyryp, zar – änge qosqan deidı. Sözderı qamyryqty. Emosiialyq boiauy öte küştı.
Ua, Zäureş, senıŋ üşın elden keldım,
Baiaǧy özıŋ ösken jerden keldım.
Sen nege men kelgende tebırenbeisıŋ,
İıskep bır süieiın degen edım?
Qūlannyŋ jonda kördım şoqyraǧyn,
Qaiyŋnyŋ jasta kördım japyraǧyn.
Qaramai ketıp qalyp äkeŋ sorǧa,
Bır uys köp kördı me topyraǧym.
(Ǧarifolla Qūrmanǧaliev. Mūhittyŋ änderı. Almaty. «Dastan» dybys jazu studiiasy, 2001 j.)
Än tereŋ psihologiialyq tebırenıske qūrylǧan. Beijai qaldyrmaidy.Öleŋ şumaqtarynda qaraly jannyŋ körınıs tapqan ışkı sezımı tyŋdauşy jüregınen oryn alyp, onyŋ qoǧamdyq sanaǧa ainaluynyŋ bır syry melodiiasyna tyǧyz bailanysty-tyn. Estetikalyq tanymy da, mänı de osynda jatyr. «Zäureş» änınıŋ tarihy tereŋ.
Ataqty sal Mūhittyŋ osy «Zäureş» änındegı Zäureş Yrǧyzda ǧūmyr keşıptı.
İsı qazaqqa mäşhür şyǧarmanyŋ hikaiasy uaqyt köşıne ılesıp, köz ūşyndaǧy saǧymdai būldyr tartyp, aqiqat derekterı zerdeden öşe bastapty. Ūmytylypty. Osy künı aŋyz ıspettı.
Tym bolmasa qatysy bar äldebır şyndyqty ındetermız degen nietpen el äŋgımelerıne, bıletın bıren-saran mälımetterımızge süienıp, «Zäureş Yrǧyzda ǧūmyr keşıptı» atty maqala jazdyq, ony «Aqtöbe» (№149, 12.12.1995 j.), «Oral öŋırı» (№71, 29.06.1996 j.) gazetterınde jariialadyq. Būdan keiın de Zäureş Medetqyzynyŋ talaisyz taǧdyr-hikaiasy kökeiden ketpedı. Ūşyǧyna jetkımız keldı. Maǧlūmattar ızdedık. Sūrastyra jürdık. Az-maz mälımetterdıŋ ūşyn ūstaǧandai boldyq aqyry. Hoş, sonymen.
Almaty şärı. 1998 jyl. Mamyrdyŋ 3-ı. Jergılıktı uaqyt 14.00 men 17.00 aralyǧynda, tübı yrǧyzdyq, esımı Qyzylorda, Aqtöbe öŋırıne belgılı azamat Baǧysbaev Nūrlynyŋ qyzy Raisa apai arqyly anyqtap bılgen, Timiriazev pen Äuezov köşelerınıŋ qiylysynda ornalasqan Ahmetqyzy Şahzada apanyŋ üiınde bolyp em. Sonda sūrap em odan, Zäureş turasynda. Onyŋ küieuı Älmūhamed Seidalin turasynda. Jön sūraityn da sebebımız bar-dy: Şahzada – Älmūhamed Seidalinnıŋ tuǧan jienı, şeşesı Rabiǧa sonyŋ qyzy-tūǧyn.
– Mamam Zäureş äjem turaly, Älmūhamed atam turaly, ziialy alty aǧasyn jiı-jiı aitatyn edı. Ynta qoiyp tyŋdamadyq… zaman kınälı oǧan. Tärbiesı basqaşa boldy, – deidı Şahzada apa. – Äkem Ahmet Tūŋǧaşin Yrǧyzda tuǧan. 1890 jyly, kökektıŋ 20-synda. Ol 1905 jyly bastauyş mekteptı bıtıredı. Sodan keiın 1906- 1913 jyldary Orynbordaǧy erler gimnaziiasynda oqidy. Būny aiaqtaǧan soŋ Varşava mal därıgerlık institutyna tüsıp, onda tört jyl bılım alǧan. Elge 1917 jyly oralyp, Yrǧyzda qyzmet qylady öz mamandyǧymen. 1920 jyly şeşem Räbiǧa Älmūhamedqyzyna üilenedı. Eş kınäsız äkemdı 1928 jyly Reseige jer audarady. Ökımettıŋ sonda taqqan aiyby – aqsüiek tūqymynan şyqqandyǧy… Ömırınıŋ köbı qiyndyqpen öttı. (Apai tereŋ kürsındı).
Şahzada apanyŋ aituynşa, atasy Hankereidıŋ kındıgınen jetı bala örbıptı. Olar: Toqtar, Mūhtar, Mūhamediiar, Ahmet, Toqtamys, Bektemıs, Aiböpe.
Toqtardan Sapa (qaitys bolǧan), Şyman, Şamil atty ūldar bolǧan.
Mūhtardan — Räziia, būl kısı de baqi bolǧan.
Mūhamediiardan (äielınıŋ esımı Räbiǧa eken) — Zeinep. Ol respublikaǧa eŋbek sıŋırgen därıger körınedı.
Ahmetten (onyŋ Räbiǧa Älmūhamedqyzynan körgen perzentterı) — Ǧaron-Raşid (1942 jyly 17 jasynda orystyŋ soǧysynda qaza tapqan), Roza (balasy — Änel), Ziiada (būdan ekı qyz bar), Şahzada (Raşid esımdı ūly bar edı, keiın avariiadan opat boldy), Mūrat.
Toqtamystan ūrpaq joq, 22 jasynda ölgen.
Bektemısten — Meruert, Valentin (Meruert apaidy bıletın ek. Erterekte menıŋ auylym «Basqūdyq» keŋşarynda jūmysşylar kooperasiiasyn basqardy. Balalary Aqtöbe qalasynda tūrady).
Aiböpeden jien bar. Janna Almatyda tūrady.
— «Zäureştı» Ǧarifolla Qūrmanǧaliev aǧai salatyn edı. Zäureş äjem turasynda ǧoi ol än… – dedı Şahzada apa sözın sabaqtap. – Mamam aituşy edı, şeşemnıŋ esımı Ümmıgülsım dep. Älmūhamed atamnyŋ üşınşı äielı eken. Ümmıgülsım äjemnen Smaǧūl, Mūsa, Süiıngerei jäne üş qyz – Güljauhar, Güljihan, Räbiǧa tuǧan. Al Älmūhamedtıŋ ekınşı äielınen Janşa, Iаhiia, Zūlqarnaiyn degen naǧaşylarym eken. Atamnyŋ ekınşı äielı, atyn ūmyttym, jaŋaǧy Ümmıgülsımnıŋ apasy. Ol da qaitys bolǧan soŋ atam onyŋ sıŋlısı Ümmıgülsımdı alady.
Şahzada apa bırneşe fotosuretterdı äkep üstelge jaidy da, tanystyra bastady.
– Mıne, mynalar mamamnyŋ bauyrlary, naǧaşym Älmūhamed Seidalinnıŋ balalary… Mynau – Janşa aǧam.
Janşa (Jahan – Şah) Älmūhamedūly Seidalin turaly būrynda habardar edım. Sankt-Peterburg universitetınıŋ zaŋ fakultetın 1904 jyly tämamdaǧan. Uaqytşa ükımettıŋ bastyǧy bolǧan A.F. Kerenskiimen bırge oqyǧan. «Aiqap» gazetınde qazaq ömırıne qatysty problemalyq maqalalary jariialanyp tūrǧan. Aǧartuşy-demokrat. Şäŋgerei aqynmen etene aralasqan. 1923 jyly 46 jasynda Orynborda köz jūmǧan. Būl jönınde är türlı äŋgıme bar, bıreuler aitady ız-tüssız joǧalyp ketken dep. Jüzı at jaqtyǧa keledı, qyr mūryn, ötkır közdı. Şaşyn şalqasynan qaiyrǧan. Şoqşalau saqal, mūrtty. Qabaǧy qatyŋqylau, kelbettı jıgıt.
– Al mynau – Mūsa… – Şahzada apa tuystyq sezımmen eljırei surettı süiıp, aialai sipady. – Gimnaziiada oqyp jürgende tüsken. – Üŋıle qaradym. Şamamen 12-13- tegı jasöspırım. Üstınde sol kez üşın qalyptasqan ülgıdegı oqu formasy. – Jastai ketken. (Apai kürsınıp qoidy).
Mūsa Moskvada bılım alǧan deidı naqty derek közderı. 1916 jyly maidanǧa alynǧan qazaq jıgıtterı arasynda jūmys ısteuge özı sūranyp barǧan. Alaşqa belgılı Näzır Töreqūlovpen bırge oqyǧan.
– Mamamnyŋ suretı… – Apai şeşesı Räbiǧanyŋ suretıne säl tesıle qarap maǧan ūsyndy. Erterekte tüsken. Basynda fransuz qalpaǧy. Döŋgelekşe bet, sūlu jüzdı.
– Qyzyldar jeŋıp, Yrǧyzda ökımetın ornatqan soŋ mamam solarda hatşy-maşinistka bop ısteidı. – Şahzada apa anasyna qatysty jaitqa köştı endı. – Tüskı şaidy samaurynǧa qainatyp jūmys bölmelerınde ışedı eken. Sondai künnıŋ bırınde äkem kelıptı. Jas kezı. Üstınde şinel deidı. Jalaŋ bas. Solai jüredı eken. Qolynda qaǧazǧa oraǧany bar deidı. Söitse, alma, keptırılgen örık, meiız körınedı onysy. Sonan keludı jiılete beredı oǧan. Bırde mamama aitypty, «Yrǧyzdy jaǧalap jürıp qaitaiyq», — dep. Oiymda eşteŋe joq deidı. Jaqsy deptı. Äŋgımelesıp özenge keledı. Būlar jiekke şyǧarylyp qoiylǧan qaiyqtardyŋ bırıne jaiǧasady. Äkem äldene aitqysy kep kıbırtıktei berıptı, qolyn qarmen älsın-älsın jua berıptı. Onyŋ qobaljuly türıne mamam: «Aǧa, sızge ne boldy sonşa?» — deidı taŋ qalyp. Ülken bolǧan soŋ «Aǧa» deidı eken syilap. Azdan soŋ oiyn aitypty. Ūnatatynyn bıldırgen. «Sony estıgende, — deidı mamam, qatty külsem kerek şalqalai, basymdaǧy qalpaǧym jerge ūşyp tüstı». Köp ūzamai äkeme qosylady.
Räbiǧa Seidalina 1898 jyly tamyzdyŋ 25-sınde Yrǧyzda düniege keledı. Äkesı Älmūhamed osy jyly 61 jasynda opat bolady. Atadan tym erte qalǧanmen tarşylyq qyspaǧyna tüspeidı, jetımdıktıŋ zarpyn tartpaidy. Tartatyn da retı joq-ty, aldynda aidyndy alty aǧasy barda. Basy Janşa (Jahan – Şah) bop bauyrlary alaqanǧa salady. Es bılgen soŋ medresede oqidy. Gimnaziiada oqidy. General – gubernatordyŋ qamqorynda bolady. Orynbordyŋ. Orys tılın, fransuz tılın meŋgeredı. Keiın mūǧalımdık qyzmet atqarǧan. Ahmet Voronejge aidalǧanda ol da qosa ketedı. Zobalaŋ jyldar tauqymetın bırge tartysady onymen.
– Mamamnyŋ keskın-kelbetı erekşe edı, – deidı Şahzada. – Etı qardai appaq-ty. Al şaşy… şaşy tobyqqa tüsetın. Qalyŋ edı. Körşı tūrǧan orys äielder ylǧi taŋ qalatyn körgende. Öŋın bermei kettı. Tık jüretın.
Räbiǧa äjei 1984 jyly 16 mamyrda ömırden ötedı. Mürdesı – Almatyda.
Räbiǧanyŋ bırge tuǧan ekı apasy bolǧanyn atap ötıp ek. Sonyŋ bırı – Güljauhar. Ol — Reseidıŋ Bırınşı Dumasyna müşe bolyp sailanǧan esımı qalyŋ qaryndasqa mälım Bırımjanov Ahmet Qorǧanbekūlynyŋ äielı. Ahmet 1871 jyly tuyp, 1927 jyly dünieden qaitqan. Onyŋ balasy Batyrbek Ǧylym Akademiiasynyŋ müşe-korrespondentı, himik-ǧalym bolypty.
Güljauhar Älmūhamedqyzy 1889 jyly tuyp, 1958 jyly mamyrda köz jūmady.
Osy Güljauhar Yrǧyzda Ybyrai ata Altynsarin negızın qalaǧan tūŋǧyş qyzdar mektebınıŋ alǧaşqy şäkırtterınıŋ bırı-tın.
Älmūhamed Seidalin – joǧaryda aitqan sol Yrǧyzdaǧy 20 kısılık qyzdar mektebın aşu ısıne ülken qoldau körsetıp, ruhani da qarjylai da kömek bergen adam.
Onyŋ esımın şoŋ ūstaz Ybyrai ata är kez jyly lepespen ataidy. Oǧan öz qolynan taŋbalap ketken hattary aiǧaq. V.V. Katarinskiige büi dep jazady: «Yrǧyzdaǧy qyzdar internatynda qazaq qyzdarynyŋ sanyn 20-ǧa deiın köbeitu turaly gubernatorǧa ūsynys engızgen edım. …Seidalinnıŋ jäne qūrmettı qamqorşy bolyp taǧaiyndalyp otyrǧan uezd nachalnigınıŋ äielınıŋ kömegımen būl jūmystyŋ Yrǧyzda jaqsy jüretınıne közım jetıp otyr». Būny 1888 jyly qaraşanyŋ 5-ınde tüzıptı. N.İ. İlminskiige de: «… Yrǧyzda mirovoi sudia jäne tergeuşı bolyp Almuhammed Seidalin ısteidı. Ol — qazaqtardy oqytu ısıne öte yntaly adam. Biyl ol qazaq qyzdary üşın Yrǧyzda qazaq saharasyndaǧy eŋ tūŋǧyş 20 kısılık qyzdar mektebın aşuyma kömektestı», – deidı 1889 jyly aqpan aiynda jazǧan hatynda.
Şoqan Uälihanovtyŋ közkörgen zamandasy, pıkırlesı bolǧan, – būl jönınde derek bar, qaraŋyz: Ch. Valihanov. Sbor soch. T. 5.A., 1985, 139-bet, – Älmūhamed osyndai ıs qylǧan kezınde.
Arǧy atasy köregen saiasatker, saiypqyran qolbasy, bahadür Äbılqaiyr han edı qazaqtyŋ qamyn oilap ötken. Qanyna tartpai tūra ma, Älmūhamed Seidaly nemeresı de halqynyŋ taǧdyryna alaŋdaǧan. Qazaq balasynyŋ oqyǧanyn täuır körgen. Önege körsetken. Taǧy da kuälık bereiık.
« Ä.Seidalin Yrǧyzdaǧy qazaq qyzdar mektebın aşysuǧa belsene kömektesumen qatar, özgelerge ülgı retınde öz qyzyn da sabaqqa bergen», – deidı Marat Äbdeşev 1991 jyly qaraşanyŋ 22-sınde jaryqqa şyqqan «Qazaq ädebietı» gazetınıŋ 47-nömırındegı «Altynsarin ainalasyndaǧy adamdar» atty maqalasynda. Aita ketu kerek, bız sılteme jasap otyrǧan joǧarydaǧy būl eŋbekte Älmūhamed Seidalindı, onyŋ ızgılık jolyndaǧy qomaqty ısın Alaş balasyna alǧaş tanystyrǧan, fotosyn jariialap mälımet bergen Qazaq Memlekettık Ortalyq muzeiınıŋ janyndaǧy muzeitanu ortalyǧynyŋ sol kezdegı meŋgeruşısı, tarihşy osy Marat Äbdeşev edı.
Ol sonda büi dep jazǧan-dy jäne : «…Orynbordaǧy Nepliuevskii kadet korpusynda 1848 – 1855 jyldary oqyp bıtırgen. Älmūhamed ömırınıŋ soŋyna deiın Qostanai, Yrǧyz, Torǧai uezderınde jäne 1895 jyly az uaqyt Kiev guberniiasynyŋ Radomysl uchaskesınde bıtımşı sot qyzmetın atqarǧan. Älmūhamed Seidalin 1867 jyldan bastap taratylǧanǧa deiın (1869 j.) Orynbor oblystary qazaqtarynyŋ Batys bölıgınıŋ basqaruşy sūltany da bolǧan (Adai elınıŋ sūltan pravitelı).Älekeŋ 1837 jyly tuyp, 1898 jyly Yrǧyzda qaitys bolyp, sonda jerlengen (Astyn syzdyq — B.K.). Statskii keŋesşısı şenın alyp, 4-därejelı äulie Vladimir ordenınıŋ iegerı bolǧan».
Köpke beimälım tūs – Zäureştıŋ küieuı Älmūhamed Seidalin ekenın de būdan 18 jyl būryn naqtylap atap körsetken bırınşı osy kısı-tın. Atalǧan maqalasynda būl jönınde: «Ataqty «Zäureş» änındegı Zäureş osy kısınıŋ bırınşı jamaǧaty bolǧan, al än onyŋ qaiǧyly ölımıne arnalǧan eken», – dep edı…
– Mamam bala kezınde esınde qalǧanyn aityp otyratyn, – dep Şahzada apa basqa tarapqa oiysa bastady. – Oi, ol uaqytta Yrǧyz qandai edı! Qūjynaǧan halyq deidı. Jan – jaqtan aǧylyp jatady eken. Tıptı, şet jūrttardan da keletın körınedı keruen tartyp… Zäureş äjem jaiynda da aitatyn. Ümmıgülsım äjemnen estıgen. Zäureş öte sūlu, aqyldy bolypty. Medet degen kısınıŋ qyzy eken, köp ūlynan soŋǧy. Orysşa, fransuzşa jaqsy söilegen. Fransuz ülgısınde tıgılgen kiım kiedı eken ylǧi. Arnaiy aldyrtyp tūrǧan. Älmūhamed ekeuı keltırgen Yrǧyzdyŋ körkın. Äkesı Medet bırde ıstı bop tergeuge tüskende Zäureş patşaǧa kırgen. Patşanyŋ özı taŋ qalypty sonda, onyŋ ötkırlıgıne, bılımıne. Sonan Medettı bosatqan deidı. Zäureş ekı säbi köredı. Bıraq ekeuı de erte şetıneidı…
– Apai, sonda Zäureştıŋ ata-tegı qaidan? – dedım ol jönındegı derektı anyqtai tüskım kep osy arada.
– Han atam Nūralydan taraidy deidı, – dedı Şahzada. – Belgılı ǧoi, būryndary bızder, töreler, qaradan qyz almaǧanbyz, qyz bermegenbız… Naǧaşy äjelerımnıŋ ışınde Zäureştıŋ orny bölek. Atamnyŋ oǧan yqylasy airyqşa qūlaǧan.
… Osy derekterge qanaǧattanyp, riza köŋılmen qoştasyp üiden şyqtym. Zäureştıŋ tuǧan, ölgen jyldary, jerlengen jerı äzır belgısız. El auzyndaǧy äŋgımelerde Zäureştıŋ mürdesı Yrǧyzda, qazasyna Jaiyq boiynan Medet törege erıp sal Mūhit ta kelgen deidı. Būl tūrǧyda talas bar. Şolpanai Amanjolova degen azamatşa bylai jazypty: «Bataş aga (Bırımjanov Batyrbek Ahmetūlyn aitady. Ş. Amanjolovanyŋ jezdesı eken. Naǧaşy apasyn alǧan – B.K.) rasskazyvaia, chto, so slov mamy, emu izvestno, chto pervoi jenoi Almuhameda Kuntuarovicha (dūrysy, Küntöreūly ili Kuntureevich – B.K.) Seidalina byla Zäureş, kotoraia zarazilas ospoi v odnu iz starşnyh epidemii, unesşei mnojestvo jiznei… Uje posle smerti goriacho liubimoi Zäureş Almuhamed vnov jenilsia, ot etogo braka u Almuhameda bylo troe synovei: Jahanşa, Iаhut, Zulkarnai. Jaken-aje (Güljauhar – B.K.) byla starşei docheriu Almuhameda ot drugogo braka. Jaken-aje rasskazyvala, chto ee otes vsem svoim detiam sumel privit chuvstvo ogromnogo uvajeniia k Zaureş. Sama Jaken-aje nazyvala Zaureş ne inache kak Ulken-şeşe – starşaia mama. Priniato schitat chto Zaureş zahoronena v İrgize, gde v to vremia slujil Almuhamed Kuntuarovich. No eto ne sootvetstvuet deistvitelnosti. Zaureş deistvitelno umerla v İrgize, gde v to vremia slujil Almuhamed Kuntuarovich. No eto ne sootvetstvuet deistvitelnosti. Zaureş deistvitelno umerla v İrgize, no znaia, chto dni ee sochteny, prosila pohoronit v Orenburge, togdaşnem administrativnom sentre kazahskih stepei. Svoiu prosbu ona motivirovala tem, chto Almuhamed, poluchiv novoe naznachenie, mojet pokinut İrgiz navsegda, i togda nekomu budet naveşat ee mogilu. Zaureş predpolagala, chto Almuhamed po dolgu slujby budet chasto byvat v Orenburge. Kak i previdela Zaureş, Almuhamed jenilsia. İ vse ego synovia v raznye gody uchilis v Orenburge, oni ne zabyvali Zaureş. Bataş-aga rasskazyval, chto kogda oni jili v Orenburge, vmeste s roditeliami hodili poklonitsia prahu Zaureş – aje».
Yrǧyz ben Orynbordyŋ arasy — 600 şaqyrym. Tötelei jürgende. Bıraq öite almaidy. Jer bederı tegıs emes. Şūŋǧyly, jyrasy köp. Türlı bögesın bar. Sondyqtan kei tūsta basqa baǧytqa iın jasauǧa mäjbür qylady. Kölık – at. Qysta jol auyr. Aiazy bar, borany bar. Jazda aptap ystyq. Mäiıtke obal… Tarihtan belgılı, keibır ülken tūlǧalardy bırneşe künşılık jerden Qoja Ahmet İassaui dürbesıne äkelıp jerlegenı. Ärı qalai ädıspen balzamdap. Naqtylyqqa köz jetkızudıŋ oŋaiy – Zäureştıŋ ziratyn ızdep tabu. Orynbordan. Nemese Yrǧyzdan. Ūly şyǧarmanyŋ keiıpkerı jaiyndaǧy aiqyndylyq keiıngıler üşın asa qajet. Öitkenı onda el tarihy, adamdar taǧdyrynyŋ tarihy jatyr.
Jazuşy İlia Jaqanov: «Zäureştıŋ Yrǧyz topyraǧyna jambasy tigenı däl osy 1876 jyly siiaqty», — degen dolbar aitady (Zäureş.//Jūldyz. №6, 2002 jyl, 153-163 better). Qisynsyz. Älmūhamedtıŋ ekınşı äielınen körgen ūly Janşa (Jahan – Şah) 1877 jyly tuǧan. Jaqanovtyŋ özı aitqandai, Älmūhamed bal jalasqan Zäureşınıŋ topyraǧy suymai tūryp üilenıp alǧan ba sonda?! Äp-sätte ūmytyp. Qyrqyn nemese jüzın bermei jatyp. Bız aitar ek, qaiǧyly oqiǧa şamamen 1867-75 jyldar aralyǧynda ötken dep.
Endı Şahzada Ahmetqyzy baian qylǧan derekterdı ädebietşı ǧalym Maqsat Täjımūratovtyŋ «Şäŋgerei» atty eŋbegınde keltırılgen tarihi jaǧdaiattarmen, basqa da arhivtık aiǧaqtarmen salystyra otyryp, Zäureştıŋ özıne, äkesı Medet jaiyna janasatyn jaittardy, soǧan qatysty pıkır-paiymymyzdy aitpaqpyz.
Tarihşy ǧalym İrina Erofeeva «İstoriia roda Kambara Medetova» degen maqalasynda Äbılqaiyr hannyŋ balasy Nūralydan taraǧan ūrpaqtarǧa toqtalady. Olardy tızıp körsetedı. Sonda Nūralynyŋ 1777 jyly tuǧan bır ūly Şoka deidı, ärine, būl orysşa jazyluy, qazaqşa Şökı boluy kerek, häm onyŋ bırde Chuka, endı bırde Chuki, Şoke delınıp ärqalai atalatynyn da aitady.
Maqsat Täjımūratov ta: «…Zūlqarnai (Eskendır) – Nūralynyŋ Şökısınen tuǧan üş balanyŋ bıreuı», – dep jazǧan-dy. Demek, Nūralynyŋ Şökı atty balasy bolǧany aqiqat. Al osy Şökıden Medet esımdı ūl bary jäne anyq. Kuälık bereiık. Mūny: «Medetgali Chukin (rod.1809) – sultan, starşii syn sultana Chuki Nuralihanova i vnuk Nuraly-hana», – dep arhivtık qūjattarda taŋbalanǧan tarihi naqty mälımetter däleldeidı.
Būdan Zäureştıŋ äkesı osy Şökı balasy Medet degen oi tüiemız. Älgınde Şahzada Ahmetqyzy: «Zäureş han atam Nūralydan taraidy» degen edı. Jönge kelıp tūr.
«Zäureş» änı mätınınde mynadai joldar bar:
«Elımde Medet atym boldy därıp,
Kezınde aittym bilık būzyp-jaryp…» – deidı.
Öleŋnıŋ būl tarmaqtary oiymyzdy däleldei tüsedı. Medettıŋ el basqarǧanyna tarihşy A. Riazanovtyŋ 1926 jyly şılde aiynda Orynbordan şyqqan «İsatai Taimanov köterılısı» atty belgılı eŋbegındegı myna sözder de aiǧaq bola alady: «Qamys – Samar kölın qonystanǧan qazaqtarǧa basqaruşy bolyp hannyŋ (Jäŋgır –B.K.) tuystary sūltan Şoqa Nūräliev, sonyŋ ūly ( Astyn syzdyq – B.K.) jäne basqalar taǧaiyndaldy», — deidı.
Arhivtık derekterde de bylai dep taŋbalanǧan: «V 1832 g. po predstavleniiu hana Djangira emu byl pojalovan grajdanskii chin 12-go klassa (gubernskogo sekretaria), v 1837 g. pereimenovan v sotniki, doslujilsia do china voiskovogo starşiny. S 1827 g. iavlialsia deputatom Vnutrennei ordy na Vnutrennei Uralskoi linii i Chijinskoi distansii, v konse 1850 g. naznachen upravliaiuşim rodom baibakty Vnutrennei Ordy».
Medettıŋ däuren qūrǧanyn, alqaly äleumetke sözı jürgenın, topqa tüskenın aŋdaimyz. Būzyp-jarar bilık tūtqasyn ūstaǧanyn joǧaryda atap körsetılgen qyzmet därejesı de naqtylaidy. Pıkırımızdı quattaidy.
Älmūhamedtıŋ üşınşı äielı Ümmıgülsımnıŋ baiandauy boiynşa, qyzy Räbiǧa arqyly jetken derekte Zäureş äkesı Medet ıstı bolǧanda qūtqaryp alǧan delıngen. Patşaǧa kırıp. Patşa emes. Gubernator şyǧar. Orynbordyŋ. Qazaq erterekte lauazymdy şeneunıkterdı de patşa dep atai bergen. Sonymen būǧan da qisyndy maǧlūmat bereiık, sözımdı naqtylai tüsu üşın.
Medettıŋ ıstı bolǧanyn jäne onyŋ sebebın arhivtık qūjattar büi dep kuälandyryp aşyp körsetedı: «Otlichalsia krainim korystoliubiem i chasto ustraival pobory v svoiu polzu s podvlastnyh kazahov. V mae 1852 g. byl otstranen ot doljnosti,a v 1859 g. za protivozakonnye deistviia po prigovoru Pravitelstvuiuşego Senata soslan na jitelstvo v severnye uezdy Orenburgskoi gubernii, vozvratilsia iz ssylki vo Vnutrenniuiu ordu v oktiabre 1861 g» (Astyn syzdyq – B.K.).
Bız kuälık qyp otyrǧan jaǧdaiattar bır-bırımen qiysa toǧysyp, üilesımdı şyndyqqa tıreidı. Sonda 1861 jyly Zäureş 24-26 jastar aralyǧynda dep şamalaimyz. Būdan ärı ne berı emes. Medetke qatysty ıstı toqtatyp, äkesın sottan bosatyp aluy – osy kez. Öitkenı küieuı Älmūhamed 1837 jyly tuǧan. Esep boiynşa özı onymen qūrdas nemese bır-ekı jas kışı. Yŋǧaiy osyǧan keledı. Zäureş Orynbordyŋ general-gubernatoryna 1860-1861 jyldar aralyǧynda kırgen.
Sonymen, Zäureştıŋ äkesı – Nūraly hannyŋ nemeresı Medet Şökıūly. Derekterdı saralai, oi qoryta kelıp, osy pıkırge nyq toqtaldyq. Zäureş – Äbılqaiyrdyŋ şöpşegı.
Kışı özen men Aiyrqūm delınetın jerlerdı bır kezderı Medettıŋ mekendegenın M.Täjımūratov öz eŋbegınde atap ötedı. Jäne tarihşy A. Riazanovtan, taǧy basqa da derekterden Qamys-Samar kölın qonystanǧan qazaqtarǧa onyŋ basqaruşy bolǧany turasynda mälımetter ūsynǧan ek saraptauymyzda. Solardy negızge alyp, Zäureştıŋ tuǧan öŋırı Naryn qūmy maŋaiy dep joramaldaimyz. Būl – Batys Qazaqstan oblysy Jaŋaqala audanyna qarasty territoriia.
Muzyka mamany A.Berdıbai äigılı «Aqsaq qūlan» küiınıŋ bıregei oryndauşysy ärı jetkızuşısı, virtuoz dombyraşy, ülken daryn Qambar Medetovtıŋ (1901-1942) äkesı Erqojanyŋ jeke qoljazbalary arasynan «Zäureş» öleŋınıŋ özgeşeleu nūsqadaǧy mätının tauyp jariialaǧan edı. Erqoja Medetov (1875-1945) – Qaratai sūltan ūrpaǧy. Şolyqtan öredı. Otyzynşy jyldary qazaq radiosynan bırşama uaqyt än salyp tūrǧan. B.Erzakovich odan Mūhit şyǧarmalaryn, halyq änderı «Küldar – ai», «Jez oimaq», «Mäulen», t.b. notaǧa tüsırıp alǧan jäne ol jönınde büi deidı: «Syrtqy pışını, jürıs-tūrysy, än salu qalyby halyq kompozitory Estai Berkımbaevqa jaqyndaityn. Ol käsıpqoi änşı bolatyn, dausy tabiǧi qoiylǧan şaǧyn kölemdegı tenor, ändı oryndaǧanda onyŋ sözıne ülken män berıp, sezımge boi ūrmai, bırqalypty mänerde anyq aituǧa talpynatyn».
Aitpaǧymyz, sol jaŋaǧy qoljazbadaǧy «Zäureş» änınıŋ 23 şumaǧyna taqyryp etıp qoiylǧan «Bökeilık Medet degen kısınıŋ qyzy Zäureş ölgende aitqan öleŋı» deitın sözder Medettıŋ Jaiyq boiy töresı ekenın aiǧaqtai tüsedı. «Qaraǧym, senıŋ üşın elden keldım, – Baiaǧy özıŋ ösken jerden keldım», — delınetın «Zäureş» änındegı şumaq joldary da Medettı alystan, Jaiyq boiynan kelıp tūrǧan bökeilık ekenın taǧy da kuälandyrady. Ataqty änşı häm jyrşy Ǧarifolla atamyz da: «Medet – Jaiyq boiynyŋ töresı», – deitın edı. Ökınışke qarai, än tarihyn egjei-tegjeilı täptıştep sūramappyz. Ülken qatelıgımız — būl.
Zäureştıŋ äkesı Medet turasyndaǧy bailam-pıkırımız osyndai. Än keiıpkerınıŋ bolmysyn, tarihyn tanuǧa būl da bır tırek bolary sözsız.
Älgınde aitqan ek, Erqoja Medetovtıŋ jeke qoljazbalary arasynan «Zäureş» änınıŋ 23 şumaǧy tabylǧanyn. Būny akademik Ahmet Jūbanovtyŋ barşaǧa aian «Zamana būlbūldary» atty eŋbegınde jariialanǧan «Zäureştıŋ» mätınımen salystyra qaraǧanda, jaŋa nūsqanyŋ 14 şumaǧy, bıren-saran sözderı bolmasa, onymen bırdei eken, qalǧan toǧyzy sony dünie. Endı sol aiyrmaşylyǧy bar şumaqtardy qaz-qalpynda keltıreiık. Onda bylai delıngen:
…Künınde jastyŋ jetken midyŋ tolqyp,
Köŋılge bıtpes qaiǧy salǧanyŋb(a)-ai.
Joldas et keşıktırmei imanymdy,
Qoiǧanşa zar eŋıretıp Alla mūndai.
Jönelttım der künınde ajaryŋdy,
Taǧdyr da jaqyn jazǧan ajalyŋdy.
Basymnan qyzyq künder auǧanyŋ ba,
Üş kündık järmeŋkenıŋ bazaryndai.
Öterın jalǧanşynyŋ bılmei qaldym,
Ökpektıŋ jazǧytūrǧy samalyndai.
Qyzyǧyn perzentımnıŋ körmei qaldym,
Qymyzdyŋ küzgı sary saumalyndai.
Tap bolyp janǧan otqa kömır boldym,
Asqardyŋ biık edım taularyndai.
Tuyndai batyrlardyŋ būlǧaqtauş(y) em,
Basymnan söitken däuren auǧanyŋb(a)-ai…
Japanda terek edıŋ bıtken jalǧyz,
Köruge didaryŋdy yntazarmyz.
Aityspai aman-esen ǧapyl kettıŋ,
Köruge sonyŋ üşın ūmtylamyz.
Ūsynsam qol jetpeidı biık jarǧa,
Isıne taǧdyr qylǧan amal bar ma?
Jaqpady ne qylyǧym qūdıretke,
Bır ie tabylmastai mūnşa malǧa.
Ǧibrat dep tyŋdaǧanǧa jazdym keŋes,
Bızderge öleŋ aitu laiyq emes.
Alaida ış qasıretke tolǧannan soŋ,
Azyraq lep şyǧarmaq aiyp emes.
Zamana jyldan-jylǧa azasyŋ-ai,
Qaiǧymen qalǧan ǧūmyr ozasyŋ-ai.
Men bılıp aqyrettıŋ jazasyn-ai,
Taǧdyrdyŋ moiynsūndym qazasyn(a)-ai.
Dünienı «päni» dedım jalǧany üşın,
Jaqsynyŋ ǧūmyry qysqa armany üşın.
Küieuım Älmūqambetten ümıtım zor,
Zäurenı küter me dep aruaǧy üşın.
Nūsqany arab ärpındegı qoljazbalardan köşırıp, qazırgı jazu ürdısıne tüsırgen Maqsūt Şafiǧi esımdı kısı eken. Mätınge tekstologiialyq jūmys jürgızu qajettıgı közge ūryp tūr. Būl şumaqtardy Mūhit emes, Medettıŋ özı şyǧarǧan syŋaily. Sebebı öleŋdegı söz saptau Mūhit stilınen alşaqtau jatyr.
80-jyldardyŋ basynda respublikalyq estrada-sirk – önerı studiiasynda Memlekettık syilyqtyŋ laureaty, halyq ärtısı Ǧarifolla Qūrmanǧalievten därıs alyp jürgende, ol osy ändı meŋgertu sätınde tarihi oqiǧasyn qysqaşa baiandai otyryp, bızge san qaitalaǧan-dy: «Zäureştı» bala kezımde Şaiqydan, Şyntastan estıp üirendım, jetpıs şaqty şumaq edı, tügelın», – dep. Sonda şyǧarmanyŋ öte kölemdı ekenın aŋdaǧanbyz. Būny akademik Ahmet Jūbanovtyŋ: « …Şyntas «Zäureş» änınıŋ alpysqa tarta öleŋ şumaǧyn bızge jazyp berdı», – degen sözderı bekıte tüsedı.
«Zäureştı» bızdıŋ zamanymyzǧa jetkızuşınıŋ bırı äidık änşı Şyntas Qarataev-tyn. Ol Qaratai sūltannyŋ Tıleu atty balasynan taraidy. Mūhit salmen nemere, qasyna köp ergen.
– Mūhittyŋ nemere ınısı Şyntastan da änder aldym. Jaryqtyq, şoqşa saqaldy kısı-tūǧyn. Mynadai ǧana dauysy bar edı, – deitın oǧan qatysty äŋgıme qozǧaǧanda Ǧarifolla atamyz sūq sausaǧy men barmaǧynyŋ arasyn ekı elıdei aşyp körsetıp. – Bıraq, ändı näşınıne keltırıp salatyn.
Şyntas 1884 jyly tuǧan. Äkesı Şäimerden ony auyldyq orys mektebıne beredı. Ol mūnda bır klastyq orysşa bılım alady. 1902 jyldan aq pen qyzyl dürbeleŋıne deiın pisarlyq qyzmet atqarady. 1917-1919 jyldary Qaratöbe poselkısınde Zäbirov degennıŋ dükenınde prikazchik bolady. 1919-22 jyldar aralyǧynda Jaqsybai bolystyq atqaru komitetınıŋ hatşysy, 1922-26 jyldar arasynda auyl-şaruaşylyq, keŋes mekemelerınde jūmystar atqarady. Qyrqynşy jyldar ortasynda Almatyǧa keledı. Akademik Ahmet Jūbanovqa Mūhit sal jönınde, änder tarihynan mälımetter beredı.
«…Mūhit änderınıŋ «qoimasy» siiaqty adamnyŋ bırı Şyntas Qarataev «Qypşaqty» Lūqbanyŋ görı (Mūhittyŋ nemeresı, Şoŋ degen balasynan tuǧan – B.K.) kerbez aitatyn. Öleŋınıŋ aldyŋǧy üş joly boiy qysqa dybysty, rechitativke jaqyndatyp, sözıne köp män bergendei bolyp kelıp, qaiyrmasynda ekpının jailata, melodiiasyn saǧyzdai sozyp (Şyntastyŋ demı ūzaq bolatyn), erkeletıp baryp bıtıretın», – deidı A. Jūbanov. Şeberlıgın osylai suretteidı.
Körgen, tıldesken, aralasqan kuäger ekı ülken tūlǧanyŋ sözderı Şyntas atamyzdyŋ änşılık deŋgei-kelbetınıŋ zor bolǧanyna köz jetkızedı häm sol derekter arqyly keŋ tynysty äuenge qūrylǧan, oryndalu mänerı kürdelı «Zäureştı» jerıne jetkıze salǧanyn baǧamdaimyz.
Şyntas änşı 1948 jyly dünieden ötedı. Almatyda jerlenedı. Taşkent köşesı boiyndaǧy ziratta eken.
Aişuaq hannyŋ bır näsılı, Aqtöbe qalasynyŋ tūrǧyny, Qambar Medetovtıŋ ınısı Tasbolattyŋ jamaǧaty Aisūlu Süiınǧaliqyzy: «Şyntas ta ılıkken kämpeskıge. Sodan ony Embıge jıbergen (Aqtöbe oblysy – B.K.). Sonda bıraz jyl tūrdy. Soǧys kezınde üiımız Jambylda edı. Bızge ara-tūra kelıp ketetın ol. Syrt közge köp tüspeuge tyrysatyn», – dep edı bızge.
Ūrpaqtary bar. Şyntas turasynda tyŋ mälımetter ızdestırıp, sonda ūly Aumat aqsaqalmen söilesıp, maqsatymyzdy aityp ek: «Ol kısı jönınde köp jazyldy ǧoi», — dedı. Ärı qarai jyly rai tanytpady.
Şyŋdyǧynda Şyntas änşı jaiynda derek tym tapşy. Arnaiy jazylǧan zertteu joq. Süiener tıregımız – A. Jūbanovtyŋ «Zamana būlbūldary» eŋbegındegı onyŋ qysqaşa ǧana ömırbaiany. Ökınıştı jait. Ūrpaǧy azdyŋ özın köp körıp otyrsa, ne şara?!
Mūhittyŋ şäkırtı osy Şyntas Qarataevtyŋ öz qolymen jazyp berıp ketken, keiın A. Jūbanovtyŋ sılteme jasalynyp, tılge tiek etılıp otyrǧan eŋbegıne engızılgen sol «Zäureştıŋ» mätının tügeldei ūsynaiyq.
1. Qaraǧym, senıŋ üşın elden keldım,
Baiaǧy özıŋ körgen jerden keldım.
Sen nege men kelgende tebırenbeisıŋ,
İıskep bır süieiın degen edım.
2. Qūlannyŋ tüzde kördım şoqyraǧyn.
Qaiyŋnyŋ jasta kördım japyraǧyn.
Sen qalǧan otyz ūldan jalǧyz Zäureş,
Bır uys būiyrmady topyraǧyŋ.
3. Jaqyn dos bır-bırıne syr aitady,
Atasy balasyna şyn aitady.
Airylyp jalǧyzymnan qalǧannan soŋ,
«Köke» dep endı menı kım aitady!
4. Oilap em men kelgende şyǧar ma dep,
Ataŋnyŋ hal-ahualyn sūrar ma dep.
Qozǧalmai özgelerge jatsaŋ-daǧy,
Ornyŋnan menıŋ üşın tūrar ma dep.
5. Ruhyŋ bılgen şyǧar kelgenımdı,
Oqydym mınäjattan bılgenımdı.
Basyŋdy men kelgende kötermedıŋ,
Jalǧyzym jaŋa bıldım ölgenıŋdı.
6. Qaiǧynyŋ jaŋa jettım qiynyna,
Sel boldy közım jasy qoiynyma.
Qūşaqtap qabırıŋdı bıraz jattym,
Erkelep asylar dep moiynyma.
7. Saqtalmas bolat pyşaq qyn bolmasa,
Ötırık nege kerek şyn bolmasa.
Zarlanyp sauly ıngendei men kelgende,
Basyŋdy bır köterşı tym bolmasa.
8. Sen edıŋ taudan aqqan būlaǧym-ai,
Taǧdyrdan ömırıŋdı sūradym-ai.
Otyzdan jalǧyz qalǧan balam edıŋ.
Şynyŋmen ketkenıŋ be, şyraǧym-ai.
9. Köŋılımdı tūra almadym elde tyiyp,
Bır qūlaş qalqam jatyr jerge syiyp.
Közıŋ bar janaryndai qūralaidyŋ,
Kım kömdı būl orynǧa közı qyiyp.
10. Otyrmyn äiet oqyp attan tüsıp,
Şydamai mezgıl-mezgıl qabır qūşyp.
Körmesem bır saǧat ta tözbeuşı edım,
Ǧaiyp bop ketkenıŋ be qoldan ūşyp.
11. Elıme Medet atym boldy därıp,
Kezınde aittym bilık būzyp-jaryp.
Taianyşym ūzaq bolmai sen de kettıŋ,
Siiady jalǧyz basym qaida baryp.
12. Dünie myna jalǧan kettıŋ qyryn,
Pendege kım de bolsa perzent şyryn.
Ajal oq saǧan degen maǧan jetıp,
Aldyŋda men ölsemşı üş kün būryn.
13. Jainaǧan jai tasyndai közıŋ qaida,
Syimadyŋ qyz da bolsaŋ qu maŋdaiǧa.
Kökeŋnıŋ eŋırep qalǧan halın bılseŋ,
Künınde qiiamettıŋ oryn saila.
14. Aq betıŋ aidyn köldıŋ alabyndai,
Qasyŋ bar moldalardyŋ qalamyndai.
Aldyŋnan taǧdyr qūdıret jarylqasyn,
Keşıkpei men de artyŋnan baramyn-ai.
Şyǧarma şūraily. Körkem. Tılımızdıŋ qaimaǧy būzylmaǧan sonau däuırde, jiyn-toi, basqa da jaǧdai kezınde bır auyz öleŋdı taban astynan şyǧaryp aita almaityn qazaq bolmaǧan. Äitse de «Zäureş» – aqyndyq daryny mol jannyŋ şyǧarmasy. Mūhittıkı. Şedevrdıŋ tuuyna sebep – onyŋ qaiǧyly oqiǧaǧa tıkelei kuä bop, Medettıŋ qaraly halın közımen köruı, sai-süiektı syrqyrata zarlanyp şyǧarǧan sözderın qūlaǧymen estuı. Solai dep sanaimyz. Basqalai jönı joq. «Közıŋ bar janaryndai qūralaidyŋ», «Jainaǧan jai tasyndai közıŋ qaida» degen tarmaqtar bar öleŋde. Mūhit soǧan qaraǧanda, Zäureştıŋ nūr sipatty jamalyna qanyq tärızdı. «Aq betıŋ aidyn köldıŋ alabyndai, Qasyŋ bar moldalardyŋ qalamyndai», – deidı taǧy bır joldarda. Zäureş körkıne toqtalu äkesınen görı jasy şamalas änşı Mūhitqa, aqyn Mūhitqa tän. Bıreudıŋ atynan joqtau şyǧaru – qazaqta bar ǧūryp. Bärımızge belgılı. Mysaly, kelını Meŋeşke şyǧaryp bergen Aralbaidyŋ joqtauy, t.b. dälel.
Aita ketu kerek, Medettıŋ öz janynan şyǧarǧan şumaqtardy el keiın Mūhittyŋ osy nūsqasymen aralastyryp jıbergen siiaqty. Būl ekı variantty salystyra qaraǧanda, öleŋderdıŋ söz örnegınen aŋdalady.
Mūhit änderın notaǧa alǧaş tüsırıp, hattap ketken kısı A. Zataevich edı (1869-1936). Muzykant. Mäskeude, Petrogradta tūrady. 1920 jyly köktemde Orynborǧa keledı. Osynda tūraqtap, qarjy-esep salasynda, halyq aǧartu bölımınde jūmys ısteidı. Konserttık toptyŋ akkompaniatory bolǧan. Köp ūzamai A. Zataevich qazaq halqynyŋ än – küilerın jinai bastaidy. Nebır marqasqa jaisaŋdarmen jüzdesıp, olardan talai mūralar jazyp alady. Sonda Mūhittyŋ nemeresı Ǧūbaidollamen de tanysady. Ǧūbaidolla sol kezde Orynborda oqyp jürgen-dı. Ol jönınde etnograftyŋ özı mynadai aiqyn mälımet qaldyrǧan: «Ǧubaidolla Muhitov (1891-1942 – red.), vnuk znamenitogo uralskogo baiana Muhita, v 1920-1921 godah sostoial kursantom Orenburgskoi kavaleriiskoi şkoly komandnogo sostava vmeste s T. Aimurzinym, S. Jumagulovym, S.D. İshakovym, i dr., a zatem byl kraskomom v Taşkente. Sereznyi i spokoinyi, chrezvychaino dissiplinirovannyi chelovek, horoşii znatok pesen svoego proslavlennogo deda, kotorye peredaet akademicheski tochno, krasivo i harakterno hotia i ne obladaet dlia etogo dostatochno sochnym golosom. K moei rabote Muhitov vo vremia otnosilsia s bolşim sochuvstviem , i Uralskaia gruppa nastoiaşego sbornika obiazana emu mnogimi chrezvychaino sennymi soobşeniiami, vydvinuvşimi ego v nei na pervoe mesto», — deidı.
Zataevich Ǧūbaidollanyŋ öz auzynan «Zäureş» änı hikaiasyn estıp, tyŋdap, notaǧa tüsırıp alady. Ǧūbaidollanyŋ qyzy Äsiianyŋ kuälandyruynşa, ol öte sauatty kısı eken. «Alaş Orda» partiiasynyŋ ideiasyna qoldau bıldırıp, qyzmet etken. Keiın jazyqsyz jazalanady. Aǧasy Mūsanyŋ quynuy arqasynda türmeden bosap şyǧady. Orys tılı men ädebiettıŋ mamany eken. Soǧystyŋ aldynda Kökşetauda mektep direktory bolǧan. Ol 1896 jyly tuyp, 1944 jyly dünieden ötken.
Arǧy tegı – Äbılqaiyr han. Odan Nūraly. Nūralydan – Qaratai sūltan. Qaratai sūltannan – Erkın. Erkınnen – Meraly. Meralydan – Mūhit. Mūhittan on bes bala öredı. Onyŋ ışınde Şoŋnan (Mūqametjan) – osy Ǧūbaidolla. Tuǧan, ölgen jyldary turasynda qaişy derekter bar. Qaratöbelık Jaulybai Qosybaev: «Ǧūbaidolla (Qūbai) Mūhitov (1895-1944) – mūǧalım, Batys Qazaqstan oblysy, Şyŋǧyrlau audanynda mūǧalım bop jürıp, auyryp, qaitys boldy», – deidı. Al Zataevichtıŋ joǧarydaǧy tüsınıktemesıne redaksiia tarapynan engızılgen mälımet – sifrlar basqaşa. Dūrysy – Ä. Ǧūbaidollaqyzynıkı.
Ǧarifolla Qūrmanǧalievtıŋ oryndauynda önertanuşy ǧalym, professor B. Erzakovich «Zäureş» änın notaǧa tüsırgen. Şyǧarmanyŋ qūrylys – sipattamasyna toqtalyp öteiık endı.
Daraq suretker sal Mūhit «Zäureş» änındegı dybystar jüiesınıŋ qūrylymyn ärqily ladtyq tızbekterge qūbylta qūrǧan. Öleŋnıŋ «Ua, Zäureş!» degen alǧaşqy bunaǧy joǧarǧy registrdegı aşy ünmen bastaldy (Ǧarifolla Qūrmanǧaliev. Mūhittyŋ änderı. «Dastan» dybys jazu studiiasy Almaty. 2001 jyl). Dinamikalyq därejesınen kürsınıs taby (sospirando) aŋdalady. Melodiiada «Senıŋ üşın elden keldım» delıngen sözder biık şyŋǧa odan ärı şyrqai sozyla köterılıp, fermataǧa ūlasady.
Sal Mūhittyŋ dybystardy būlai qūrudaǧy ädıs-täsılı, diapazonnyŋ eŋ joǧarǧy notasyna şyǧuy – Medettıŋ ışkı sezımın, küiık-şerın, zarpyn beineleu, iaǧni qaraly äkenıŋ qasıretın tyŋdauşyǧa qapysyz jetkızu. Şyŋyldaǧan ötkır ün baqytsyz jannyŋ aşy zaryn beredı. Köŋıl-küidıŋ qaiǧyly psihologiialyq jaiyn Mūhit ärı qarai basqaşa şeberlıkpen somdaǧan. Mysaly, «Ainamközde» äuen sazy ABAB türınde qaitalanyp otyrady. Al «Zäureştegı» är frazada äuez qaitalanbaidy, zarly saz sony dybystar tızbegımen örbıp, tolyǧyp otyrady.
Soŋǧy tarmaqtaǧy mūŋly, qaiǧyly (dolente) ünge öksık tärızdı lep qabattasyp tämamdalady. Är şumaqta ol osylai qaitalanyp tūrady. Būdan Mūhittyŋ psihologiialyq bolmysynyŋ bır qyryn, iaǧni empatiiaǧa qabılettılıgın tanimyz. Mūny ǧylymi anyqtamada bylai dep aşyp körsetedı: «Empatiia (latyn sözı, maǧynasy «äserlenu») – özge adamdardyŋ jan düniesınıŋ syry men küi-jaiyn bılu qabılettılıgı jäne oǧan janaşyrlyq bıldıru. Empatiia… özındık män-maǧynasy bar erekşe sezım. Empatiianyŋ aiqyn körınısı – säikestendıru; adamdar özgeler qaiǧy-qasırettı jaǧdailar men qiynşylyqtarǧa ūşyraǧanda, olarǧa janaşyrlyq bıldırıp, solardyŋ auyr psihikalyq jai-küiın öz basynan keşırgendei halde boluy».
Suretkerdıŋ şyǧarmadaǧy basty ideiasy – tragediialy jaǧdaidy bädızdei kelıp, dünienıŋ ötkınşılıgıne, baiansyzdyǧyna köz jetkızu, köŋılge oi tüsıru.
Äuennıŋ üzındısı saiyn jaŋadan qosylyp otyrǧan tyŋ äuezderdıŋ özara garmoniialyq üilesımdılıgı, bailanysy ännıŋ estetikalyq küşın ösırıp, emosionaldyq quatyn baiytqan. Qoǧamdyq sanaǧa ainaluynyŋ ūiytqysy bolǧan.
Maŋdaiyna syzylǧan azǧantai tırlık-ölşemı tausylyp, būl fäniden Zäureş ai jüzın jasyrǧan mezgılde Yrǧyz dalasy özgeşe küige enıptı. Ainalany mūnar bürkeptı. Azynai jel soǧypty. Aq boz üiler teŋselıptı. Qūraqtar japyrylypty. Köldegı qular syŋsyp şer tartypty. Oǧan Medettıŋ zary qosylypty. Botasynan adasyp jelmaia bozdapty…
«Zäureş» änı – Ūly şyǧarma. Qazaqtyŋ äleumettık-psihologiialyq bolmysyn tanytatyn, Yrǧyz topyraǧynan örlei köterılıp keŋ jaiylǧan – Dala Rekviemı…
Börıbai Kärten
